Altyn Orda handarynyŋ aqylşysy, halyq qamqory bolǧan Edıge batyrdyŋ Toqtamyspen aradaǧy soǧysyn arqau etken aŋyz-äŋgıme, dastan-jyrlar halyq arasynda keŋınen taraǧan. Onyŋ ömırı men soǧystary turaly jyrlar qazaq qana emes, tatar, noǧai, qyrǧyz, qaraqalpaq, başqūrt, qūmyq, türıkmen, t.b. halyqtar arasynda da kezdesedı. Jyrdyŋ dästürlı nūsqalaryn kezınde Ş.Uälihanov, P.M.Melioranskii, G.N.Potanin, V.V.Radlov, İ.N.Berezin, A.Beliaev, N.İ.Veselovskii, Ä.Divaev, S.Seifullin, M.Äuezov, S.Mūqanov siiaqty ǧalymdar men jazuşylar zerttep, joǧary baǧalaǧan.
Akademik V.M.Jirmunskiidıŋ aituynşa, «Er Edıge» jyrynyŋ orys tılıne audarylǧan 30 nūsqasy (onyŋ 15-ı qoljazba küiınde saqtauly) bar. Al Qazaqstannyŋ Ortalyq ǧylymi kıtaphanasynda jyrdyŋ 6 nūsqasy saqtalǧan. Şyn mänısıne kelsek, Edıge – 1352 jyly Aq Orda äskerlerınıŋ bas qolbasşysy Baltyşaqtyŋ otbasynda düniege kelgen. Būl däuır özara qyrqystyŋ örşıp, Aq Ordanyŋ Altyn Ordadan bölınıp, öz aldyna jeke memleket bolǧan kezı edı. Al Aq Orda, odan keiın bükıl Altyn Ordanyŋ bilıgı Toqtamystyŋ qolyna ötken kezde Edıge nemere tuysy Temır Qūtlyq ekeuı Ämır Temırge baryp qosyldy. 1419 jyly Saraişyq qalasynyŋ tübınde Edıge Toqtamystyŋ balasy Qadyrberdınıŋ qolynan qaza tabady.
Şamamen HIV-XV ǧasyrda ömır sürgen qazaq aqyny Sypyra jyrau «Edıge bi» epikalyq jyrynyŋ bırden-bır avtory bolyp tarihta esımı qaldy. Alaida auyz ädebietı dästürı boiynşa auyzdan-auyzǧa taraǧan osy jyrdyŋ bırneşe türlerı paida boldy. Osyǧan orai «Edıge jyry» (Ş.Uälihanov nūsqasy), «Er Edıge» (Q.Sätbaev nūsqasy), «Myrza Edıge» (Ä.Divaev nūsqasy), «Er Edıge» (Mäşhür Jüsıp nūsqasy), «Edıge» (Mūryn jyrau nūsqasy), «Mäulımniiaz – Edıge» (Nartuǧan nūsqasy), «Edıge batyr eposy» (Qaraqalpaq nūsqasy), mıne, osylardyŋ arasynda kısı esımderın atauda az-maz auytquşylyqtar kezdesedı.
Alaida joǧaryda aty atalǧan jyr nūsqalaryna ortaq närse – Edıgenıŋ erlıkterı, asqaq ruhy, ömırlık mūraty eş özgerıssız berılgenı quanarlyq jai. Qalai degende de, «Er Edıge» – tarihi-qaharmandyq jyrlardyŋ ortaq atauy ekenıne eş kümänımız joq.
Jyr qaharmany Edıgenıŋ ökşesı ekı aiyryq, qoltyǧynan ökpesı körınıp tūratyn, bas terısın aldyna alyp juyp taraityn anadan tuuy batyrǧa «perıden tudy» degen ataq alyp bergen.
Qoltyǧynyŋ tesıgı,
Ūşatyn qanat oryny.
Perı halqy ūşady,
Özgertılıp bolymy,– dep suretteletın jyrda öleŋ şumaqtary bar. Būnyŋ özı Edıgenı özgelerden erekşe bolmys iesı retınde körgısı kelgen halyqtyŋ oi-armanynan tuyndaǧan beine ekenıne talasymyz joq. Osyǧan orai Ūlttyq versiiadaǧy jyrdyŋ osyǧan ūqsas bır variantyna toqtaludy maqsat ettık.
Küieuı Qūttyqiia mert bolǧannan keiın äielı bosanyp, ūlyn Jylqybaidyŋ üiınıŋ syrtyna aparyp tastauǧa mäjbür bolady. Toqtamys hannyŋ el qydyryp jürgen jansyzy bır künı dalada oinap otyrǧan Edıgenı körıp, Toqtamysqa habar etedı. «Asyly, Jylqybaidyŋ tūqymyna bıtken bala emes, jauyryny qaqpaqtai, şekesı toqpaqtai, moiyny qūryqtai, közı janǧan ottai jainaǧan», – deidı.
Balasyn alyp kelsın dep,
Toqtamys habar berıptı.
Tılımdı alsaŋ, bäibışe,
Han balasy Edıge,
Edıgenı bermeiık,
Bızdıŋ bala ne qylar,
Tek jinaǧan malǧa ie bolar.
Tırı bolsa Edıge,
Dūşpandy basyp kek alar, – dep Edıgenıŋ ornyna Jylqybai öz ūlyn berıp jıberedı. Öitkenı Qūttyqiia hannyŋ balasynyŋ tegı asyl ekendıgın, tegın jan bolmaitynyn jüregı sezedı. Qūttyqiiany öltırgen Toqtamys han onyŋ ūlynyŋ janyn qiiatynyn da künılgerı boljap bıle aldy. Aitqandai-aq, Toqtamys han Jylqybaidyŋ balasynyŋ bırden basyn şauyp tastaidy. Alaida Edıgenıŋ tırı qalǧanynan habarsyz edı. Jüregıne qan qatqan Edıge Sätemırdıŋ elıne baryp, üş ai boiy taŋdap alǧan aty Kökşūbardy baǧyp jatady. Erjetken soŋ Toqtamys handy öltıredı. Jyrda Toqtamys qanypezer jauyz, al Edıge ädıldıktı jaqtauşy retınde körınedı.
Sondai-aq Qanqoja esımdı qalmaqtyŋ äskerımen kezdesken kezınde:
Bız noǧai degen el edık,
Ejelden jatqan er edık.
Qalmaqty körsek alarmyz,
Talqan qylyp dep edık, – deitın Edıgenıŋ sözderınen ata jauyna degen aşu-yza, öşpendılık baiqalady. Qanqojanyŋ Abyǧai degen balasy, Toǧalai degen erı bolady. Edıge 200 kısı qolmen şyǧyp, qalmaqtyŋ 2 myŋdai jauyngerımen bırneşe kün soǧysady.
Ahmet pen Edıge,
Sūr jebenı qolǧa aldy.
Tebıngıden tebe atty,
Üzeŋgıden üze atty.
Suyryp alyp qoramsaq,
Jauǧan qardai boratty.
Qaumalap tūrǧan qalmaqty,
Şüberektei körmedı.
Baldaǧy altyn almasty,
Batyrlar jauǧa sermedı.
Söitıp, 12 kün boiy şaiqasyp, Edıgeler qalmaqtan jerın tartyp alady.
Şoqan nūsqasynda süiınşı sūrauǧa būryn jetken 40 er Sätemır hanǧa Edıgenıŋ qyzyn qūtqaryp alyp kele jatqanyn habarlaidy.
Köş keledı yŋyrsyp,
Qazyna jüktı tailaǧan.
Edıge oqşau keledı,
Bidai öŋdı, nūr jüzdı.
Belıne almas bailaǧan,
Qaptalynda qyz Qaǧaz.
Qyrmyzy kiıp sändenıp,
Altaiydai jainaǧan.
Han quanyp, künge, jelge tigızbei alyp kelıŋder dep olardy qarsy aluǧa 3 san qol jıberedı. Ülken qūrmetpen qadırlep, han ūlan-asyr toi jasaidy. Qyzyn batyrǧa nekelep qosady.
Öz janymda qal dedı,
Jaǧasy altyn, jeŋı zer,
Asyldan tıkken qara ton,
Ony üstıne ki dedı.
Sen bolarsyŋ bi dedı,
Dau bıtkendı şeş dedı,
Jau bıtkendı qyr dedı.
Söitıp, Sätemır elınde han bolyp el bilegen Edıge qolastyndaǧylarǧa ädıl törelık jürgızedı, elınıŋ abyroiyn arttyrady. Sätemırdıŋ qyzy Aqbılekten Nūraddin atty ūly düniege kelgende:
Kım balasyn süimeidı,
Sen tuǧanda, Nūralym.
Töbel bie soidyrdym,
Tört qyrlap oşaq oidyrdym.
Bala keske bölettım,
Altynnan şümek oidyrttym,
Kümısten tübek qoidyrttym, – dep Edıge aitarlyqtai şattyqqa bölenedı. Osylaişa jyrda ūlttyq dünietanym men qazaqy közqaras tolyq sipat alady. Edıge batyrdyŋ qanymen kelgen eljandylyq qasiet onyŋ ūly Nūraddinge de qonady. Oǧan dälel – erjetken soŋ Nūraddinnıŋ de jauǧa jerın bastyrmau üşın jasaǧan erlık joryqtary.
Üstıne kigen aqsauyt,
Şaraina belge bailady.
Jüruge joldy sailady.
Nemese:
Üi syrtynan aq süŋgı,
Beldeuden aldy suyryp.
Mıne, osyndai jyr joldaryna toly taǧy bır dastan el auzynda, halyq jüregınde saqtalyp, bızdıŋ däuırımızge jettı.
Al Nartuǧan nūsqasynda Qabantiyn Alypty jeŋıp, ornyn alǧan Edıge Sätemırdıŋ jauda ketken 3 myŋ jylqysyna Alyptyŋ 3 myŋ jylqysyn qosa aidap, taǧy qanşama dünie-mülıktı 300 tüiege artyp, qūldarǧa jetektetıp, Sätemır elınıŋ şetıne kelıp kıredı. Qasynda – hannyŋ qyzy. Süiınşı sūrauşy kelgende hannyŋ jüregı quanyştan jarylyp kete jazdaidy. Zor qūrmetke bölenıp, han ordasyna tüsken batyr keŋes qūryp, halyqty bırlıkke şaqyrady. Edıge Qabantiyn däuden qaitqan maldy, dünie-mülıktı üşke bölıp, bır bölıgın eldegı qarıp-qasarlarǧa beredı. Mūnan soŋ Sätemır han qyzyn batyrǧa qosyp, ülken toi jasaidy. Han toiǧa jinalǧan adamdarǧa: – Men baiaǧyda Qūttyqiiadan jūmyrtqa sūratqanymda, «Edıgege taǧymdy beremın» degenmın.
Adam joq būl noǧaida artyq tuǧan,
Sūŋqardyŋ qadırın bıl, qolǧa qonǧan.
Sözınde sälemnama qūsbegı aitqan:
«Bolar dep noǧailyǧa osy qorǧan».
Osyny aitqan soŋ Sätemır han Edıgege taǧyn beredı. Batyr būl aimaqtaǧy noǧaiy, qazaǧy, maŋǧūly, taǧy basqasy bar tört arys elge han bolady. Edıge Sätemır elınde 12 jyldai handyq qūrady. Şyndyǧynda da, Edıgenıŋ Aqsaq Temır qolastyndaǧy Horezm jerın onşaqty jyl bilegenın köne tarih joqqa şyǧarmaidy.
Endeşe, ata-babalarymyzdan qalǧan otanşyldyq atty ūly sezımnıŋ jūqanasy bügıngı ūrpaqtardyŋ boiynan tabylyp, el täuelsızdıgın saqtai bıletınıne jäne nyǧaitatynyna sengımız keledı.
Nūrlan QŪMAR, «Ana tılı».
