Qazaqtyŋ körgen-baqqany, estıp-ūqqany, senıp-tūşynǧany – bärı-bärı tılınde tūr. Ömır üiretken täjıribesı auyzdan-auyzǧa taraǧan folklorynda, odan bergı däuırlerde aryndap ötken ot auyzdy aldaspan jyraular poeziiasynda, el, jer, tıptı tūtas ūlt mäselesın örelı oiyna örnektı sözın būltartpas dälelımen qosa beretın sūŋǧyla bi-şeşender sözınde örılgen. Bır sözben aitqanda, köşelı sözınde, taŋbaly jazu-syzuynda özıne tän mädenietın, özı jasaǧan tarihyn, özı tüzgen ädebietın qaldyra bılgen. «Ana tılı» gazetınde ai saiyn tūraqty türde «Söztanym» betı ūsynylatyn bolady. Maqsaty – oqyrmandardy halqymyzdyŋ bai tıldık mūralarymen tanymdyq, taǧylymdyq, pragmatikalyq, etimologiialyq, tıl mädenietı tūrǧysynan tanystyru. Tıldık jüie zaŋdylyqtaryn tüsındıru, soǧan säikes oqyrmandarǧa qoldanysta qiyndyq keltırıp jürgen tüiındı tūstarda lingvistikalyq järdem beru, köpşılıktıŋ sauattylyǧyn arttyruǧa qol ūşyn sozu. Qazaqtyŋ «köz-tarazysy, köŋıl-qazysynan» ötken halyqtyq ölşemder syry, oraily tūsta däl tauyp aitylǧan tūşymdy sözder, ezu tartqyzar uytty tırkester, der kezınde kömegı tier kerek derekter ūsynylmaqşy. Tıldık derekterge taldamalar tıl bılımı salasynyŋ bılıktı mamandarynyŋ ırgelı eŋbekterıne süienıp jasalatynyn eskerte ketkımız keledı.
Talap – bızden, baǧa – sızden, oqyrman. Olai bolsa, oqyp tanysyŋyz, toqyp, baǧasyn berıŋız. Tıl-qazyna bailyǧyn bırge aqtaraiyq!
«AZAMAT» ATAUY QAIDAN ŞYQQAN?
Osy aidarda berılgen sözderdıŋ şyǧu sebepterı filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, akademik R.Syzdyq «Sözder söileidı» eŋbegınde tömendegışe tarqatady:
Azamat, şora/şory, joldas. XVII ǧasyrda jasaǧan Aqtamberdı jyrauda:
Ei, azamattar, şoralar,
Atty mınseŋ, zordy mın, – degen joldar bar. Mūndaǧy azamat sözı däl qazırgı maǧynasynda emes. Būl sözdıŋ būryn termindık sipaty bolǧan. Ş.Uälihanov bylai dep körsetedı: «Azamat — kämeletke kelıp, enşısın alǧan, tuystaryna täuelsız, üilı-barandy adam» degendı bıldıredı. Sonymen qatar būl söz bır kezeŋderde «jasaqşy» («drujinnik») ūǧymyn da bergenge ūqsaidy. Şora sözı azamat degennıŋ sinonimı» dei kelıp, Şoqan şora, azamat tırkesı taza äskeri mändı söz, ol «joldas», «jasaqşy» degendı bıldıredı dep körsetedı (Valihanov, I, 20). Azamat sözınıŋ joǧaryda keltırılgen Aqtamberdı jyraudyŋ aituyndaǧy qoldanysy Şoqannyŋ osy aitqanyn rastaidy.
«Aiman — Şolpan» jyryndaǧy Aiman qyz Älıbekke sälem aityp:
Aty bolsa, bailasyp,
Azamatyn sailasyn, — degende azamat sözınıŋ «jasaqşy» ūǧymy tanylady. Būl sözdı Mahambet te jiı qoldanǧan:
Arǧymaq, senı saqtadym,
Qūlaǧyŋ senıŋ serek dep,
Azamat, senı saqtadym,
Bır künıme kerek dep…
Azamat erdıŋ balasy
Az ūiyqtar da köp jortar,
Dūşpanǧa ketken kegı bar…
Alqalaǧan jer bolsa,
Azamat basy qūralsa…
Būl qoldanystardaǧy azamat sözı jai ǧana adamǧa qarata emes, jauyngerlerge, jasaqşylarǧa qarata aitylyp tūr.
«Er Saiyn» jyrynda Saiyn batyr qasyndaǧy 40 jıgıtıne:
Ei, qyryq jıgıt azamat,
Maǧan bola ölmeŋız, — deidı. Mūnda da azamat — jauynger, jasaqşy.
Zaman ozǧan saiyn azamat sözınıŋ maǧynasy özgergen. Ötken ǧasyrda būl söz «jalpy eresek adam, er adam» degendı bıldırgenın sol kezdegı sözdıkter körsetedı: Azamat — eresek adam, adamdar toby (Kirg.-russk. sl., 1897). Qazaq tılınde osy maǧynadaǧy azamat sözınıŋ sinonimınde joldas sözı qoldanylǧany baiqalady. Mysaly, Mahambet endı bır öleŋınde:
Qasyma ergen joldastar…
Joldastarym, mūŋaima, — deidı. Söitıp, azamat sözı eskı jyrlarda, erterektegı qazaq tılınde «qolyna qaru ūstap, el qorǧauǧa, ne el jaulauǧa attanatyn adam, jasaqşy» degendı bıldırgen.
Qazırgı künde azamat «kämeletke jetken er adam» degen maǧynada, osydan «adamgerşılıgı mol, sanaly, qūrmettı adam» degen auyspaly maǧynada da jūmsalatynyn bılemız.
«Jasaqşy» ūǧymyndaǧy azamat sözıne şora degen sözdıŋ sinonim bolǧandyǧyn, iaǧni maǧynalas ekendıgın V.V.Radlov ta aitady: «Būryn qazaqtar şora (chura) sözın «jasaqşy, jauynger, joldas» maǧynasynda keŋınen qoldanǧan» (Radlov, t. I, ch. V, 23). Al N.İ.İlminskii: «Şora — batyrdyŋ balasy jäne batyrdyŋ özı» dep tanytady (İlminskii, 150). Būl pıkırlerdı qazaqtyŋ batyrlar jyrynyŋ tılı rastaidy.
Ei, jıgıtter, şoralar, — degende söz jai jıgıtterge emes, jasaqşy jıgıtterge arnalǧan. Tıptı būl jerdegı jıgıt degen sözdıŋ özı terminge juyqtau. Orta ǧasyrlarda türkı tılınde jıgıt (iıgıt) sözınıŋ termindık maǧynasynyŋ bolǧany ǧylymi ädebietterde körsetıledı: «Jıgıt (iıgıt) — feodaldyŋ jaldamaly atty äskerınıŋ jauyngerı nemese olja tabu üşın feodalǧa jaqyn jürgen jauynger, «kezbe rysar» degendı bıldıretın termin» (Materialy po istorii kazahskih hanstv HV-HVIP vv., Alma-Ata, 1969, 493).
Ärine, qazaqtyŋ öleŋ-jyr mätınderındegı jıgıt sözı däl osy termiŋdık mände qoldanylǧan deuge bolmaidy, bıraq kontekstegı maǧynasy jaǧynan şora, azamat sözderıne sinonim ıspettes bolyp keledı. Äsırese, «ei, jıgıtter, şoralar» siiaqty qatar qoldanysta jıgıt sözınıŋ osy küngıdei tek «jas er adam» degen jalpylama maǧynadan görı, belgılı bır top ökılın atauy basymyraq tärızdı.
Şora sözınıŋ «jasaqşy, joryqtas, joldas» ūǧymynda qoldanyluy tıptı erterekte oryn alyp, soŋǧy XVIII ǧasyrlarda siregenı baiqalady. Būhar siiaqty XVIII ǧasyr jyrauy da, Mahambet siiaqty jaugerşılıktı jyrlaǧan XIX ǧasyr aqyny da «jasaqşy, joryqtas, joldas» degen maǧynada şora sözın qoldanbaidy. Keiıngı däuırlerde şora «baidyŋ, batyrdyŋ, bidıŋ balasy» degen siiaqty äleumettık (soslovielık) ataqty bıldıruge jūmsalǧan. Er Şobannyŋ:
Han ūly töredei,
Bi ūly şoradai, — degenınde de odan keiıngı Būhardyŋ:
Bailar ūly şoralar,
Bas qosypty desın de…
Nemese:
Bailar ūǧly şoralar
Köl jaǧalar jaz künı,
Bailar qyzy bikeşter
Qol būlǧaidy-au jaz künı, — degenınde de şora sözınde joǧarǧy mysaldardaǧydai taza «jasaqşy», «drujinnik» mänı sezılmeidı, bıraq qaitkende de şora sözınde äleumettık tapty körsetetın maǧyna bar. Hannyŋ taqty ielenbegen ūrpaǧy (ūly) töre dep atalatyny siiaqty, baidyŋ, bidıŋ ūldary men qyzdary da jai «bai balasy», «bi balasy», «baidyŋ qyzy» dep atalmai, şora, bikeş degen siiaqty arnauly atpen atalǧanyn bıldıredı. Sondyqtan boluy kerek, «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgı» şora sözınıŋ beretın maǧynasyn «feodaldyq qoǧamdaǧy üstemtap ökılı, el bilegen äkım, myrza, bek, şonjar» dep körsetedı de, onyŋ qazırde qoldanylmaityn könergen söz ekenın eskertedı (QTTS, X, 157).
Keibır zertteuşıler chura (şora) sözı maǧynasy jaǧynan köne türkı tılınde qoldanylǧan oǧlan sözımen teŋ tüsedı, al oǧlannyŋ maǧynasy «bıreudıŋ balasy, ūrpaǧy, qūl jäne jauynger» dei kelıp, «orta ǧasyrlarda Edıl boiy tatarlarynda täueldı adamdar köp boldy, olardyŋ ışınde näsılı türkı emesterın sol kezdegı terminologiia normasy boiynşa chura dep atady» degendı aitady (Tatary Povoljia, 191). Soǧan qaraǧanda, şora/chura sözı o basta ekı-üş türlı maǧynada jūmsalǧan tärızdı: bırı − «bıreudıŋ balasy, ūrpaǧy», ekınşısı — «jauynger», üşınşısı — «qyzmetker» (qūl, küŋ). Qazaq tılınde 1, 2-maǧynalarda şora nūsqasy, 3-maǧynada şory nūsqasy qalyptasqanǧa ūqsaidy. «Qambar batyr» jyrynda:
Eregısseŋ menımen,
Şauyp alyp malyŋdy,
Asyqpasaŋ qaitarmyn
Qatynyŋdy şory ǧyp, — deidı. Mūndaǧy şory sözıne osy jyrdyŋ 1957 j. basylymynda «küŋ» degen tüsınıkteme berılgen.
BATYRDYŊ BÄRI SAIYPQYRAN EMES,
AQSAQ TEMIR – SAIYPQYRAN…
Bız ädette basylym betterınen «saiypqyran ūşqyş, jaujürek batyr» söz tırkesterın jiı kezdestıremız. Osyndaǧy saiypqyran sözı nenı bıldıredı? Osy qoldanys dūrys pa? Saiypqyran sözı qaidan şyqqan?
Anyqtai kelsek, saiypqyran sözı parsy tılındegı Sahib kiran sözınen alynǧanyn, onyŋ maǧynasy «qydyrma jūldyzdardyŋ (planetalardyŋ) bır tüzudıŋ boiyna kelgende tuǧan bala turaly» mänge saiatynyn baiqauǧa bolady (Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı, 12 tom. Almaty: «Däuır» baspasy, 549-b.). Dıni aŋyz boiynşa, osyndai astronomiialyq qūbylys sätınde tuǧan bala erjürektılık, asqan batyrlyq, alǧyrlyq sekıldı qasietterge ie bolady. Osyndai mezette düniege kelgen ataqty qolbasşy Aqsaq Temır osy sebepten saiypqyran atalady. «Būl jerde söz Temır turaly. Ömırınde jaudan jeŋılıp körmegen saiypqyran, jūldyzy oŋynan tuǧan aqsaq barys turaly» (M.Jūmabaev. Şyǧarmalary.).
Osyǧan orai «saiypqyran» sözın kez kelgen jerde, qaisy bır batyrlardy sipattauda qoldana beruge bolmaidy eken. Myŋjyldyqtarda bır ret oryn alatyn, bırer sätke ǧana sozylatyn mezette tuylǧan qyran ǧana saiypqyran atyna laiyq sanalady eken. Jūldyzşylardyŋ esepteuınşe, biylǧy jyly, iaǧni 2012 jyldyŋ 21 jeltoqsanynda osy qūbylys baiqalady eken (N.Qojamseiıtov. «2012 jyly aqjürek azamattardyŋ asyǧy alşysynan tüsedı». Ana tılı, 6-11 jeltoqsan, 2011 j.). Olai bolsa, būiyrtsa, tarihta ız qaldyrar saiypqyrandar ömırge keletın sät alys emes.
HALYQTYQ ÖLŞEMDER
Qaŋtar. Ejelgı türkı küntızbesındegı rettık ailar men müşeldık ailardyŋ attary sol ailardyŋ jyl ışındegı oryndary arqyly tüsındırıledı. Mysaly, baiyrǧy qazaq küntızbesındegı toǧys ailarynyŋ attary Ürkerdı är jaŋasyndaǧy Aidyŋ «basyp ötkendıgıne» qarai aitylsa, jūldyz ailardyŋ attary zodiak şoqjūldyzdarynyŋ ataularynan şyǧady. Al azamattyq ailardyŋ attaryn M.İsqaqov tüsındırme sözdıkke süiene otyryp özdıgınşe tüsındıredı. Odan keiıngı ai attaryn tıl bılımı tūrǧysynan professor N.Uäliūly qarastyrǧan bolatyn. Qaŋtar – künnıŋ qaŋtarylyp bailanyp, odan ärı tūqyryp qysqara almaityn aiy. Qaŋtaruly attyŋ basynyŋ jerge jetpeitını siiaqty, qaŋtardaǧy kün közı de odan ärı tömendep, kökjiekke jaqyndai almaidy. Ǧasyrlar boiy aspandy baqylap, jazyq dalada ömır sürgen qazaq halqy kün qozǧalysynyŋ būl erekşelıgın erte kezde-aq aŋǧarǧan. Soǧan orai qystyŋ qaŋtarylyp tūrǧan kezın «qaŋtar aiy» dep ataǧan.
Künnıŋ talasuy. Halyqtyŋ aituynda «kün naiza boiy köterıldı» deitın uaqyt qaŋtardyŋ alǧaşqy künıne säikes keledı. Būl kezde aua raiy özgeredı. Qar jauady nemese syrǧyma jüredı.
Qys şıldesı. Qaŋtardyŋ soŋǧy künderınde qys küşıne enedı. «Tıfu dese, tükırık jerge tüspei qatatyn saqyldaǧan sary aiazdar» bastalady. Mūny qazaqtar «qys şıldesı» dep ataidy.
Jyl mezgılderıne sai bolatyn tabiǧi qūbylystarǧa qatysty köne sözderdıŋ (etnografizmderdıŋ) qazırgı tılımızde qoldanyla bermeitın, ūmytylyp bara jatqan türlerın atai keteiık: Syrma – susymaly būrqaq boran atauy. Anjyr – qardyŋ erıp ketuı. Jerde aralas jatqan qatqan qarly mūz. Oşaǧan –kempırqosaqtyŋ köne atauy. Qylau – auadaǧy su buynan nemese salqyn tūman tamşylarynan türlı zat betıne, aǧaş būtaqtaryna qonatyn mūz qabaty. Mūzaq – jaŋbyr tamşylarynyŋ jerge mūz bolyp tüsuı.
Qardyŋ jauu erekşelıgıne orai
mynadai türlerı kezdesedı:
Ala qanat qar – bır aumaqqa jauyp, bır aumaqqa jaumai jerge ala tüsken qar; Japalaq qar – ırı tüiırşıktı japyraqtap jauǧan qar; Jylbysqa qar – eri jauǧan qar; Küpsek qar – qalyŋ jauǧan ūlpa qar; Köbık qar – jerge tüskende astyŋǧy qabaty eri berıp, betı köpırşıgen jūmsaq qar; Qasat qar – ūzaq jatqan qalyŋ qar; Kürtık qar – betı qatqan, jaiau jürgende aqsaq oiylatyn qalyŋ qar; Qiyrşyq qar – jentektelgen tüiırşık qar; Qyrbyq qar – jūqa jauǧan qar; Omby qar – at bauyrlaityn qalyŋ qar; Sonar qar – alǧaş jauǧan qalyŋ qar; Sürı qar – erte tüsıp erımei, qys boiy qalyŋdaǧan, tozaŋ topyraq sıŋıp, betı külgın tartqan nyǧyz qar; Sıreu qar – ūzaq mezgıl myzǧymai jatqan aiaq bastyrmas, kölık jürısıne bögeu bolatyn qatty, qalyŋ qar; Ürme qar – jel ürlep, jiyntyqtaǧan tyǧyz qar.
JÜIE ME, ÄLDE DAǦDY MA?
Ädebi tildıŋ basty nyşany – tıl normasy. Būl degenımız sözdi dūrys qoldanudyŋ, grammatikalyq amal-täsilderdi dūrys paidalanudyŋ köpşilik tanyǧan, til täjiribesinde synnan ötken qaǧidalary. Söileude, jazuda til amaldaryn dūrys qoldana bilu «ädebi til normasyn saqtau» degenge saiady. Tildik norma aldymen tildik jüiemen salystyryla qarastyryldy. Bıraq tıldık jüie men tıldık norma tepe-teŋ qūbylys emes.
Qazaq tiliniŋ söz jasau jüiesinde -la, -le, (-da, -de, -ta, -te) qosymşalary esim sözderden etistik tudyrady: aiaq-ta, bas-ta, köz-de, cy-la, au-la, şöl-de t.b. Söz tudyrudyŋ däl osy jüiesi boiynşa -da, -de zat esimge jalǧanuǧa tiis. Būl jüie boiynşa kez kelgen zat esimge -la, -le (-da, -de…) qosymşasyn jalǧauǧa bolatyn siiaqty. Biraq jüie boiynşa, baula, jükte, syila dep aitqanymyzben, kirpikte, soǧymda, kitapta dep aituǧa bolmaityny belgili. Nege? Sebebi būlai deu jüiege qaişy bolmaǧanymen, daǧdyda joq. Mine, osyǧan bailanysty belgili bir til qoldanysty norma dep tanu üşin onyŋ tildik jüiede boluy (nemese normanyŋ tildik jüiemen jaryspaly boluy) jetkiliksiz. Būǧan qosa ondai qoldanys tildik daǧdyda boluy, sondai-aq dästürge ainaluy qajet. Sebebı daǧdy jüiege baǧynbaidy.
Söz til jüiesimen būljymas birlikte qoldanylsa, ol qataŋ normada qoldanylǧanyn körsetedı.
Ädebi til normasynyŋ būdan özgeşeleu türi de bar. Keide tildegi san aluan varianttardy talǧap-taŋdauda asa qataŋ talap qoiylmaidy. Ondai varianttardyn qai türin qoldanu söileuşiniŋ (jazuşynyŋ da) öz yrqynda (mysaly, aqşalai – aqşadai, barly-joqty – bardy-joqty, birli-jarym – birdi-jarym, ekinşilei – ekinşidei, eskilei – eskidei, jylylai – jylydai, jaŋalai – jaŋadai, kärlen – kärden, qaralai – qaradai, pisilei – pisidei, tirilei – tiridei, şikilei – şikidei, yssylai – yssydai t.b.) Jalpy, halyqtyq tildegi mūndai jaryspaly qoldanystyŋ qaisysyn ädebi tildiŋ normasyna laiyq deuge bolady? Osyndai sūrauǧa kelgende, sözdikke qol sozamyz. Sözdiktiŋ biri – «Qazaq tiliniŋ orfografiialyq sözdigi». Būl sözdikten [d] variantty da (kärden, kärlen emes, tiridei, qaradai), [l] variantty da (jylylai, tirilei, şikilei) ūşyratamyz. Eki türli jüieniŋ aralas-qūralas jürgendiginen [l] men [d] varianttyŋ qaisysy ädebi tildiŋ işki damu tendensiiasyna säikes keletindigi äli anyqtala qoimaǧandyǧyn baiqaimyz. Tildiŋ işki damu küiine qandai jüieniŋ («l» nemese «d» varianttyŋ) säikes keletindigin anyqtap, tiianaqtai tüsu bolaşaqtyŋ ısı bolmaq. Äzırge būlardyŋ ädebi tıl normasyna laiyqtylaryn bylaişa körsetuge bolady: aqşalai (aqşadai emes), biplı-jarym (birdi-jarym emes), jylylai (jylydai emes), tirilei (tiridei emes), ūşty-küili (ūşty-küidi emes), kärlen (kärden emec), nemqūraily (nemqūraidy emes) t.b.
Ädebi til normasynyŋ mūndai türi bosaŋ norma dep atalady. Tildegi būl tärizdi varianttar keibireulerge tildegi mükistiktei bolyp ta körinedi. Şyndyǧynda, olai emes. Būl – tildiŋ jandy düniedei tülep, özgerip otyruynyŋ belgisi. «Öli tilde» ǧana mūndai qūbylys bolmaidy. Özge de koǧamdyq qūbylystar tärizdi tildiŋ de özgerip, damyp otyratyndyǧy belgili. Biraq til «eskini» birden alastai almaidy. «Eski» men «jaŋa» birazǧa deiin ilese jüredi. «Eskiden» birden qol üzip, «jaŋaǧa» birden oiyssa, tildiŋ ūrpaq pen ūrpaqty, aǧa buyn men ini buyndy jalǧastyryp jatatyn qyzmeti älsireidi. Tildegi san aluan varianttardyŋ jarysa qoldanylu sebebi «keşe» men «bügindi», «bügin» men «erteŋdi» ūlastyru qyzmetine bailanysty bolyp jatady. Biraq osyǧan karap bosaŋ normaǧa bailanysty varianttardy qoldanuda talǧau, saralau degen mülde joq deuge bolmaidy. Bosaŋ normaǧa qatysty variantty qoldanudyŋ, taŋdaudyŋ öz erekşeligi men qiyndyǧy bar.
SŪRAU – SIZDEN, JAUAP – BIZDEN …
SŪRAQ, SŪRAU HÄM SAUAL
Tılımızde ärı-särı qoldanylyp jürgen bıraz söz bar. Solardyŋ bırı – sūrau, sūraq, saual. Maǧynalyq tūrǧydan baiybyna bara bermei, keide sūrau desek, keide sūraq deimız. Tıl mamandary būl sözderdı söz mädenietı tūrǧysynan tömendegışe qoldanu qajettıgın eske salady:
Sūrau, sūraq, saual sözderınıŋ, syrt qaraǧanda, maǧynalarynda «menmūndalap», «aiǧailap» tūrǧan erekşelık joq siiaqty körınedı. Sondyqtan bolar, bırde sūrau, bırde sūraq nemese saual dep, auys-tüiıs qoldanyp ta jatamyz. Degenmen mändes sözderdıŋ mändılıgıne män bermei jūmsau kemşılık bolyp sanalady. Atalmyş sözderdıŋ barlyq jaǧdaida bırınıŋ ornyna bırı jūmsalmaityny baiqalyp-aq tūrady. Salystyraiyq:
1. S ū r a u (vopros) «auyzşa nemese jazbaşa türde jauap berudı talap etetın söz». Sonymen qatar sūrau sözı – lingvistika salasynda qoldanylatyn termin. Sūrau sözınen sūrauly söilem degen lingvistikalyq termin jasalyp tūr. Eşkım sūraqty söilem dep aitpaidy. Olai bolsa, bırızdılık üşın sūraq belgısı emes, sūrau belgısı degen jön jäne qazaq tılı sabaqtarynda, oqulyqtarda sūrau dep qoldanǧan oryndy.
Soŋǧy jyldary audarma mätınderde mäsele degennıŋ ornyna sūrau, sūraq sözın qoldanu baiqala bastady: «aldymyzda şeşımı qiyn sūrau tūr; būl sūraqtyŋ şeşımın tabu qajet» t.b.
Būlai deu – mülde qate. Dūrysy – «aldymyzda şeşımı qiyn mäsele tūr»; «būl mäselenıŋ şeşımın tabu qajet». Al älgındei qatenıŋ tüp- törkını orys tılındegı vopros sözın dūrys audarmaǧannan. Orys tılındegı köp maǧynaly vopros sözı tek sūrau degendı ǧana emes, «mäsele», «qiyndyq» degen ūǧymdy bıldıredı.
2. S ū r a q (dopros) «bır närsenıŋ män-jaiyn anyqtau üşın resmi türde aiyptaluşyǧa, ne bolmasa kuägerge qoiylatyn sūrau». Mysaly, «tergeuşı sūraq aluǧa aiyptaluşyny şaqyrady»; «sūraqtyŋ hattamasy»; «tergeuşı jürgızgen sūraqtyŋ hattamasyna qol qoiyldy» degen qoldanystan sūraq sözınıŋ qūqyqtyq salaǧa qatysty termin ekenın baiqaimyz.
3. S a u a l (opros) «belgılı bır äleumettık, saiasi mäseleler jönınde ärtürlı adamdardan, jūrtşylyqtan alǧaşqy aqparat jinaudyŋ ädıstemesı». Olai bolsa, saual – äleumettık zertteuler salasyndaǧy qoldanylatyn termin.
Sondai-aq saual «ökılettı tūlǧanyŋ, sailanbaly memlekettık mekeme müşesınıŋ tiıstı resmi oryndardan äleumettık, saiasi, mädeni, taǧy basqa mäselelerge bailanysty jauap berudı talap etetın sūrauy» degendı bıldıredı. Mysaly, deputattyq saual, deputat saual saldy, taǧy basqa.
Sonymen, qoryta aitqanda, sūrau, sūraq, saual tärızdı sözderdı qozyqospai jasamai, saralap qoldanu söz bailyǧyn oryndy paidalanudyŋ tiımdı täsılı bolyp tabylady.
AITSA, AITQAN-AQ EKEN!
AT TERGEU NEMESE JAS KELINNIŊ AMANDASUY
Qazaq dästürınde jaŋa tüsken kelın ädep saqtau jolymen qaiyn jūrtyndaǧy jasy ülken tuystaryna, küieuınıŋ jaqyndaryna at qoiady. Myrzajıgıt, Erkeqyz, Közjaqsym, jüzden ony kem atam, taǧy basqa esımder jaŋa tuystarynyŋ otbasyndaǧy ornyna, äleumettık tūlǧasyna qarap qoiylatyn bolǧan. Mūndai salt at tergeu dep atalǧan.
Qazırgı kezde būl salt jas kelınder arasynda qataŋ saqtala bermeidı, tıptı ūmyt bolyp kele jatqan syŋaiy bar. Sonyŋ bır mysaly tömendegıdei:
… Bır jas kelın qaiyn jūrtyna tüsken künınıŋ ertesıne taŋerteŋgılık aldynan şyqqan qaiynaǧasyna qalai amandasudyŋ retın tappai, üirenşıktı tärtıbımen:
– Salamatsyz ba? – deptı syzylyp. Qaiynaǧasynyŋ aty Salamat eken. Ol kısı de qu tıldı bolsa kerek, aiaq astynan söz tauyp ketıp:
– Däl sonyŋ özımın! – dep jüre berıptı.
Sözden tosylǧan jas kelın ūialyp, tömen qarapty.
Janat İSAEVA,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı instituty,
Tıl mädenietı bölımınıŋ meŋgeruşısı,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,
«Ana tılı».
