«Qyryq qyz» epostyq jyryn 1907 jyly Aqtöbe oblysynyŋ Oiyl audanyndaǧy qazırgı «Saraljyn» keŋşarynda düniege kelgen ataqty jyrau Qairolla İmanǧaliūly el auzynan jazyp alǧan. Sondai-aq qaraqalpaq tılınde de osyǧan ūqsas kölemdı jyr bar eken. Qazaq jyrynda basty keiıpker – Hanşaiym atalsa, olarda Güläiım dep atalady. Alaida söz saptaulary men özındık erekşelıkterı bar atalmyş dastan qyzdardyŋ er-azamattardan qalyspaityn namysqoilyǧyn, eljandylyǧyn, sezımtaldyǧyn tılge tiek etedı.
«Qyryq qyz» eposynda kezdesetın jer-su attaryna toqtala ketelık. Ämudariia – qyzyl suly dariia; Qojelı – ertedegı qala aty; Törtköl – Horezmdegı ejelgı qalalardyŋ bırı; Qarjan tauy – Qazyǧūrttyŋ bır tarmaǧy. Erte ǧasyrlarda ömır sürgen, aty aŋyzǧa ainalǧan Baqtiiar han Besqala maŋyndaǧy Törtköl taudyŋ Kökşe jaǧyndaǧy Qarabūlaǧyn jailaǧan eken. Alty ūly bar hannyŋ aitarlyqtai sūlu, kerbez, erke Hanşaiym esımdı jalǧyz qyzy bolady. Sözge şeber, taban astynda suyryp salyp jauap beretın Hanşaiym batyrlyq ıspen ainalysady. Oimauyttyŋ oiyndaǧy Miialy degen jailaudy äkesınen qoimai sūrap, qalap alady.
Atasy bergen qonysqa,
Tıktırdı sailap otauyn.
Esıgın ülken oidyrdy,
Esıgınıŋ bır jaǧyn,
On ekı adam jiylyp,
Zordan tıktep qoidyrdy.
On kelılık qūlypty,
Esıgıne ūrǧyzdy,
Jailaudyŋ biık jerlerın,
Tegıstep äbden sürgızdı.
El aralap jürıp qyryq qyzdy taŋdap jinaidy, olarǧa türlı jauyngerlık öner üiretedı. Alysudyŋ aila-amaldary men türlı qimyl-äreketterdı meŋgeruge baulidy. Tau arasyna baryp qūral-saimandarmen soǧysudyŋ türlı ädısın körsetıp, qyzdarǧa ülgı bola bıldı. Belderın bekem buyp, erlerşe kiıngen qyzdar 20-20 bolyp ekıge bölınıp, özara semserlesedı, qylyştasady. Söitıp jürgende, astyndaǧy aty Hanşaiymdy alyp qaşady, äldenenı sezgendei mazasyzdanyp, jer tarpidy.
– On toǧyz ai Miialydai jailauǧa berık qorǧan saldyrdyŋ, naizalardy qaraǧaiǧa saptadyŋ. Alty ai boiy arǧymaqty baptadyŋ. Senıŋ Aqtaŋgerıŋ aldaǧy bolatyn oqiǧany sezıp tūr. Bes jyldan berı üş myŋ äsker qoly bar qalmaq bızdıŋ jerımızdı basyp aluǧa äzırlenıp jatyr. Sonyŋ habaryn saǧan eskertıp tūrǧan bolar, – dep qyryq qyzdyŋ ışınde Qaraşaş esımdı qyz säuegeilık aitady. Osydan keiın qyzdar soǧys ısıne degen jattyǧularyn, tynym tappai, odan ärı küşeitedı.
Bırde äkesı Baqtiiar elge as bermek bolyp, kelının jūmsap, qyzy Hanşaiymdy qasyna şaqyrtady. Toiǧa barǧan kezde qyzdar jıgıtterden qalyspai kökpar tartady. At jarysyna qatysatyn kezde Hanşaiymnyŋ tūlpary taǧy da erekşe mınez tanytady.
Qaita-qaita kısınep,
Qara jerge januar,
Qairap basty tūiaǧyn.
Moinyn tösep sūluǧa,
Aşty köŋıl būlaǧyn.
Osydan keiın dübırlı dodaǧa qatysuǧa niettengen jylqynyŋ aitpaǧyn tüsıngen Hanşaiym auyldan bır balany atşabar etıp alady.
Atşabarǧa Hanşaiym,
Jaqsy kiım kigızdı.
Bır dorba mai sök jegızdı,
Jaŋaǧy kelgen balany,
Köterıp atqa mıngızdı.
On künşılık jerge ketken 95 jylqynyŋ ışınen Hanşaiymnyŋ jylqysy märege bırınşı bolyp jetedı.
Hanşaiymdai sūludyŋ,
Kämşat kiıp basyna.
Gauhardan jaqty qoidyryp,
Arqa qaptal tūsyna,
Ekı közdıŋ janary,
Suda jatqan gauhardai,
Tısterınıŋ ajary,
Qatar tızgen marjandai.
Talşybyqtai būralyp,
Aq betı aidai jarqyrap,
Körgen kezde symbatyn,
Jıgıtter tūrar qaltyrap, – dep jyrda surettelgendei, qyzdyŋ sūlulyǧyna, aqyldylyǧyna eldegıler qairan qalysady. Qyryq qyz toi-toilap jürgen kezde Hanşaiymǧa Jürım men Säieke degen jıgıtter ǧaşyq bolady. Bırınen-bırı qyzdy qyzǧanyp jürıp, olar soŋynda töbelesıp, pyşaqtasyp, bırın-bırı öltıredı.
Hanşaiym bäigeden alǧan oljasyn Törtköldıŋ halqyna taratady, tüie, bielerdı soidyryp, eldı toidyrady. Osydan keiın attaryn şynyqtyru üşın qiiada jatqan şölge attanady. Qyzdar ketkennen keiın qalmaqtyŋ zalym hany Qaraşa beibıt jatqan elge şabuyldaidy. Bırneşe kün boiy oirandap bolǧan soŋ, qara qasy qiylǧan, oimaq auzy oiylǧan Hanşaiym sūludyŋ didaryn köruge yqylasy ketedı.
Biık tauda attaryn baptap, san aluan jattyǧular jasaumen şūǧyldanyp jürgen qyzdar eldegı jaǧdaidan habarsyz edı. Şaǧyrlynyŋ tauynda ūiyqtap jatqanda Hanşaiym qyrylyp qalǧan adamdardy, būzylyp, qirap jatqan üilerdı tüsınde köredı. Dūşpannyŋ oiran salǧanyn ıştei sezdı.
Tülkı jortpas tüleiden,
Tünde jürıp keledı.
Qarşyǧa ūşpas qalyŋnan,
Qaraiyp ötıp keledı.
Osylaişa jyrda qalmaqtan kek aluǧa şyqqan qyzdardyn jürısterı tym suyt suretteledı.
Izdep joldy tabaiyq,
Halyqty azat qylaiyq, – deidı Hanşaiym qyz. Tynbastan jetı kün, jetı tün jürıp otyryp, olar Derbent tauyna jetedı. Qaraşa hannyŋ sansyz äskerıne qarsy şabuyldy bastap kep jıberedı.
Qyzdy soǧys maidany,
Atys-şabys küşeidı,
Şaqpaq ottar şaǧyldy,
Kestı jüzı qylyştyŋ,
Nebıreuler qūlady,
Nebıreuler sūlady.
Qyzdar keiın qaitpady,
Boldyrsa da maidanda,
Şarşadym dep aitpady,
Qyzdardyŋ batyr ekenın,
Qalmaqtar anyq baiqady.
Qaraşa han äskerınıŋ qyryq myŋy qaza tabady. Soǧan qaramastan jau taǧy da jasaqtaryn jaŋadan äkelıp qosyp jatty.
Äskerlerdıŋ bırazyn,
Taspen ūryp öltırdı.
Bırazdaryn balyqtai,
Naiza ūşyna ılgızdı.
Dūşpanǧa erık bermedı,
Jarqyldap ötkır qylyşyn,
Jauǧa qarsy sermedı, – degen ūzyn-sonar jyrda qyryq qyzdyŋ erlıkterı erekşe sipat alady. Qarsylasqan qalmaqtar öz jauyngerlerınen myŋ-myŋdap aiyrylyp jatady. Sondai-aq jekpe-jek şaiqasta da qyzdar aitarlyqtai küştı, qairatty, qajyrly bolyp şyǧady. Qyzdardyŋ el qorǧauǧa degen yqylasy zor eken. Mysaly, qalmaqtyŋ Künqaǧar degen batyrymen aiqasqan kezde Hanşaiym ūrandatyp, boiyna myqty ruh darytady. Aqyrynda jaudy aiausyz qyryp bolyp, Hanşaiym Qaraşa hannyŋ basyn alady. Qiian-keskı jetı künge sozylǧan ūrys barysynda Hanşaiym Alşora esımdı batyrmen tanysady. Ekeuı bırlesıp jaudy jeŋıp, Kuşan degen qalada jeŋısterın toilaidy.
Jyrdyŋ soŋynda Hanşaiym men Alşora otau qūrady, olardyŋ Bıleu degen ūldary bolady. «Bıleu» degen qorǧan soǧady, bıleulı halqy köbeiıp, mūrattaryna jetedı.
Nūrlan QŪMAR,
«Ana tılı».
