Batyrlar jyry – el qorǧaǧan erlerdıŋ batyrlyǧyn jyrlaǧan tarihi öleŋ söz ǧana emes, qazaq tılınıŋ qainar būlaǧy. Onda el men jer üşın bolǧan egestıŋ, basyn oqqa bailaǧan batyrdyŋ, tūiaǧy altyn tūlpardyŋ, adal jar bolǧan arudyŋ suretı jatyr. Ol – söz suretı. Mūnda qazaq äielıne ǧana tän danalyq, daralyq, tektılık, köregendıktıŋ körkem obrazy somdalǧan. Dını päs tartyp, tılı jūtaŋdaǧan bügıngı qazaqqa batyrlar jyrynyŋ bererı ūşan-teŋız. «Ana tılı» gazetı sol teŋızden marjan terıp, oqyrmanyna söz-syiyn ūsynbaq. Syilyqtyŋ basy – «Qobylandy batyr» jyryndaǧy Qūrtqa sūludyŋ sözben kestelengen beinesı.…
Qūruly baqan basynda
Ekı bölıp ūşyrdy
Ai astynda teŋgenı.
Qūrtqa körıp batyrdy.
Şaşu şaşyp basyna,
Būralyp keldı qasyna.
Nūryna toiyp töngenı, ¬–
Közı körmei öŋgenı,
«Izdegen teŋım keldı», – dep,
Patşaǧa salyp jeŋgenı.
Qūrtqa öz jaryn osylai taŋdady. Qazaq qyzynyŋ körıngen kök attyǧa ılese bermeitın tektılıgın körsettı. Altynmen ışın bezegen, syrty kümıs aq otauyn alyp, qyryq tüie qazyna artyp, qyryq qūl men qyryq küŋın ertıp ūzatylyp kele jatqan qyz Qūrtqa jol-jönekei köregendıgın de tanytady.
«Mynau jatqan köp jylqy
Kımdıkı? – dep sūrady.
Sonau tūrǧan bienı
Menı berseŋ de alǧyn», – dep,
Batyrǧa ämır qylady.
Qūrtqa körsetken būl kökala bienıŋ ışınde keiın Qobylandynyŋ jan serıgı bolǧan Taiburyl jatyr edı. Tūlpardy ışten tanyǧan qyz Qūrtqa Batyrǧa qanat bolar mūndai säigülıktı öz basynan biık baǧalaidy. Keiın sol buryl qūlyndy qyryq kün qulyqtyŋ, qyryq kün qysyrdyŋ sütın emızıp, toqsan künı jetkende, «arymasyn, talmasyn dep, maŋqa, qolqa bolmasyn dep, qyzyl därı jegızıp» baptaidy. «Tündıkpenen kün beredı, tütıkpenen su beredı». Altynnan aiyl-tūrmanyn daiyndatyp, Taiburyldy alty jasqa jetkızgen qyz Qūrtqaǧa bır künı jylqyda jatqan Qobylandy sälem aitady. Sūltanynyŋ Qaramanmen bırge jauǧa şappaq bolǧanyn estıgen sūlu Qūrtqa:
Qylaŋ etıp, qylt etıp,
Sylaŋ etıp, sylt etıp,
Şekede şoǧy būlt etıp,
Altyndy tony jylt etıp,
Sauly ıngendei yŋqyldap,
Küşıgendei syŋqyldap,
Sümbıledei jyltyldap,
Buyny tüsıp bylqyldap,
Altyn qalpaq dulyǧa,
Şekesınde jarqyldap,
Maqpal tösek mamyqtan,
Altyn iek, aq tamaq,
Köterıp basyn söiledı…
…Sūltanyma sälem de,
Tılımdı alsa barmasyn.
Bızdıŋ baqqan burylda
Qyryq üş kündık kemdık bar, – degen sälemın jetkızedı.
Jan jarynyŋ būl sälemın estıgen Qobylandy Qaramanǧa joldas bola almasyn aitqanda, «qatyn» degen söz estidı. Būǧan namystanǧan batyr Qūrtqany şauyp tastamaqqa keledı. Sonda Qūrtqa «Sasyp jürıp, jön tauyp,
aqyl menen oi tauyp…» Qobylandyny sabasyna tüsıredı.
Törde tūrǧan Buryldyŋ,
Basyn şeşıp alady…
Qyz Qūrtqany köterıp,
Buryl kökke ekı ūşty.
Salmaǧymen qyz Qūrtqa
Alyp jerge būl tüstı.
Jazyǧy äiel demeseŋ,
Qūrtqa qyz da tym küştı.
Kökke üş ret ūşuǧa tūlpardyŋ qyryq üş kündık kemdıgı bar ekenın Qūrtqa osylai däleldeidı. Sonda Qobylandy:
Kölden ūşqan qaz deimın,
Qaz jailauyn saz deimın,
Nauryzdan soŋ jaz deimın.
Aqyly joq men aqymaq,
Büitıp jürgen Qūrtqamdy
Şauyp tastai jazdaimyn, – dep jan jaryna rizaşylyǧyn bıldıredı. Qobylandy aqyry Qaramanmen bırge jauǧa attanbaq bolyp:
…Artyqşa tuǧan Qūrtqajan,
Atyŋ äiel desem de…
Menıŋ közım tırıde,
Erdıŋ qūnyn jeseŋ de…
Osy barǧan sapardan
Esen baryp, sau qaitsam,
Äiel de bolsaŋ, Qūrtqajan,
Han qylarmyn halyqqa! – dep Qūrtqamen qoştasady. Sonda Qūrtqanyŋ danalyq, körıpkeldık qasietı körınıs tabady. Erı joq eldıŋ erteŋ qandai küige duşar bolatynyn jetkızedı. Bıraq batyr aitqanynan qaitsyn ba?! Aqyry Qaramannyŋ soŋynan ketedı. Bır-aq künde alty aişylyq joldy basyp, Qūrdasyn quyp jetken Qobylandy:
Kördıŋız be, Qaraman,
Qatynnyŋ baqqan atyn-ai!
Qatyn da bolsa bıldıŋ be,
Qūrtqanyŋ asyl zatyn-ai! – dep qūrdasynyŋ kezınde özıne aitqan «qatyn» degen sözın betıne basady.
Al asyl jar Qūrtqa batyrynyŋ barar jolyn ǧana emes, keler baǧytyn da anyqtap, «Aty arysa, qarny aşsa, qylsyn degen azyqty»
Qobylandynyŋ jolyna külge kömıp ketken eken.
«Kül ışınde ne bar?» dep,
Qobylandy küldı qarady.
Aşyp küldı qarasa,
Jaia menen jal eken,
Türlı taǧam bar eken.
Özın qalmaq alǧanda
Kök arbaǧa salǧanda
«Kez bolsa būǧan batyr» dep,
«Tauyp azyq qylsyn» dep,
Aqyldy tuǧan Qūrtqanyŋ
Böten närse tastarǧa
Şamasy kelmei sūludyŋ,
Kömıp ketken nany eken.
«Öz degenı bolmasa, jönge kelmeitın bala» Qobylandy jaularynyŋ «tūlymdysyn tūl qylyp, aidarlysyn qūl qylyp» aqyry jeŋıske jetedı, alty jasynda ämırıne alǧan Qūrtqamen azamat bolyp, nekelesedı.
Kün qyzyly batqanda,
Auyldyŋ aldy jatqanda,
Toqsan ekı qatyndar
Qobylandyny jetelep,
Aq otaudy tötelep,
Qūrtqaǧa tıkken aq orda
Batyrdy äkep engızdı.
Belı qyldai, betı aidai,
Qūrtqany oǧan körgızdı.
Toǧyz ai, on kün jüzınde
Perzenttıŋ tuar künı bop.
Sūlu Qūrtqa tolǧatty.
Er tolǧaǧy tym qatty.
Ūiqy körmei tün qatty.
El ışınde Qūrtqajan
Adamnan ozǧan symbatty.
… Arystan tuǧan eken dep.
Asyra jūrty quandy.
«Kök etıktıŋ myqtysy, küzgı jerdıŋ şyqtysy!» atanǧan aqyldy Qūrtqa Bökenbaidai batyr ūldy düniege äkelıp, asyl ana atanady. Tıptı jan jary Qobylandysyna batyr qyz Qarlyǧany qosady.
Qarlyǧa, Qūrtqa körsetıp,
Qalyŋ Qypşaq elıne
Tatulyqtyŋ belgısın,
Maqsatqa jetken osylai
Elge jaiyp ülgısın…
Jyr osylai aiaqtalady. Jyrda Qobylandynyŋ anasy – Analyqtyŋ, qaryndasy – Qarlyǧaştyŋ, batyr qyz – Qarlyǧanyŋ obrazy da tartymdy jyrlanǧan. Degenmen, «Aqylyŋ senıŋ qyz Qūrtqa, Patşaǧa bıtse bolmai ma?» dep Qobylandydai batyrdy tereŋdıgıne täntı etken qazaq aruynyŋ beinesı daralanyp tūrdy. Sol sūlulyq ǧasyrlar qoinauynan bızdıŋ eldık, ūlttyq bolmysymyzben bıte qainasyp kele jatyr. Bügıngı qoǧamda aryn janynan biık köretın ärbır qyzdyŋ boiynda Qūrtqa ananyŋ qany tulap jatyr desek artyq aitqandyq bolmas. Qūrtqa anaǧa «Äiel boldyŋ, amal joq, eger erkek bolǧanda, bolar eŋ jūrtqa bır tūtqa» degen söz beker aitylmaǧan. Şyndyǧynda asyl ana, adal jar erge tūtqa boldy. Er elge tūtqa boldy…
(Maqalada 2007 jyly «Jazuşy» baspasynan jaryq körgen «Batyrlar jyrynyŋ» I tomyndaǧy «Qobylandy batyr» jyry negız etıldı)
Bıläl QUANYŞ
