Ūltandy qūl dep tanystyryp, onyŋ süikımsız etıp körsetılgenı 1956 jylǧy dau-damaida «Alpamys» jyryn synap, halyqtyq sipaty joq degen oi aituǧa itermelegen. Bıraq būl obraz turaly M.Ǧabdullin: «Onyŋ ūnamsyz beinede alynuy Ūltannyŋ qūl bolǧandyǧynda emes, ısınde. Tıptı jyrdyŋ qai variantyn alsaq ta, Ūltan şyn mänındegı qūl da emes. Ol – Alpamystyŋ nemeresı, Qūltaidan tuǧan bala. Ūltan öse kele, Alpamys sekıldı el qamqorşysy emes, öz därejesınıŋ üstem boluyn közdeidı», – dep atalmyş jyrdyŋ ideiasyn anyqtauşy maŋyzdy jaǧdaidy körsetken.
Qaişylyqqa toly taǧy bır beine – Qaraman (Qarajan). Alpamysqa Sūrhaiyl mystan kempırdıŋ balasy Qarajan äuelı jau bolǧanymen, batyrdyŋ küş-qairatyn körgen soŋ ony moiyndap dos bolǧany jäne sol dostyǧyn aqyryna deiın būzbai saqtaǧany üşın anyq substat dep qabyldauǧa bolady. Qazaq epostarynda tarihi sananyŋ yqpalymen arhaikalyq negızı bar jyrlar ūdaiy jaŋǧyryp otyrǧan. Solaişa ideologiialyq maqsattyŋ küştılıgınen «Alpamys batyrda» Qaraman jau küiınde qalǧan.
Qarajan naqty türde jaudy bıldıretın jalqy esım retınde qoldanylmaidy, sondyqtan qazaq jyrynan däl osy esımdı ızdeu dūrys bolmas. Onyŋ ornyna Qaraman bar. Eger qazaq jyrlarynda Qaramandy qalmaq dep, tarihi jau retınde keiınnen qossa, ol altailyq nūsqadaǧy satqyn dos Aqköben beinesınıŋ ornyna kırgızıluı mümkın. Özbektegı Qarajan Sūrhaiyl kempırdıŋ balasy degenmen, Alpamys onymen jau jaqtaǧy Barşyndy alu üşın barǧanda kezdesuı arqyly onyŋ dını bölek ekenı aiqyn bolady. Sondyqtan qazaqtaǧy Qaraman onymen ündes. Aqköben basynda dos bolyp, satqyndyqty keiın jasaǧan. Özbektegı Qarajan äuelı jau tipınde körınıp, sosyn dostyq niet tanytsa, qazaqtaǧy Qaraman olai emes. Ol dostyq niet tanytpaidy. Būl tarihi soǧystardyŋ halyq sanasynda qaldyrǧan tereŋ ızı retınde baǧalanady.
Alpamystan jeŋılıs tapqan Qarajannyŋ onyŋ myqtylyǧyn moiyndaǧan soŋ öz dının tastap, İslam dının qabyldauy – keiıngı qospa. «Öz elınıŋ aman-saulyǧyn oilaǧan Qarajan Alpamystyŋ jau emestıgın bıledı de, onymen dostyqqa keledı. …Alpamyspen alysqa tüsse (avtor soǧysqa tüsse degendı meŋzep otyr), onyŋ aqyry qyrǧyn soǧys, qantögıske ainalyp, el-jūrtqa auyr tietındıgın Qarajan jaqsy tüsınedı. Sondyqtan da ol Alpamyspen tös tüiısken dos bolyp, sert bailasady; qolynan kelgen qyzmetın aiamaidy», – degen M.Ǧabdullinnıŋ pıkırı, bır jaǧynan, qoldauǧa tūratynyn baiqatsa, ekınşıden, Qarajannyŋ öz balasy Dosmaǧambettı öltıruı onyŋ substattyq erekşelıgı bolyp şyǧady.
«Alpamys batyr» jyrynda Ūltannyŋ Baibörını renjıtuı, Jädıgerdı kökparǧa saluy − mūnyŋ bärın jyrşylar qoldamai, jaǧymsyz küide jetkızedı. Onyŋ Gülbarşyndy aluy da zorlyqşyldyŋ bır ısı siiaqty körınıp, maŋyzdy bır jaǧdai tasada qalǧandai bolady. Bıraq būl jai zorlyqşylyq emes, mūnyŋ mänısı − ämeŋgerlıkte.
V.M. Jirmunskii Qarajanda Aqköbennıŋ keibır qylyqtary saqtalǧan dep, Aqköbennıŋ asyrandy bala ekenı, iaǧni ruǧa keiınnen qosylsa da, ämeŋgerlık joldan ümıtı bar ekenın tanytady. Al Ūltannyŋ şeşesı küŋ bolsa da, äkesı Baibörınıŋ nemere tuysy, sondyqtan onyŋ Gülbarşynnan ümıtker boluynda ämeŋgerlık salt jatqany belgılı.
Ūltandy qūl dep tanystyryp, ony sonşalyqty qatygez etıp körsetu beker emes. Ony öz balasyndai körıp, düniege kelgen boiynda el-jūrtty şaqyryp, toi jasaǧan Baibörıge tıl tigızgenı, Jädıgerdı kökparǧa beruı zorlyqşyldyŋ ısınen dep şekteuge syimaidy. Ūltannyŋ şeşesı küŋ bolǧan. Sondyqtan da onyŋ sonşalyqty jaǧymsyz bolyp şyǧuynyŋ sebebı – teksızdıkte. Oǧan qaraǧanda Alpamystyŋ namysqoilyǧynan tektılık baiqalady. Mūny bırneşe jaǧdaidan köruge bolady. Atap aitqanda, atastyrylǧan qalyŋdyǧynyŋ basqa jaqta ekenın estıgen boida ekıūdai küige tüspei, jolǧa şyǧady; Taişyq han alyp ketken maldy qaitaru üşın äkesınıŋ «ket» degen sözı qatty aitylsa da:
Äkem de bolsaŋ, men sorly,
Sözıŋdı estıp neteiın.
Atqa saldym tegıldırık terlıktı,
Qaratauda men köp sürdım beklıktı, – degen sözderı onyŋ tektılıgın baiqatady. Alpamystyŋ on jasynda äkım bolǧany barlyq nūsqada derlık tūraqty aitylady. Onyŋ Qoŋyrat ruyna qorǧan bolǧanyn bıldıretın joldar da ornyqty qalyptasqan. Mäselen:
Tozyp ketken jūrtynyŋ
Bärın jiyp alady.
Telı menen tentegın
Tüzetıp jolǧa salady, − degen joldar Alpamystyŋ qyzmetı batyrlyq körsetumen şektelmegenın aiǧaqtaidy.
Tektılıktı jyr keiıpkerlerınıŋ kiımderınen de bıluge bolady. Gülbarşynnyŋ qiyn jaǧdaida jürgenın Baibörı «Kelınımnıŋ üstınen tüsıp qaldy, Kiıp jürgen barşasy» dese, Qūltai baba Jädıgerdıŋ äkesı bar kezde «Altyn edı körpesı-ai» deuı osy oiǧa negız beredı. Onyŋ üstıne Alpamystyŋ Qūltai babasyna:
Jıgıttıkte jüruşı eŋ,
Kıreuke tondy jamylyp…
Qartaiǧanda, jan baba,
Jaiau jürsıŋ naǧylyp? – deuı onyŋ o basta qūl bolmaǧanyn tanytady.
Jıgıtıŋde qūs saldyŋ,
Jasanǧan jaudy qiratyp,
Elden būryn olja aldyŋ.
Tentek penen momyndy
Aqylyŋmenen teŋgerıp,
Nasihat jūrtqa jol saldyŋ, – degen joldardyŋ qoldanysy Qūltaidy rubasy degen tanymnyŋ dūrystyǧyna köz jete tüsedı.
Eger «Qyz Jıbekte» Tölegen sonşalyqty ülken köştıŋ bärın aralap, bır sūludan ketıp, ekınşısın körıp, Jıbekke jetkenşe toqtamasa, sezım erkındıgın tanytumen bırge onyŋ jai qyzdy emes, tektı qyzdy taŋdap jüruımen bailanysty. Al Alpamystyŋ mūndai taŋdauy joq. Alpamysty Qambar batyrmen salystyrǧan N.S.Smirnova alǧaşqy jyrdyŋ köne ekendıgın jar taŋdau saryny boiynşa tüsındıredı. Onyŋ mūndai pıkır aituyna «Alpamys batyr» jyryndaǧy ejeqabyl saltyn eskeruı negız bolǧan. «Alpamys batyr» jyrynda arhaikalyq jyrlardyŋ zaŋdylyǧyna sai batyrǧa laiyq jar onymen bır mezgılde düniege keledı. Mūndai bailauly taŋdau beker emes. El qorǧaityn ülken maqsattyŋ adamy qatardaǧy jai qyzdy almaidy, oǧan o basta tektı qyz būiyrylǧan. Şyndyǧynda, folklorlyq şyǧarmalarda bas keiıpkerlerdıŋ jary ne hannyŋ qyzy, ne baidyŋ qyzy boluy oilandyruy kerek. Taptyq sananyŋ özındık yqpaly bolǧanymen, mūndai sarynnyŋ saqtaluy tektı jerden qyz aludy bıldıredı. Jyrlardaǧy: «Qanykeidei körıktını, Tınıkeidei tektını al» degen folklorlyq qaŋqanyŋ tym tereŋ tarih qoinauynan tamyr tartatyny osylaişa belgılı bolady. Taptyq jıktelıstıŋ özı ru ışınde bailyǧymen erekşelengen adamdar arqyly paida bolǧan. Kedeilıkpen ösken balalardyŋ bai balasynan aqyl, tapqyrlyq asyruy keiınnen qosylǧan, sondyqtan batyrlardyŋ jarynyŋ bai ne han qyzdary boluynyŋ mänısı ru ışındegı taŋdauly degen ūǧymmen astasyp, ejeqabyl salty körsetılgen.
Alpamysty batyr, el müddesın oilaityn äkım retınde tanystyru laiyqty därejede jasalsa da, jyrda tektılık mäselesı maŋyzdy ekendıgı oǧan berılgen baǧalaudan da körınedı. Taişyq körgen tüsınen qorqatynyn aita otyryp:
Auyzyna qaradym,
Sūludy taŋdap süigendei.
Kelbetıne qaradym,
Qamqapty taŋdap kigendei, − deidı.
Alpamys joq kezde Baibörı, Odissei joq kezde Laert qarttyŋ qiyn jaǧdaida qalǧany nelıkten? Öitkenı el qorǧany bolǧan bas keiıpkerdıŋ äkesınıŋ älsız bolyp körsetıluı – jalpy epikalyq dästür. Jädıger de, Telemah ta äkesı kelgen soŋ qairattanyp şyǧady. Osy jaǧdaidy aldyŋǧy buynnyŋ Baibörı men Laert qarttarǧa bas keiıpkerlerdıŋ qamqor boluymen sabaqtastyryp qarasaq, ekı arada logikalyq bailanys bar, iaǧni ūrpaqtardyŋ kemeldenu sipaty aŋǧarylady. Būl – är ūrpaqtyŋ aldyŋǧy buynmen salystyrǧanda kemeldenuın aŋsaǧan halyq mūraty.
A.Baitūrsynovtyŋ: «…būrynǧy jaugerşılık zamanda halyq tän esebınde bolǧan da, batyrlar jan esebınde bolǧan. Sondyqtan batyrlar turasyndaǧy äŋgıme – halyqtyŋ jany, ruhy turasyndaǧy äŋgıme», – degenın batyr ūrpaqtarynyŋ da el qorǧany boluymen sabaqtastyruǧa bolady. Jädıgerdı «börınıŋ böltırıgı» dep qabyldap, Ūltannyŋ ony öltırudı oilap, Qarlyǧaşqa alyp keludı būiyratyny belgılı. Sonda jylap kelgen äpekesıne Jädıger bala bolsa da:
Ūltan qūldan taiaq jep,
Aidalada jylaǧan
Bolar ma bızge laiyq? – deuı beker emes. Tektı ūrpaq qandai qiyn kezde de köz jasyn körsetpeidı. Bıreudıŋ, onyŋ üstıne tūtas äuletke qorlyq körsetıp otyrǧan bıreudıŋ aldynda jylau − er jıgıtke ülken syn. Jyrşylar Jädıgerdı aitqanda, osyny eskergen.
Qoryta aitqanda, batyrlyq jyrlardaǧy tektılık bükıl eldık mäselenı kötergen.
Riza ÄLMŪHANOVA,
M.O.Äuezov atyndaǧy Ädebiet jäne öner institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty,
«Ana tılı»
