“Qyz Nazym şyqty būraŋdap…”

Onan soŋ qyz balany eseigenşe mäpelep, kütıp erkelete ösırıp, al ülkeigen kezınde eskı zamannyŋ qūdalasu siiaqty qataŋ zaŋyna köndıre salatyn ädet-ǧūrypqa qaişy bır oqiǧa baiandalady. Ol – Äzımbaidyŋ öz qyzyna jar bolatyn kısını Nazymnyŋ özıne taŋdatuy. Toǧyz qabat torqadan qynama qamzol kigen Nazymnyŋ tolqyǧan köŋılı keremettei äserlı berıledı. Altyn tūǧyr üstınde aq tūiǧyndai erıkken qyzdyŋ körkem säulesı köpke tüsedı. Totyqūstai türlengen Nazym qyz qarakök jorǧaǧa küimelı arbany jekkızıp, sairan qūrady. Erte tuǧan baǧylandai bolyp uyzyna jaryǧan Nazymnyŋ tolyqsyǧan tūsynda «Qasqa men jaisaŋ, bekterdıŋ» bırıne de nazar audarmauy jyr oqiǧasyn qoiulata tüsedı. Mıne, osy arada ǧana toiǧa kelmegen Qambar esımı bırınşı ret atalady. Qambar ata-anasy men auyl jūrtynyŋ bar sengenı jalǧyz özı ekendıgın jolbaryspen aiqasqanda da, Nazym qūrǧan örmekten öterde de, Nazymnyŋ şaqyru sözınen keiın kerı qairylǧanda da qaitalap aityp otyrady. «Toqsan üilı tobyrdy» asyrap otyrǧan aŋşy, saiatşy kedei jıgıt elden asqan bai qyzyna teŋ emespın dep oilaidy. Bır jaman kelıp maly köp, Alyp ketse aiyryp. Qaiǧymenen basylar, At basyndai jüregım, – deitın Qambardyŋ sözı – būǧan dälel. Keiın Nazymmen söilesıp qalǧanyn körıp qalyp, qyzdyŋ aǧalary – Qoraz, Doraz, Qarymsaq, Qabyrşaqtar Qambardy kemıtıp, namysyna tiedı. Alaida batyrdyŋ azamattyq, adamgerşılık qasietterı közge tüsedı. Epostaǧy üilenu sarynynyŋ bölekşelıgı – batyrdyŋ synaqqa qatyspauy, tanysuǧa alǧaşqy qadam men basqosu nietıne qyz tarapynan ǧana äreketterdıŋ jasaluy şynaiy baiandalady. Nazym tarapynan özıne degen yqylas-köŋıldı sezıngenımen, Qambar oǧan qūlai ketpeidı. Qaita neǧūrlym odan boiyn aulaq ūstaudyŋ türlı joldaryn tabady. «Osyǧan köŋılım bölınıp, ūmytyp ketsem jūrtymdy, Qūdaidyŋ menı ūrǧany», – deitın batyrdyŋ oiyna qarap Qambardyŋ el-jūrt qamyn bırınşı orynǧa qoiatyndyǧyn bırden baiqauǧa bolady. Äŋgımenıŋ negızgı tüiını qalmaq hanynyŋ Nazym qyzdy tartyp alamyn dep kelgen tūsynda şielenıse tüsedı. Äzımbaidy jüdetıp, Sansyz qoldy tünetıp, Jerımnıŋ şüiın qaşyryp, Berekesın ketırıp, Küieumın dep Nazymǧa, Şyntaqtaisyŋ mamyqty, Aiaǧyŋdy kösılıp, – dep Qaramanǧa kelıp Qambardyŋ uäj aituy, jekpe-jekke şaqyruynda ülken män jatyr. Sūlu Nazymdy zorlyqpen almaq bolǧan qalmaq hany tynyş elge şabuyl jasaǧanda Äzımbai Qambardy kömekke şaqyrady. «Qoiǧa kırdı bır börı, börıktıre qyrady, talai qalmaq sūlady», – deitın joldar el üşın Qambardyŋ äzır ekendıgın aŋǧartady. Jaudyŋ qalyŋ nökerınıŋ qyzyl qanyn josyltyp aǧyzady. Bai da mındı bır atqa, Joq ta mındı bır atqa, – dep bastalatyn jyr joldarynan Qambar batyr jauyn jeŋıp, jaqynyn jat jerlıkten azat etken tūstaǧy mamyrajai ömır, baiy men kedeiı müddeles, şat-şadyman tūrmys körsetıledı. Būl oraida jyrdyŋ körkemdık kestesınde airyqşa teŋeulerdıŋ alatyn orny erekşe. Batyrdyŋ senımdı serıgı retınde tūlpary bylaişa suretteledı: Moinyŋ altyn taiaqtai, Qamystai ekı qūlaǧyŋ, Tört aiaǧyŋ qazyqtai, Töŋkergen kese tūiaǧyŋ, Sūlulyǧyŋ sümbıdei. Qambardyŋ qara qasqa aty būdan keiın ūşqan qūstan ozatyn erekşe jüirık, alys jolǧa alqynbai jetetın qairatty bolyp beinelenedı. Osy oraida qara qasqa attyŋ şabysy şamadan tys kötermelei suretteledı. Astyndaǧy bedeuı, Suytuy tüsken soŋ, Qūiyndai şaŋy būrqyrap, Ūşqan qūspen jarysty. Atqan oqtai zyrqyrap, Qylady jaqyn alysty. Sonymen qosa batyrdyŋ tılegın, dūşpannyŋ piǧylyn sezetın qasietı de bar bolyp şyǧady. Qysyltaiaŋ tūstarda «tıl bıtıp» söilep, aqyl-keŋes te bere alatyndyǧymen erekşelenedı. Al batyrdyŋ öz basyna qatysty «aş börıdei jaltaqtap, nar buradai alysty», «jolbarystai şiryǧyp», t.b. metaforaly te­ŋeuler qoldanylady. Batyrlyq jyrlarǧa tän keiıpkerlerdıŋ köŋıl-küi sätterın, ışkı buyrqanǧan tolǧanys iırımderın bıldıretın dialog, monologtar aitarlyqtai körkemdık jük köterıp tūr. Mäselen, Nazym men Qambardyŋ, Qambar men Qaramannyŋ, Kelmembet pen Äzımbaidyŋ tıl qatysulary arqyly obrazdardyŋ mınezdemesı tolyq tanylady. Qalmaq hany Qaraman beinesı balamalau ädısımen tıkelei sūŋqarǧa, qūmai jüirık tazyǧa, al Nazym – köldegı üirek, qazǧa, altaiy qyzyl tülkıge ūqsastyrady. Jyrdaǧy dästürlı qūdalyq saltyna qatysty rämızdık ūǧymdardyŋ ärtürlı formalary da köŋıl audararlyq. Mäselen, küieudı «altyn sūŋqarǧa», qalyŋdyqty «qazǧa balap», sūŋqarǧa ıldıru arqyly qūda tüsudı tūspaldau – köne zamandardaǧy miftık tüsınıktermen tamyrlas. Taǧy bırde «qalyŋdyq – qyzyl tülkı», «küieu – jüirık tazy» nemese qalyŋdyq – pısken tüinek, küieu – ötkır kezdık tüsınıkterı körkemdık obrazdarǧa naqty mysal bola alady. Äsırese, batyrdyŋ erlıgı men Nazym sūludyŋ kelbetın madaqtaǧan tūsta ūlǧaitu (giperbola) men äsıreleu (grotesk) de mol oryn alady. Jyrda «Tüske deiın ılgenı, töbedei bolyp qalady» dep Qambardyŋ aŋşylyq qasietın därıptese, endı bırde jolbaryspen alysqan sätın «Qyryq qadam jerden asyrdy» dep jürektılıgın, qolynyŋ quattylyǧyn äsırelei sipattaidy. Tıpten aŋ-qūs ataulynyŋ mergennıŋ atynyŋ sybdyryn estıgen boida qaşyp, jasyrynady degen joldar da bar. Jauyn äşkerelep, jaǧymsyz obrazyn şegıne jetkıze şeber beineleudıŋ ozyq ülgısı – Kelmembettıŋ satiralyq portretı. «Qūlaǧy kesılıp, qūntiǧan», «mūrny kesılıp şūntiǧan», «moiyny qyl ışektei quaryp», «toqpaqtai basy sympiǧan», «közı qoiandai badyraiyp», «betı büirektei būltiyp», «ekı tanauy qazylǧan ındei üŋıreigen» jannyŋ keskın-kelbetıne ıstegen ısı üilese ketedı. Öitkenı qalmaq ha­nynyŋ jandaişaptarynyŋ bırı Kelmembet – el arasyn büldırıp jüretın, alaida özınen küştınıŋ aldynda qūrdai jorǧalaityn ūnamsyz adam. Qalmaqty qyryp-joiyp, qanyn şaşyp bolyp, aq ordada Qambar demalyp otyrǧan kezde Nazym kelıp: «Janym qūrban, közıme körınbeidı sızdei bır jan», – dep özınıŋ yntyqtyǧyn bıldıredı. Dünie-boqtyŋ azdyǧyn, Qairatty jıgıt elei me?! Saqa qylǧan bar ma eken, Qorǧasyn qūiyp keneige, Jany bar kısı qonaqqa, Qyz şaqyrsa kelmei me?! – deitın aqyldy, öjet, sūlu Nazymnyŋ köŋılı qaşan da Qambarda. Jaudy jeŋgen quanyştyŋ üstınde Äzımbai qyzy Nazymdy Qambarǧa qosady. «Kümısten keregesı, uyǧy – altyn, Oŋaşa segız qanat tıktı üidı Qosylyp ekı asylzat oinap-küldı, Otyryp Mūqyş molda neke qidy. Kedeidıŋ jalǧyz atty zamany dep, Dūşpannyŋ daladaǧy ışı küidı». Toi saltanatynyŋ ǧajap körınısterı de, jaqsylyqty köre almaityndardyŋ ıştarlyǧy da körkem tılmen baiandalady. Qyz Nazym şyqty būraŋdap, On segız tolǧan jasyna. Qyz Nazym şyqty basyna, Saldyryp biık mūnara, Qyz Nazym şyqty būraŋdap, Kämşat börık kelısıp, Brilliant qoidy basyna. Nazym qyzdyŋ sūlulyǧy, bailyǧy toiǧa jinalǧandardy aitarlyqtai täntı etedı. Jyrda Nazymnyŋ ajar-körkı on törtınşı aidai, aşylǧan güldei, kırsız qaǧazdai degen teŋeulermen sipattalady. «Qambar batyrda» jyrlanatyn oqiǧalar öte ertedegı ömırden eles beredı. Osyǧan bailanysty jyr tılınde ömır tırşılıgıne, tūrmys-saltqa, ädet-ǧūrypqa qatysty būryn paidalanylyp kelgen, qazır qoldanylmaityn peşene, medet, kürzı, dulyǧa, almas taia, şerı, hadisa siiaqty sözder kezdesedı.

Nūrlan QŪMAR,

"Ana tılı"