Aryna bekem bolǧan Aiubike

Aiubike – qazaq batyrlar jyryndaǧy airyqşa esım. Ol – «Qobylandy», «Qambar» batyrlarmen salystyryp, Mūhtar Äuezov ını batyr ataǧan «Er Saiynnyŋ» jary. «Er Saiyn» jyry eŋ alǧaş Alaşorda kösemı, ǧalym Ahmet Baitūrsynūlynyŋ jinaqtauymen 1923 jyly Mäskeudegı «Künşyǧys» baspasynan jaryq kördı. Kıtap Şoqannyŋ dosy, orys ǧalymy Grigorii Potaninge tartu retınde şyǧarylǧan. Bır qyzyǧy, būl kıtap ötken ǧasyrdyŋ bırınşı şiregınde jaryq körgenıne qaramastan, Aiubike esımı köp qazaqqa beitanys. Bızdıŋ bügıngı nazarǧa alyp otyrǧanymyz da – 2007 jyly «Jazuşy» baspasynan jaryq körgen «Er Saiyn» jyrynyŋ Ahaŋ ūsynǧan nūsqasy.

Anyǧynda, Qūrtqa sūlu, qyz Nazym, Gülbarşyn, Aqjünıs esımderımen qatar ūlyqtaluǧa tiıstı qasterlı esımderdıŋ bırı – osy Aiubike. Ol jyrda:
Ezu tartyp külmegen,
Böten üige kırmegen
Aiubike sūlu bar,
Betı jelge timegen.
Qiǧaş qara qasy bar,
Qolaŋ qara şaşy bar.
Syrty sūlu symbatty,
Ker qūlandai kerılgen.
Işken asy sūludyŋ
Tamaǧynan körıngen, – dep suretteledı. Būl batyrlar jyryna tän qalyptasqan teŋeu desek te, ondaǧy «Ezu tartyp külmegen, böten üige kırmegen» deitın tyŋ tırkester – qyzdyŋ tektılıgı men daralyǧyn körsetetın airyqşa teŋeuler. Aita keterlıgı, «Er Saiyn» jyrynda qazaq ertegılerıne tän «kün sanap ösu» dästürı bar. Saiynnyŋ segız jasynda-aq baldaǧy altyn aq bolat asynyp, toqsan qūldyŋ basyna qylyş oinatqany – sonyŋ dälelı. Qobylandy batyrdyŋ jauǧa bırge şabuǧa Saiyndy ızdep keluı de – jyrdaǧy maŋyzdy oqiǧalardyŋ bırı. Osydan keiın-aq äkesı Bozmūnai Saiynǧa aittyruǧa qyz ızdeidı. Taŋdau Köbıktı baidyŋ körıktı qyzy Aiubikege tüsedı.
«Jalǧyz qyzdyŋ tūsynda
Ne janymdy aiarmyn», – dep qūda boluǧa qarsy bolǧan Köbıktını elı jiylyp, aqylǧa köndıredı.
Jūrt jiyldy toiyna,
Otyz kündei oiynǧa.
Aq nekesın qiǧan soŋ,
Küieu kırdı qoiynǧa.
Būl – jyrda öte maŋyzdy röl atqaratyn tört jol öleŋ. Taŋǧalarlyǧy, basqa qazaq batyrlar jyrlarynyŋ eşqaisysynda kezdespeitın bır oqiǧa osynda qylaŋ berıp qalady.
«Jüktı keldı kelın», – dep,
Qyz-kelınşek küledı.
Bır Allanyŋ bergenın
Jalǧyz Saiyn bıledı.
Şyndyǧynda, batyrlar jyrynda ǧana emes, qazaq dästürınde «kelınnıŋ jüktı keluı» – ūǧymǧa jat. Asyly, aq nekesın qidyryp, jarynyŋ aq tösegıne alǧaş jatqan künı-aq Er Saiynnyŋ tüsıne Babai ömır babasy kırıp, Kiıkbai, Bökenbai atty ekı ūldy bolatyny turaly aian beredı. Er Saiynnyŋ jūrtyna Aiubikenı «jüktı keldı» degızgen – osy jait. Öitkenı būl Köbıktınıŋ jalǧyz qyzyn patşalardai naiqaltyp, qasa baidai şaiqaltyp, tüiesıne küŋ berıp, at ertteuge qūl berıp attandyrǧanşa bolǧan jaǧdai edı.
Älqissa, Qobylandymen jauǧa attanuǧa uaǧdalasqan üş jyl da kelıp jetedı. Bıraq joramalşynyŋ aitqanyn tyŋdaǧan Qobylandy atyn ırkıp, qalmaqqa Er Sa­iyn jalǧyz şabady. Jyrda aitylǧan­dai, «Allasyn eske almaǧan, babasyna siynbaǧan» batyr joryqta qatty ja­ralanyp, atynyŋ basyn kerı būrady. Janyndaǧy qyryq jıgıtpen baqūldasyp:
Toptan taŋdap alǧanym,
Belden tösek salǧanym,
Armanda bolyp, köre almai,
Qūla tüzde qalǧanym, – dep asyl jary Aiubikege sälem aitady. Oqiǧanyŋ osy tūsyna kelgende jyrdaǧy Aiubike obrazy aişyqtala tüsedı.
Olar elge kelmesten,
Jūrty habar bılmesten,
Aiubike sol sūlu
Tünde jatyp tüs kördı.
Qatty şoşyp oiandy,
Tüsınde jaman ıs kördı…
Batyrlar jyrynyŋ ejelgı dästürımen jarynyŋ qiyn jaǧdaiǧa tap bolǧanyn Aiubike tüsınde körıp-bıledı. Osy jerge kelgende qazaqtyŋ salt-dästürımen astasyp keletın airyqşa oqiǧa körınıs tabady. Kelınınıŋ tüsın joryǧan enesınıŋ sözınen «tüs köruşıden emes, joruşydan» deitın qazaq maqalynyŋ tegın aitylmaǧanyn bılesız. Barlyq jamandyqty «basqa zattarǧa körınsın» degen ananyŋ joramaly aqyry şyndyqqa ainalady. Estırtuge kelgen qyryq jıgıttıŋ sözıne ilanbaǧan Aiubike Saiyndy ızdep jolǧa şyǧady.
Men tūl üiınde tūra alman,
Künde dauys qyla alman.
Jer jüzınde bar bolsa,
Özım ızdep tabarmyn,
Jaraly bolsa, baǧarmyn.
Dünienıŋ tört būryşyn
Tegıs kezıp qararmyn.
Jalpy, epostyq dastandardyŋ şyǧu tegı söz bolǧanda olardyŋ tūrmys-salt jyrlarymen tyǧyz bailanysta ekenıne közıŋız jetedı. Būl turaly Mūhtar Äuezov: «Batyrlar joryqqa attanǧanda aitylatyn «Qoştasu» jyry, ol qalyŋdyq äkelgende aitylatyn üilenu salt-jyry, ol ölgende janküierlerı jylap-syqtap aitatyn «Joqtau» jyry sol batyr jaiynda epostyq jyrdyŋ negızın qūramauy mümkın emes. Mäselen, bır kezde bolǧan Saiyn degen batyrdyŋ jaiyna bailanysty tuǧan «Qoştasu» jyry, ol ölgende tuǧan «Estırtu» jyry, äielınıŋ «Joqtau» jyry keiın bır tūŋǧyş nūsqasyn jasauy yqtimal. Basqa aqyndar oǧan taǧy da qosa tüsken. «Er Saiyn» jyrynda Saiynnyŋ öler aldynda qyryq jıgıtpen baqūldasqan «qoştasuy» da, qyryq jıgıttıŋ Aiubikenıŋ «joqtauy» da bar», – dep oi aitady. Būl da – köŋılge tüier köp syrdyŋ bırı. Sol Aiubike anamyzdyŋ «joqtauyn» bügıngı qazaq qyzdary jalǧastyryp jür me? Mūndai kürdelı ta­qyryp basqa äŋgımemızdıŋ jügı bolsyn.
Anyǧy, qazaq qyzdaryna tän eŋ ülken qūndylyq ary men jaryna degen adaldyq desek, artyq aitqandyq bolmas. Osy tūr­ǧydan jyrdaǧy Aiubike obrazy – basqa batyrlar jyryndaǧydai sert pen senımdı asqaqtatqan biık tūlǧa.
Özım tırı jürgende
Keudeme erkek mıngızben,
Almadai bolǧan qyzyl bet,
Qiǧaş erınge süigızben.
Beren tösek, qūs jastyq,
Maŋaiǧa boidaq jürgızben.
Maŋdaiyŋ qūlaş Er Saiyn,
Qalpyŋ eske tüskende,
Janymdy naǧyp küigızben?!
Auzym tola qan bolsa
Dūşpanyma bılgızben, – dep keletın Aiu­bikenıŋ joqtauy – osy sözımızdıŋ dälelı.
Jyr Aiubikenıŋ emınen jazylǧan Er Saiynnyŋ da, Qobylandyǧa ergen ekı ūly Kiıkbai, Bökenbai bastaǧan batyrdyŋ da qalmaqty jeŋuımen aiaqtalady. Tüigenımız, jyrdaǧy Aiubike adal jar, altyn qūrsaq ana ǧana emes, bügıngı ūrpaqqa ülgı bolarlyq dara tūlǧa bolǧandyǧy. Dūrysy, myna zamanda qazaq aruyna tän tektılıkten köz jazyp qalǧan körıktılerımızge «Er Saiyn» jyryn oquǧa keŋes beremız.

Bıläl QUANYŞ,

«Ana tılı».