Qazaq handyǧy diplomatiiasynyŋ meta tılı jönınde

Metalingvistika, metatil ataulary ǧylymi ainalymǧa HH ǧasyrdyŋ ekinşi jartysynan bastap ene bastady. Til bilimi boiynşa ülken ensiklopediialyq sözdik­te jäne «Til bilimi sözdiginde» metalingvistikaǧa «metatildi obekt – tildi sipattau qūraly retinde zertteitin lingvis­tikanyŋ salasy» dep tüsinik beriledi. Metalingvistika terminine O.S.Ahmanova sözdiginde: «1. psiholingvistika, ekzolingvistika; 2. «Ekinşi qatarly» tilder (metatildi) turaly ǧylym» degen anyqtama beredi.

Metalingvistika jäne metatil terminderi qazaq til biliminde soŋǧy kezde jaryq körgen B.Qalievtiŋ «Til bilimi terminderiniŋ tüsindirme sözdigi» atty eŋbeginde de qamtylady. Būl eŋbekte metalingvistikaǧa «tildi qoldanuşy adamdardyŋ sanasymen, qoǧamdyq ömirimen bailanysty tildiŋ işki maǧynalyq erekşelikterin zertteitin til biliminiŋ salasy» degen tüsinik beriledi. Sözdikte terminniŋ ekinşi maǧynasy da (adamzat tilin nysan etip zertteitin «ekinşi qatardaǧy» til turaly ǧylym) aiqyndalady. Osy maqalada avtor: «Til bilimindegi metatil köbinese obekt-tildegidei til birlikteri negizinde jasalady. Söitip, ol tabiǧi tildi sipattai otyryp, äri özi de tabiǧi tildiŋ bir böligi retinde körinedi. Til bilimindegi metatil – öte kürdeli qūbylys , onyŋ negizinde, bir jaǧynan terminaralyq jüieli qatynastar, ekinşi jaǧynan, tildi zertteude qoldanylatyn sözder men söz tirkesterinen tūratyn jalpy ǧylymi leksika jatyr» degen tūjyrym jasaidy. Ǧalym, birinşiden, metatildiŋ terminaralyq jüieli qatynastarǧa qatysyn däl baiqasa, ekinşiden, metatildiŋ negizinde ǧylymi leksikanyŋ jatatyndyǧyn da aiqyn bildiredi. Avtor «ǧylymi qatynas qūraly retinde terminniŋ metasöileude naqty baiqalatynyn, olardyŋ qatynasynyŋ leksikografiialyq qūraldardy jasauda, bergili bir terminderdi tüsindirude körinetinin» jazady. Osy jerde termin­niŋ mazmūny metatil jüiesindegi til birligi retinde naqty aşylatyndyǧy da söz bolady. Būdan äri avtor: «Metatilde qabyldanǧan til bilimindegi ūǧymdar jüiesi metodologiialyq baǧyttarǧa qatys­ty bolyp keledi. Belgili bir baǧyttyŋ filosofiialyq (metodologiialyq) negizderine bailanysty bir termin är türli tüsindirilui mümkin» degen tüsi­nikteme beredi.

Qazaqtyŋ biler institutynyŋ qyzmet barysy barlyq jaǧdaida danalyq tildiŋ kömegimen iske asqan bolatyn. Biler ötkir tildiŋ arqasynda eldi de tynyştyqta, basqa eldermen qatynasty da tūraqtylyqta ūstap otyrǧan. Sondyqtan diplomatiialyq qyzmettiŋ iske asyry­luynda danalyq tildiŋ (iaǧni, metatildiŋ) atqarǧan maŋyzy öte zor. Şeşendik önerdi zerttegen ǧalymdar şeşendik önerdi biler sözimen bailanystyryp, şeşen-bilerdiŋ ūtymdy, tapqyr sözderin körkem söz retinde qarastyryp keldi. Şeşen-biler körkem de oily sözdiŋ ieleri bolǧan. Olar – memleket taǧdyryna aralasyp, ūltynyŋ bolaşaǧy men birligi jolynda, halqynyŋ täuelsiz­digi men namysy üşin auyzdyǧa söz, aiaqtyǧa jol bermegen, söitip qazaq dalasynda, ärirek barsaq, köşpendiler saharasynda temirdei tärtip pen izgiliktiŋ qanat jaiuyna, demokratiianyŋ janda­nuyna at salysqan tarihi tūlǧalar, qoǧam qairatkerleri. Halqymyzdyŋ tarihynda biler halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtauşy, ūltty ūiystyruşy, eliniŋ erkindigin qamtamasyz etetin memlekettik mämleger, ru-taipalardyŋ basyn qosyp biriktiruşi, halqynyŋ salt-dästürin berik ūstanuşy, babalardyŋ kemeŋgerlik saiasatyn alǧa aparuşy, kemel oidyŋ, ūly danalyqtyŋ qainar közi, ūrpaq tärbiesin ūly mūrat etken parasatty tärbieşi, kieli söz önerin jandandyruşy saŋlaq önerpaz qyzmetin atqar­ǧan. Mūndaǧy eŋ basty mäsele – osy diplomatiialyq qyzmet türleriniŋ barlyǧy da dana, tapqyr tildiŋ kömegimen iske asyrylyp jatty. Qazaq halqynyŋ tarihynda danalyq tildiŋ alatyn orny erekşe. Handar da, biler de, şeşender de aitysqa, tartysqa mūqiiat daiyndalyp şyǧatyn bolǧan. Şeşendik önerdiŋ äleumettik, saiasi mäni ony biler qyzme­timen bailanystyrǧanda öte-möte anyq baiqalady. Qazaq bi-şeşenderiniŋ qyzyl tildiŋ kömegimen şeşpegen mäselesi kemde-kem. Danalyq sözdi qoldanu arqyly jan-jaǧyndaǧy memlekettermen de qarym-qatynasty rettep otyrǧan. Tek qana būl emes, sonymen qatar memlekettiŋ işki saiasi jaǧdaiynda da biler sözi, iaǧni danalyq söz ülken röl atqarǧan.

Qazaq diplomatiiasynyŋ metatili – danalyqty paş etetin, ötkir äri körkem, şynaiy tildiŋ jiyntyǧy. Qazaq biler institutynyŋ metatili, tilge qatysty erekşelikteri bizdiŋ täuelsiz, jas memleketimizge de ülgi-önege bola alady.

---