Diiu

Qazaqtyŋ jerı qandai keŋ bolsa, onyŋ jan älemı, ruhy, dünietanymy, parasaty men paiymy, qiialy men nanym-senımı de sondai baitaq, qatparly, qa­zynaly, örıstı, örnektı. Özgeler tüsıne almaityn, tüsınuge yqylas tanytqanymen tüisıne de, tūşyna da almaityn, al özımız jan-jüregımızben sezıngenı­mızben basqalarǧa ūqtyryp aityp, aqtaryp jazyp bere almaityn bır qūpiia tylsym älem bar. Ol – ūlttyq mifologiia. Qazaq mifolo­giia­synyŋ qabat-qatpary, jyqpyl-jynysy, qaltarys-būltarysy tıptı qoiu. Tömendegı zertteuler toptamasy sol tüiındı tar­qatuǧa degen ūmtylys edı…

DİIý (DÄU) – qiial-ǧajaiyp ertegınıŋ keiıpkerı. Diiudy keide qazaq ertegılerınde däu dep te ataidy, demek būl däu (tau) degen ūǧymmen tındes. Diiu ejelgı ündı-evropa halyqtary mifologiiasynda qūdai beinesınde suretteledı. Mäselen, būl söz «daıva» (tüptörkını dıu – «jaryq beru, säule tüsıru», «as­pan») degen tübırden tuyndaǧan. Keiınnen, naqtyraq ait­qanda b.z.b. ǧasyrda iran patşasy Kseroks diiuǧa qarsy ükım şyǧaryp, Ahuramazda (Zaratuştra) kultın halyqqa därıpteidı. Sol sebepten de «Şahnamada» parsy batyry Rüstem diiuǧa qarsy küresuşı qaharman retınde somdalady. Osyndai özgerısterdıŋ saldarynan däudıŋ jaǧymsyz tūlǧasy qalyptasady da, bırtındep parsy tılınde «dıv (دیو) – jyn-şaitan, qasköi küş, qūbyjyq, naqūrys» degen maǧynaǧa ie bolady. Täjıkterde «safed–däu», iaǧni aq däu meiı­rımdı, al qara däu qasköi küş.

Qazaqta däu ertekte kezdesedı, ol alyp denelı, jalǧyz közdı, keide ekı basty, üstı tüktı qūbyjyq kei­pınde, demek onyŋ boiynda haostyŋ qaldyǧy bar. Ol ertegıde äielderdı ūrlaidy, ony zorlyqpen ie­lenıp otyrady, ien taudyŋ üŋgırınde ömır süredı, adamnyŋ etın jeidı, qara küştıŋ iesı, aŋǧal, sonymen birge adamǧa jat äreketke baratyn qatıgez keiıpker. Keide özınen äldeqaida älsız keiıpkerge aldanyp, onyŋ qyzmetşısıne ainalady. Mysaly, Qaŋbaq şal diiumen saiysyp, ony özıne baǧynyşty etedı. Qazaq ertegılerınde nemese tüsınıgınde diiu sonşalyqty qasköi küş retınde surettele de bermeidı. Al, onyŋ, negızınen, paida bolǧan öŋırı dep tabylatyn parsylarda diiu – kerısınşe zūlymdyqtyŋ iesı.

Täjıkterdıŋ ūǧymynda qara däu – qasköi küş, ol adamdardy jadylap, aq joldan taidyrady. Sol sebepten de täjık baqsylary däuge qarsy äreket etetın magiialyq şaralar ötkızedı. Al, qazaqqa mūndai ūǧym tän emes, baqsy sarynynda «däu-perım» degen ruh-ie kerısınşe jebeuşı küş retınde körınıs tabady.

Älbette, däu baqsy sarynynda da kezdesetın keiıpker. Mysaly:

Ainalaiyn däulerım,

Ainalaiyn beklerım…

Qazan basty qara däu,

Jyn-şaitanǧa jau perı…

Bärekeldı beklerım,

Tartşy bermen däulerım.

Qazaq mifologiiasynda Däu-perı degen beine de bar. Ol – baqsy sarynynda kezdesetın ruh-ie. Būl – däu jäne perı degen ekı keiıpkerdıŋ atynyŋ bırıguınen tuǧan ūǧym. Osy ekı keiıpker qosarlanyp baqsy sarynynda kezdesedı:

Tau jailaǧan däu perı,

Ötırıkten sau perı.

Kettıŋ qaida joǧalyp,

Qara saqalyŋ qau perı…

Jyn ülkenı Däu perım,

Jyn ışınde bır serım.

Şamandyq mifologiiada däuler Körqaptan keletındıgı, türı sūsty, aibatty ekendıgı, tıptı olardan baqsynyŋ özı qorqatyndyǧy aitylady:

Syqyrlar däu kelgende onyŋ ışı,

Jüzınde qany qalmas, qaşyp tüsı.

Kelgende ülken jyndar solqyldaidy,

Qorqady aibatynan ülken-kışı…

Etedı ziiandasty ūndai talqan,

Üstıne kier sauyt, bolat qalqan.

Basynǧan jyn bıtkendı qoimaimyn dep,

Qolyna alyp keler şynjyr arqan.

Däu-perı tūlǧasy basqadai türık halyqtarynda da bar. Mäselen, Qazan tatarlary men başqūrttarda «diiu-perı» demonologiialyq keiıpker bolyp sanalady. Olardyŋ tüsınıgınde diiu-perı jer astynda, tereŋ sudyŋ tübınde ömır süredı, adamdardy esın adastyryp ūrlap äketedı, üilenedı, keide üiıne qonaq etedı, as beredı. Diiu-perı ärtürlı pışınde bolady, negızınen adam kelbettı, olar dastarqan jaiǧanda «bismillä» dep qalsaŋ, ūsynǧan tamaǧynyŋ bärı jylqynyŋ qūmalaǧyna ainalady da, özderı zym-ziia joǧalyp ketedı-mys. Sonymen bırge başqūrt mifologiiasynda diiu-perı jeldıŋ iesı, adam sekıldı tırşılık etedı-mys. Başqūrt halqyndaǧy «Kuzy-Kurpes, Maian-Hylu» eposynda taǧy bır diiu-perı degen jany berık maqūlyq kezdesedı, onyŋ tek qana ökşesın jaralap öltıruge bolatyn körınedı.

Aqedıl TOIŞANŪLY,

folklortanuşy,

filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty.