Qazaq – bataǧa erekşe män berıp, qūrmetpen qaraǧan halyq. «Jauynmenen jer kögerer, batamenen el kögerer», «Bata – tılektıŋ anasy» dep beker aitpaǧan atalarymyz. Nauryz – naǧyz tılek pen igı sözdıŋ eŋ köp aitylatyn kezı. Degenmen, qazırgı künı el arasynda «bata beretın aqsaqaldarymyz azaiyp bara jatyr» degen pıkırler jiı aitylyp jür. Būl pıkırdıŋ qanşalyqty şyndyqqa janasatynyn bılu üşın bız halyqqa qyzmet etıp jürgen, özderı de aqsaqal jasyna jetıp qalǧan el aǧalaryna habarlasudy jön kördık.
Quanyş SŪLTANOV, senator:
BALALARYMA ŞYŊǦYS AITMATOV BATA BERGEN
– Jalpy köpşılık bas qosqan jerlerde bata beresız be?
– Batany ülken aqsaqaldar beredı ǧoi. Sondyqtan bızge älı ondai kezek kele qoiǧan joq siiaqty.
– Būrynǧy bata men qazırgı batanyŋ arasynda qandai da bır aiyrmaşylyq bar ma? Batanyŋ türı özgerdı me?
– Soŋǧy jyldary bızdıŋ dästürımızdıŋ özı bıraz özgerıske ūşarady ǧoi. Soǧan bailanysty batanyŋ da jaŋaşa sipat alǧany ras. Būryn onyŋ türlerı köp bolsa, qazır säl azaiyp qalǧan siiaqty. Degenmen, batagöi qarttarymyz älı de bar. Olardyŋ batalarynyŋ däl būrynǧydai boluy şart emes.
– Erteden kele jatqan batalardyŋ ışınde özıŋızge ūnaǧandary bar ma?
– Jalpy olardyŋ barlyǧyna asyl mūramyz, qazynamyz dep qaraimyn. Kıtaptan qarap, oqyp otyratyn kezderımız bolady, ärine.
– Qazaqtar būryn ädet boiynşa üiıne kelgen qūtty qonaqtardan balalaryna bata sūrap qalatyn. Sızdıŋ balalaryŋyzǧa qandai ataqty adamdar bata berıp edı?
– Kezınde Şyŋǧys Aitmatov şaŋyraǧymyzda bolyp, ūl-qyzdaryma batasyn berıp ketken. Nūrǧisa Tılendiev, Äbdıjämıl Nūrpeisov, bügıngı Şerhan Mūrtaza, Äbış Kekılbaev, Fariza Oŋǧarsynovalar da jaqsy tılekterın bıldırgen.
Mūrat QALMATAEV, general-maior:
BATA ŞYN KÖŊILDEN AITYLǦANDA ǦANA QABYL BOLADY
– Ädette sız batany qalai beresız?
– Jattap alǧandarym joq. Bıraq batalar bylai aitylady: eŋ äuelı eldıŋ tynyş boluyn, dastarhanymyzdyŋ mol boluyn, ūrpaǧymyzdyŋ aman boluyn, sosyn basqa da nietterımızdıŋ qabyl bolǧanyn tıleimız.
– Sızden batany qandai jerlerde köp sūraidy?
– Toilarda. «Bastaryŋ aman, denderıŋ sau bolsyn» dep jatamyz ǧoi endı. Keide «bataŋyz qysqa bolyp qaldy» deitınder de bar. Ondailarǧa renjımeimın. Sebebı, batanyŋ ūzyn-qysqasy bolmaidy. Taǧy bır aitqym keletını, keide asa qartaia qoimaǧan kısıler jastarǧa «menıŋ jasymdy bersın» dep jatady. Ol dūrys emes. İslam zaŋy boiynşa tek 90-nan asqannan keiın aituǧa bolady.
– Bata beru ürdısı bärıbır būrynǧydai emes. Jalpy el arasynda «bataly aqsaqaldar azaiyp bara jatyr» degen pıkırge qalai qaraisyz?
– Olai deuge bolmas. Qazır de batany jattap alyp, ädemı aitatyndar bar. Bıraq menıŋ oiymşa, bata eŋ aldymen şyn köŋılden aityluy tiıs. Iаǧni, onyŋ tüpkı maǧynasy jaqsy tılek, jaqsy niet degennen şyǧady. Är elde batanyŋ formasy ärtürlı. Mäselen, Afrikada adamdar bır-bırıne tılekterın bi arqyly jetkızedı. Şyn köŋılden aitqanda ǧana tılek qabyl bolady.
Aldan SMAIYL, deputat:
BŪRYNǦYLAR KİIKKE DE BATA BERGEN
– Bata aita bılesız be?
– Men otyratyn jerlerde köbıne ülken qariialar bata beredı.
– Bala künıŋızde nemese keiın de erekşe esıŋızde qalǧan batalar bar ma?
– 70-jyldarǧa deiın qazaq auyldarynda etke toiyp alyp bata jasaityn jaǧdai bolǧan joq. Degenmen men üşın ertedegı Baidaly bi, Aǧybai batyr, Bauyrjan Momyşūly aitqan batalardyŋ orny erekşe. Qartaiyp kele jatyrmyz ǧoi, bata jattap alsam dep özım de oilanyp jürmın.
– «Tamūqtan kelgen adam» degen kıtabyŋyzda kiıkke berıletın bata turaly jazǧansyz. Sol turaly qysqaşa aityp ketseŋız?
– Jas künımde köşıp kele jatqan kiıkke bata bergendı kördım. Bız Jezqazǧan oblysy Jaŋaarqa audanynyŋ Betpaqdala degen jerınde boldyq. Säuır aiynyŋ ortasynan bastap Şudan berı qarai tabyn-tabynymen kiıkter kele jatatyn. Äjelerımız olardyŋ aldynan şyǧyp, kädımgıdei şaşu şaşatyn. Sosyn auyldyŋ ülken aqsaqaly otyryp, bata beretın. Būl bata: «Mamyrda qūralaiyŋ egız bolsyn, şıldede erketotai semız bolsyn», dep bastalyp, «Tapsyrdyq köktı täŋır iesıne, qapyda kez keltırme kiesıne», – dep aiaqtalady. Mūndai batany qazırgı aqsaqaldar aita almaidy. Bata sūrasaŋ, tılekke ainaldyryp jıberedı köbısı.
Sūltan SARTAEV, qairatker:
ÖZIMNIŊ ŞYǦARǦAN BATAM BAR
– Ülken ūstaz, aqsaqal retınde sızden bata sūrap keluşıler köp bolatyn şyǧar?
– Köp bolatyny ras. Keibır jastar: «Aǧa, men osyndai jerde oqyp jatyr edım, sızdı syrtyŋyzdan jaqsy bıluşı edım, bataŋyzdy berıŋızşı», – dep kelıp jatady. Ondailarǧa köbıne: «Körealmauşylyq degen terıs qasietten aulaq jürıŋder, şynşyl bolyŋdar, ılım-bılım alyp, ülken azamat atanyŋdar», – dep tılegımdı aitamyn.
– Bata bere almaityn qarttarymyz da bar. Jastarymyzdyŋ terıs qylyqtarǧa boi aldyruy batanyŋ joǧalyp bara jatqandyǧynan emes pe?
– Ras aitasyŋ. Qazırgı batalar būrynǧydai emes. Ertede bata beruşıler halyqtyŋ oiynan, köŋılınen şyǧatyn oralymdy jaqsy sözder aityp otyratyn. Qazırgıler «baqytty bolyŋdar» degennen asa almaidy. Eger bız siiaqty qariialar ūl-qyzdarymyzǧa jaqsy batamyzdy berıp otyrsaq, ūrpaǧymyzdyŋ dūrys jolmen jüruıne mol septıgın tigızetın edı. Batany tyŋdaityn adam bolsa, ol ony jaŋa oiǧa jetelep, jaŋa belesterge köteredı.
– Qariia körsek, bata sūraityn ädetımız bar. Nauryz merekesıne orai halqyŋyzǧa qandai bata beresız?
– Nauryz – ömırdıŋ, jerdıŋ, auanyŋ, köldıŋ, sudyŋ tazaratyn kezı. Mıne, sondyqtan da bolar halqymyz nauryz aiyn erekşe saǧynyp kütedı. Osy jyly elımız mol tabysqa, igılıkke jetsın. Jastarǧa aitarym, düniede tarşylyq, körealmauşylyq degen terıs äreketterge jolamaŋdar. Bır-bırıŋe ärqaşan janaşyr, tıleules, meiırman bolyŋdar. Memleketımızdıŋ ösıp-örkendeuıne, güldenuıne, ärı qarai dami tüsuıne öz ülesterıŋdı qosyŋdar.
Al endı menıŋ özımnıŋ şyǧarǧan batam bar edı, sony aityp bereiın:
Būlaqty körseŋ közın aş,
Möldırep suy aǧatyn.
Talaptyny körseŋ jolyn aş,
Elge tırek bolatyn.
Qisaiyp jatsa jas terek,
Süiep ony qoiarsyŋ,
Kezdesse eger jas zerek,
Aqylşysy bolarsyŋ.
Qanaty synsa sūŋqardyŋ,
Qoregın tauyp berersıŋ.
Eŋsesı tüsse jıgıttıŋ,
Köterıp ony qoiarsyŋ.
Qanattyǧa aspan keŋ,
Jolyn tapsa ūşatyn.
Oilap tūrsaŋ dünie keŋ,
Bar adamzat syiatyn!
Nūrmūhammed MAMYRBEK,
«Halyq sözı».
