«Qozy Körpeş-Baian sūlu» dastanynyŋ keibır derekterde 33 nūsqasynyŋ bary körsetıledı. Qazaq arasynda ärıden kele jatqan būl jyrdy Sybanbai, Bekbau, Janaq, Şöje, Arystanbai, t.b. aqyndar özderınşe jyrlaǧan. Eŋ köp taraǧany ärı tolymdysy – Janaq nūsqasy. Tuystas türkı tılderınde de jyrdyŋ mazmūndas-saryndas türlerı saqtalǧan. Osynşama ūlanǧaiyr dünienı jinap, jariialauda, zertteude halqymyzdyŋ töl perzentterı Ş.Uälihanovtan bastap, Mäşhür Jüsıp Köpeev, M.Äuezov, Ä.Marǧūlan, Ä.Qoŋyratbaev, Y.Düisenbaev, E.Jūbanov, R.Berdıbai ölşeusız zor eŋbek sıŋırdı.«Qozy Körpeş-Baian sūlu” jyry – halqymyzdyŋ köne tarihynan jetken asyl mūra, älemdık mädeni-tarihi qūbylys. Jyrdyŋ taqyryby – ekı jastyŋ bır-bırıne degen adal süiıspenşılıgı. Şyǧarmanyŋ negızgı keiıpkerlerı Qozy men Baian zamannyŋ qataldyǧyn, ozbyrlyǧyn, meiırımsızdıgın jeŋıp, kezdestı, azǧantai uaqyt bolsa da oinap-külıp, baqytty ömır sürdı. Halyqtyq salt aiasynda ösken Baian Qozynyŋ jeke basyn qadırleidı. Basynda basqalardyŋ aituymen ǧaşyq bolǧan Baian Körpeştı şyn süietındıgın alǧaş kezdesken jerde-aq baiqatady. Jyrda Baiannyŋ jasy on törtte dep berıledı. Tal boiynda bır mını joq, qolaŋ şaşty, meruert tıstı, söilese auzynan gül tögıledı. Baiannyŋ köŋıl-küiın «Anda- sanda bolmasa söilespeidı, Jalǧyz jatyp Qozy üşın qylady zar” dep suretteudegı sebep – süigenın saryla kütken Baianǧa berılgen ädıl baǧa. Özın ızdep kelgen Aibasqa syr bermei, ony baiqap, baqylap, naǧyz Qozydan kelgenın bılgenge deiın sabyrly mınez tanytady, özınıŋ syryn aşpaidy.
Baian sūlu – öz zamanyndaǧy qazaq qyzynyŋ idealy. Jyrşylar arudyŋ boiyna qazaq äielınde boluǧa tiıstı barlyq asyl qasiettı jinaqtaǧan. Ol – sūlu qyz, adal qalyŋdyq, qamqor äiel. Qarabai elınde tazşa keipın kiıp, qoişylyqta jürgen Sarybaidyŋ erkesın tanyǧan Baiannyŋ süigenın köruge taǧat tappai, quanyş pen yntyzarlyqtan bır jerde damyl taba almai degbırsızdenuın syrtqy ıs- äreket, qyzdyŋ mazasyz qimyl-qozǧalysy arqyly beredı.
Mūndaǧy tazşa keipı qajettılıkpen basqa da qyzmet atqarady. Jyrda Qozy Baian auylyna qoişy – tazşa bolyp, sonyŋ kebın kiıp, türın özgertıp kelse de, būl ısıne köpke deiın köŋılı tolmai, namystanyp jüredı. Saǧyna kütken ǧaşyǧyn osylaişa tazşa keipınde körgen Baiannyŋ būl körınıs, ärine, janyn qatty auyrtady. Alaida Qozynyŋ saqtyǧyn, amandyǧyn oilap, tazşa kebın qaita kigısı kelmegen Qozyǧa:
Kiıŋız kebıŋızdı, arlanbaŋyz,
Osylardan basqaǧa syr bermeŋız,
Kışılıkten eş närse kemımeidı.
Aŋdyp jürgen dūşpan bar, eş senbeŋız, – deidı.
Jyrşy Qozyǧa tazşa keipın kigızu arqyly Baiannyŋ obrazyn, onyŋ aqyl-parasatynyŋ moldyǧyn aşa tüsedı. Baian tek körkımen ǧana sūlu emes, aqylymen, erlıgımen de erekşe. Joǧarydaǧy üzındıde Baian, bırınşıden, Qozyny dūşpanynan saqtandyrsa, ekınşıden, kışılık – adamgerşılık qajet ekenın aŋǧartady.
Osylaişa Baian beinesın somdauda zattyq älem men kiım de özındık qyzmet atqarady. Şyǧarmada qoldanylyp, körkemdık keŋıstıktı qūraityn zattyŋ jiyntyǧy arqyly tarihi kezeŋnıŋ özındık bolmysyn, däuır sipatyn, ūǧym-tüsınıgın tanuǧa mümkındık beredı.
«Qozy Körpeş-Baian Sūlu” eposynda da zattar älemı özındık örnekpen erekşe beinelengen. Äsırese, zattar älemınıŋ poetikasy tereŋ män-maǧynaǧa ie. Mysaly, Aibas batyrdyŋ:
Baltaly, Baǧanaly elden keldım,
Baqaly, baldyrǧandy kölden keldım.
Sızderge kümän şyǧar, özıme aian,
Elımnen ızdep kelgen kelınım – Baian, – dep Baian auylyna baryp keluın däleldeitın zattardyŋ jeke-jeke baiandaluy – sonyŋ aiqyn aiǧaǧy. Jyrdaǧy:
Sälem de ınıŋızge, ızdep kelsın,
Kelmese, sorly Baian degenı ölsın.
Köŋılım kettı Qozyǧa, janym mūnda,
Aitqandy ton, jüzıgım belgı bolsyn, – dep jyrlanatyn joldar qazaq qoǧamyndaǧy süigenıne qosylu üşın ata jolynyŋ qatal zaŋyna qarsy şyǧyp, qaisarlyǧymen, öjettıgımen körıngen jaŋaşyl qyzdardyŋ beinesın beredı desek, «aitqandy ton, jüzık, toǧyz” – sol kezeŋnıŋ tūrmys – saltyna tän dästür, syi-siiapat. Sol kezeŋnıŋ sipatyn tanytatyn zattyq, körkemdık detaldar. Al Baian beinesın būl qūbylystan bölek alyp suretteu tıptı de mümkın emes. Būl dästürdıŋ sanaǧa sıŋıp, tanym-tüsınıkke äbden tereŋdei enıp, qalyptasqany sonşa, er- azamat Qozy da sol äşekei zattardy sūrap, Aibastan kuälıkke kerek etedı. Būl zattyq detaldar tūrmystyq qajettılıkke jaraityn qarapaiym qyzmettı emes, qyz sezımın tanytatyndai körkemdık mındetın atqaryp tūr.
Qarapaiym zattarǧa estetikalyq, körkemdık qūndylyq darytyp, olardy el-halyq tarihynda toponimikalyq aŋyzǧa ainaldyru, t.b. sekıldı qūbylys aqyndyq şeberlık bolyp tabylady. Aibas alyp kele jatqan sälemdeme zattardyŋ jol-jönekei tüsıp qaluy toponimikalyq aŋyzdardyŋ düniege keluıne sebep bolady. Oqyp köreiık:
Köktaimen batyr Aibas tömen şapty,
Qyzdyŋ bergen belbeuı tüsıp qalyp,
«Qyzyl belbeu, Qūbajan» qoia sapty…
…Qyzdyŋ bergen meiızı tüsıp qalyp,
«Meiızgek» dep tau atyn qoia sapty…
…Qyzdyŋ bergen qarqarasy tüsıp qalyp,
«Qarqaraly tau atyn qoia sapty…» – dep, osylai ärbır zatqa bır atau qoiylyp kete beredı. Oilap qarasaq, osy toponimikalyq ataulardyŋ paida boluy bır kezeŋdegı jyr keiıpkerı Baian basynan keşken oqiǧamen tyǧyz bailanysty.
Epikalyq jyrda söz bolǧan būl zattar tek mahabbat sertı – simvoldyq qyzmet qana emes, tarihi orny bar jer, su, el ataularynyŋ da esımı bolyp, toponimikalyq ta, körkemdık te qyzmet atqaryp tūr.
Appaq körık maŋdaiy, qylyǧy naz,
Malyŋ tügıl, basyŋdy berseŋ-daǧy az, – dep qyzdyŋ sūlulyǧyna eşteŋe teŋ kelmeitını baiandalady. Sondai-aq aqylymen toqsan baidyŋ serısı men qara küştıŋ ǧana iesı Qodardy maŋyna jolatpaidy. Jyrdaǧy keiıpkerlerdıŋ ıs-äreketterı, qimyl-qozǧalystary arqyly onyŋ aqyl-oiy, parasaty aldyŋǧy orynǧa şyǧady. Baiannyŋ külıp aitqan bır jyly sözı üşın Qodar qūrbandyqqa şalynuǧa daiyn. Qodardyŋ qolyn qanǧa malatyn beinenıŋ därejesıne deiın ösu joly Baian beinesımen qatarlasa örıledı.
Jyrda öz sezımımen arpalysqan Qodar aqyry Qozyny öltırıp tynady.
Qozynyŋ kegın almaqşy bolyp Baian Qodardy Şoqterekke ailamen alyp barady. Qodardy öltırerde Baian sūlu aitqan myna sözden qaisar qazaq qyzynyŋ bırbetkei, öjet te ör mınezı aiqyn baiqalady.
Äkeme sıŋıp edı senıŋ küşıŋ,
Qūl boldyŋ esıgıme menıŋ üşın.
Şoq belbeu, altyn aidar myrzam qaida,
Şūnaq qūl, öltıremın sonyŋ üşın.
Qozyǧa arnap Baian biık mūnaraly beiıt ornatady. Soŋynda özın de ölımge bailap, dünie salady.
Mahabbattyŋ simvolyna ainalǧan folklorlyq mūranyŋ 1500 jyldyq tarihy 2002 jyly respublika kölemınde keŋınen atalyp ötkendıgı tarih üşın de, öskeleŋ ūrpaq üşın de aitarlyqtai taǧylym bolsa kerek. Öitkenı Qozy men Baian arasyndaǧy möldır mahabbat – qazaq mädenietındegı ädemılıktıŋ, aqyldylyqtyŋ, parasattylyqtyŋ, tūraqtylyqtyŋ ainymas ülgısı.
Nūrlan QŪMAR,
«Ana tılı».
