«Qambar batyr» jyry özge epikalyq tuyndylar tärızdı batyr tūlǧasyn, onyŋ el üşın etken eŋbegı men erlıgın däuır ruhyna sai körkemdep jetkızudı maqsat etkenı anyq. Jyrdyŋ 12 varianty bar. Osyǧan orai keibır nūsqalarda bırşama auytquşylyqtar kezdesedı. Alaida barlyǧyna ortaq närse – öz boiyna köne siujetterdı saqtai otyryp, el qauıpsızdıgı maŋyzdy bolǧan tarihi kezeŋdı jyrlau bolǧany aqiqat.«Qambar batyr» jyry batyrdyŋ eseiıp, el qamqory bolǧan tūsynan bastalady. Kümısten taǧyp qarǧysyn, soŋyna ertıp tazysyn, aŋşylyqpen ainalysyp jürgen Qambardyŋ belsendı qimyl-äreketı keremettei tartymdy. Küş-quaty kemelıne kelgen naǧyz jıgıttık şaǧynan bastalǧan oqiǧa sol ruhta aiaqtalady. Öz auyly, Äzımbai auyly jäne jau elı (qalmaq) – jyrdaǧy keŋıstık osylar. Batyrdyŋ erekşe bolmysy ekı jaǧdaida körınedı. Bırınşısı, köne epos saltyna tän jolbaryspen alysqandaǧy erlıgı bolsa, ekınşısı – el şetıne jau kelgende qorǧan bola bılgen qaharmandyq ıs-äreketı. Sondai-aq äleumettık jıgı aiqyndala bastaǧan ekı türlı ömır sipattalady.
Qambarmen alǧaşqy erlıgıne deiın tūtas bır rudyŋ qamyn küittep, aş-aryǧyn toidyryp, jetpegenın jetkızu jolynda jürgen qarapaiym aŋşy-mergen beinesınde tanysamyz.
Tüske deiın ılgenı,
Töbedei bolyp qalady.
Köterıp tastai beredı,
Jarlynyŋ şyǧyp köŋılınen,
Qyzyqqa meiırı qanady, – degen joldar onyŋ aŋşylyq qasiet pen osy käsıpke erekşe män beretındıgınıŋ dälelı bolsa kerek. Tıpten aŋ-qūs atauly mergennıŋ atynyŋ sybdyryn estıgennen-aq qaşyp jasyrynady eken. Jyr bolmysyn erekşelendıretın eleulı oqiǧa – Qambardyŋ jolbaryspen jalǧyz aiqasyp jeŋuı.
Qambar da qaitpai ūmtylyp,
Bar qairatyn şaqyrdy.
Qūiryǧynan köterıp,
Ainaldyryp basynan,
Laqtyryp kep jıberdı,
Qyryq qadam jerden asyryp,
Myqtylyǧyn el kördı.
Jyrdyŋ aitarlyqtai taǧy bır erekşelıgı – Nazymnyŋ küieu taŋdap jar salǧan synaǧyna Qambar qatyspaidy. Būl jaǧdaidy jyrşy ärtürlı sebeptermen tüsındıredı. «Bır jaman kelıp maly köp, Alyp ketse aiyryp, Qaiǧymenen basylar, At basyndai jüregım», – dep sūludan tartynuyna kedeilıgın syltau etedı. Osyǧan qosa «Kedei demeseŋ, odan artyq adam joq» deitın habarşynyŋ sözı bar. Demek, sol jerde Qambardyŋ bar kemşılıgı – kedeilıgı ekenı aiqyn aitylady. Qyzdyŋ qūrǧan örmegıne de män bermei, kıdırmei öte şyǧady.
Qambar beinesınde jeke otbasyn qūrudan görı ruynyŋ, tobynyŋ qamyn jeu basym. Nazym tarapynan özıne degen köŋıldı sezgenımen oǧan qūlai ketpeidı. Qaita boiyn aulaq ūstaudyŋ türlı joldaryn tabady. Batyrdyŋ oiy bylaişa berıledı:
Osyǧan köŋılım bölınıp,
Ūmytyp ketsem jūrtymdy,
Qūdaidyŋ menı ūrǧany.
Nazymmen söilesıp tūrǧanyn körıp qalyp, dau-janjal şyǧarǧan qyzdyŋ alty aǧasynyŋ ǧaibat sözderınen Qambardy kemsıtu baiqalady.
Nazymǧa qalmaqtyŋ hany söz salǧanymen, jüregın jaulai almaidy. Qalyŋ nökerıne sengen jat jūrttyŋ bileuşısı qyzdy zorlyqpen almaqşy bolǧan äreketterıne bailanysty el ışınde türlı jaǧdailar oryn alady.
Noǧaily bilerı Qambarǧa tartu-taralǧylarymen kelıp, syrt jaudyŋ basymdylyǧynan qorǧau jönınde ūsynys aitady. Sol kezde Qambar toǧyz künnen keiın baruǧa uäde etedı. Öitkenı özıne qaraǧan toqsan üilı tobyrynyŋ qamyn jasap, iaǧni aŋ-qūs atyp, azyq-tülıkpen qamtamasyz etıp ketudı oilaidy. Qambar Äzımbaidyŋ sälemıne «Äuelı, Alla, ekınşı jūrt üşın beldı buaiyn. Äzımbaidyŋ aqymaq alty ūlyna ökpelep, Jamannyŋ ısın qylmaiyn» deuı batyrdyŋ tabiǧatynyŋ zerektıgın aiǧaqtaidy. Qambar men Nazymnyŋ alty aǧasynyŋ arasynda bolǧan renışter eldıŋ täuelsızdıgı ūǧymynyŋ janynda jai kikıljıŋ eseptı bolyp qalys qalady.
Qalmaq hanynyŋ Nazym qyzdy tartyp alamyn dep kelgen tūsynan bastap oqiǧa kürdelılenedı.
Äzımbaidy jüdetıp,
Sansyz qoldy tünetıp,
Jerımnıŋ şüiın qaşyryp,
Berekesın ketırıp,
Küieumın dep Nazymǧa,
Şyntaqtaisyŋ mamyqty,
Aiaǧyŋdy kösıltıp, – dep batyr jauyna qarsy batyl ūmtylady. Şekesıne qūrama bolat dulyǧa qoiǧan, üstıne badana közdı berık sauyt kigen Qambar jekpe-jekke şyqqan şaqta Qaramandy öltıredı.
Qyz Nazymǧa talasyp,
Ekı batyr soǧysty.
Būlt şainap, mūz bürkıp,
Ürker men aidai toǧysty.
Türtıp ötıp ketkenı,
Taqiiadai ūşady.
Ekpınıne şydamai,
Atynyŋ jalyn qūşady, – dep qairatty er Qambardyŋ küşı suretteledı. Tuǧan elıne degen süiıspenşılık sezımnıŋ qūdıretı qasiettı jerıne at oinatqysy kelgen ozbyr topqa tosqauyl jasaidy. Kül tögıp, ırge bekıtken, kındık qany tamǧan qasiettı topyraqty bar jan-tänımen qorǧaidy. Sondai-aq qyz balany dını, dılı, tılı bölek jat elge jıberudı 18 jasar Qambar namys sanaidy.
Üş kün, üş tün boiy şaiqasyp, aqyry Qambar jeŋıske jetedı. Basyna qiyn-qystau ıs kelgende ǧana batyrdy kereksınetın, bailyq pen mansapqa mastanǧan bailardyŋ keleŋsız äreketıne tūtas eldı jaudan qūtqarǧan Qambardyŋ erlıgı qarsy qoiylady. Barlyq ızgı qasietter halyq ökılı – batyrdyŋ boiyna jinaqtalyp suretteledı. Batyrlyǧy asqanymen äleumettık jaǧynan qyzyna teŋ körmegendıkten, Äzımbai qyzyn Qambarǧa bergısı kelmeidı. Alaida özı därejeles Arşahannyŋ aqyl-keŋesı arqyly ǧana Äzımbai batyrǧa qyzyn qosuǧa mäjbür bolady. «Kümısten keregesı, uyǧy altyn, Oŋaşa segız qanat tıktı üidı». Osylaişa qatarlap qazynanyŋ bärın jiyp, Äzımbai qyryq kün toi jasaidy.
Jyrda batyrdyŋ serıgı, iaǧni Qambardyŋ qaraqasqa aty körkem kestelenedı.
Moinyŋ altyn tabaqtai,
Qamystai ekı qūlaǧyŋ.
Tört aiaǧyŋ qazyqtai,
Töŋkergen kese tūiaǧyŋ,
Sūlulyǧyŋ sümbıdei.
Mıneki, ūşqan qūstan ozatyn eresen jüirıktıgı, alys jolǧa alqynbai jetetın qairaty men tözımdılıgı, batyrdyŋ tılegın tanityn, dūşpannyŋ piǧylyn sezetın qasietı, qysyltaiaŋ tūstarda «tıl bıtıp söilep, keŋes beretındıgı» – tek qana batyr tūlparyna tän aişyqtalǧan belgıler ekenı anyq. Sondai-aq batyrdyŋ öz basyna qatysty «aş börıdei jalaqtap, nar buradai alysty», «jolbarystai şiryǧyp», t.b. metaforaly teŋeuler qoldanylady. «Han süiektı Qambar-au, qara atyŋda jal bar-au» deitın Nazymnyŋ monologynyŋ özı-aq köp jaidy bıldırse kerek-tı.
Batyrdyŋ köŋıl-küi sätterın, ışkı buyrqanǧan tolǧanys iırımderın bıldıretın dialog, monologtar da, ūlǧaitu (giperbola) men äsıreleu (grotesk) de mol oryn alady. Jauyn jeŋgendegı erlıgın «Qoiǧa kırdı bır börı, Börıktıre qyrady, Talai qalmaq sūlady», – dep kötermelei jetkızedı. Jeŋılgen jaudyŋ sipatyn «qyzyl qany aǧyp josyldy», – dep suretteidı.
Dästürlı qūdalyq salt rämızdık ūǧymdardyŋ türlerı köŋıl audararlyq. Mysaly, küieudı «altyn sūŋqarǧa, qalyŋdyqty «qazǧa» balap, sūŋqarǧa qazdy ıldıru arqyly qūda tüsudı tūspaldaidy. Qalyŋdyq – «qyzyl tülkı», küieu – «jüirık tazy» nemese qalyŋdyq – «pısken tüinek», küieu – «ötkır kezdık» siiaqty körkemdık obrazdar molynan kezdesedı.
Qoryta aitqanda, eldı jaudan qorǧau ideiasy – jyrdyŋ altyn arqauy. Bır şüike basqa aldanyp, köŋıl bölmei, Qambar bırınşı kezekte öz tobyrynyŋ jaǧdaiyn oilaidy. Kedeilerge kömektesudı paryz sanaidy.
Düniege kelıp kettı ne asyl zat,
Jamannan dat, jaqsydan qalady hat.
Bır dūǧa oqyŋyzdar aruaǧyna,
Qambardyŋ bolyp jatsyn köŋılı şat, – degen joldar bar jyrdyŋ soŋynda.
Olai bolsa, eldık, erlık ruhyn asqaqtatatyn Qambar beinesı ǧasyrdan-ǧasyrǧa jetıp, ärbır ūrpaqtyŋ ruhani azyǧyna aldaǧy uaqytta da ainaluǧa tiıs.
Nūrlan QŪMAR, «Ana tılı».
