Eşkıden paida ekı ese

Keleşekte Qazaqstan eksportqa şyǧaratyn köptegen mal şaruaşy­lyǧy önım­derımen közge tüsuı yqtimal. So­nyŋ bırı – eşkı. «Esıŋ ketse eşkı ji», degen ǧoi atamyz qazaq. Eşkı tülıgın ösıru el ekonomikasyn köteruge edäuır üles qosady. Aitaiyn… Eşkı maly ejelden-aq qazaq tūrmysynda erekşe baǧalanǧan. Ony köp jaǧdaida tülık basyn köbeitu maqsatynda ösıredı. Öitkenı, eşkı öte ösımtal januar. Qoi, siyr orta eseppen jylyna bır ret töldese, eşkı jylyna ekı ret, köbınese egızden laqtaidy. Qonaqjai halqymyz erterekte qonaǧyna qoi soiǧany bolmasa, bylaiǧy kezde şyrtyldatyp börte laqty jyǧatyn. Eşkı etı qoi etıne qaraǧanda tez qatatyny ras. Bıraq, ol sıŋımdı ärı jeŋıl, keneuı de mol taǧam.

Sebebı, eşkı – tabiǧatynan şöptıŋ şüigının, iaǧni 550-den asa türın jeitın, sudyŋ tazasyn ışetın öte talǧampaz mal. Alǧaşqy qar tüskende «aiaz tüsıp, soǧym soiǧanşa» dep, halyq erekşe kütımde tūrǧan bes-alty jasar serkenı soiatyn. Sol taiynşadai serkeden sere qazydai mai tüsetının köneköz qariialar jaqsy bıledı. Qazır osy jailar ertegı siiaqty. Al serkenıŋ terısınen ilenıp, jünı syrtyna qaratylyp tıgıletın ton, ışık jauyn-şaşyndy künderı taptyrmaityn kiım. Qazırgı zamandaǧy tau halyqtary kietın syrt kiım osy. Öitkenı, eşkı jünı qylşyqty bolǧandyqtan, oǧan su syrǧyp toqtamaidy. Jauyn-şaşyny mol Qap, Balqan, Alpı jäne basqa tauly jerlerdegı halyqtardyŋ eşkı terısınen ton kietını osyndaidan.

Eşkı jünınıŋ qasietın jaqsy bılgen qazaq qysta syrtta toŋazyp, suyq alyp äbden älsıregen, şalyq ūrǧan adamdardy jaŋa soiylǧan qara eşkınıŋ terısıne oraudyŋ mänınıŋ zor ekenın bılgen. Osy täsıldı qoldanu arqyly auruynan qūlan-taza aiyǧyp ketkenderdı jiı kez­destıruge bolady. Sondai-aq, özımızdıŋ künde qolǧa ūstap jürgen domby­ranyŋ şegı de köp jaǧdaida eşkınıŋ aşy ışegınen jasalady.

Qazaqta «Qoily bai – qoraly bai, eşkılı bai – eseptı bai» degen mätel bar. Būl halqymyzdyŋ eşkını arnaiy bır maqsatpen ūstaitynyn, ösıretının bıldırıp tūrǧandai. Endı halyq eşkını qandai maqsatpen ūstaǧanyna toqtalaiyq. Bırınşıden – sütı, ekınşıden – etı, üşınşıden – terısı, törtınşıden jünı men tübıtı üşın ösıredı. Osy arada eşkı sütıne erekşe toqtalǧandy jön körıp otyrmyn.

Ǧylym men tehnika damyǧan qazırgı zamanda jas analar säbi­lerın ana sütıne jarytpaityn dert­ke duşar boldy. Onyŋ sebep­terı köp: emşek auruynan süt şyqpai qalady, üide oşaq basynda bolǧysy kelmei emızu­den qaşqaqtaudan, kündelıktı tūr­mys, jūmysbastylyq jaǧdai­lar­dan närestesın emızbeidı neme­se emızu­den qaşady. Būl topqa näres­telerın perzenthanada tastap ketetın äielderdı, küieu­sız ömırge säbi äkelgen qyz-kelın­şekterdı, bosan­ǧan­da medisinalyq kömektıŋ joqty­ǧynan nemese kömek­tıŋ jetkılıksız körsetıluı salda­rynan säbige öz janyn berıp, baqilyqqa attanǧan analardy qosuǧa sta­tistikalyq mälımet jeteleidı. Būdan onşaqty jyl būryn res­publikamyzda jüzdegen balalar süthanasy bolǧan edı. Al, bügıngı taŋda solardyŋ bärı de jabylyp qalǧan. Sondyqtan närestelerdı nemen asyraimyz? Şet memleketterden kelıp jatqan sapasy, maŋyzdylyǧy jäne qūramy belgısız balalar taǧamymen, ­ziia­n­dy nemese jasandy «sütpen», bylamyqpen jas säbilerdı qorektendırıp jürmız.

Ǧalymdardyŋ däleldeuınşe, ana sütınıŋ qūramyna eŋ jaqyn süt – eşkı sütı. Eşkı sütı joǧary azyqtyq jäne biologiialyq qūndylyǧy bar erekşe taǧam önımıne jatady. Eşkı sütınıŋ ana sütıne jaqyndyǧy qūramyndaǧy beta-kazeinnıŋ mol boluyna bailanysty. Eşkı sütınıŋ himiialyq qūramy basqa da januarlardyŋ sütındei tūraqty emes jäne köptegen yqpaldarǧa: januardyŋ tūqymyna, jasy men saulyǧyna, laktasiia kezeŋıne, qorektenu men kütım jaǧdailaryna bailanysty bolady.

Ǧalymdardyŋ aituynşa, eşkı sütınıŋ emdık qasietterı köp. Äsırese, asqazan aurularyna, anemiiaǧa, közdıŋ naşar köruıne, diatezde öte paidaly. Şveisariianyŋ tauly şipajailarynda tuberkulez, anemiia men rahit auruyna şaldyqqandardy äu bastan-aq eşkı sütımen emdegenderın gazet betterınen oqyp jürmız. Körşı Özbekstanda auruhanalar men perzenthanalardy sütpen qamtu üşın arnaiy süttı eşkılerdı fermalarda ūstaidy. Al eşkı sütınen jasalǧan nemese ony qosyp aşytqan önımderdıŋ paidasy mol. Belgılı şveisariialyq ırımşıkterdıŋ ataǧynyŋ qūpiiasy siyr sütıne eşkı sütın qosyp jasauynda bolsa kerek.

Joǧarydaǧy myŋǧa juyq balalar süthanasyn ūstau mol qarajatty qajet etetındıkten özın-özı aqtamauy mümkın. Endı solardyŋ ornyna eşkı fermalaryn ūiymdastyrsa, köptegen tūrmystyq, äleumettık mäseleler öz şeşımın tabar edı. Ärı ekonomikalyq jaǧynan da tiımdı bolmaq.

Süttı eşkılerdı «büien emşek eşkı» dep ataidy. Tört osyndai eşkınıŋ sütı şet memleketten äkelıngen asyl tūqymdy bır sauyn siyrdyŋ sütı mölşerıne jetıp qalatyny taŋǧalarlyq jait emes. Mäselen, bır süttı sauyn siyr segız-on eşkınıŋ azyǧyn jeidı eken. 100 eşkıden jylyna ekı ret laqtaǧanda – 250, al bır töldegende 150 laq bolady. 100 siyrdyŋ ösımı 85 būzaudan aspaidy. Demek, ösımı ortaşa 3 esege juyq.

Äjelerımızden eşkı sütı siyr sütıne qaraǧanda tez ırıp ketetının estıgenbız. Osyǧan bailanysty halqymyz eşkı sütınen görı siyr sütıne köp köŋıl audarsa kerek. Oǧan sebep: eşkı sütınıŋ tez ırıp ketetını tekelerdıŋ özıne tän erekşe iısı bolady. Sol iıstıŋ bakteriia­synan eşkı sütı tez būzylady. Ol üşın tekelerdı saulyq eşkılerden 8-10 şaqyrym qaşyqtyqta baǧu kerek. Sonda eşkı sütı tez ırımeidı.

Mysaly, Şyǧys Qazaqstan obly­syndaǧy Katon­qaraǧaidaǧy būǧylardyŋ tekesın 11 ai jeke baǧady.Tek küz aiynda eşkılerı qaşqan kezde ǧana bır aidai bırıktıredı. Eger osy tekelerdı jeke baǧu ädısın eşkı baǧatyn şopandar paidalansa, onda eşkı sütı mol, siyr sütındei tez ırımei, böpelerdıŋ tamaǧy bolar edı. Tauly aimaqtarda sauylǧan eşkı sütın eşbır elektr jüiesı joq jerlerde vakuumdyq ädıspen süttı 5 gradusqa deiın tömendetıp 3-4 kün saqtauǧa bolady. Būl – halqymyzdan kele jatqan ädıs-amal. Vakuumdyq «toŋazytqyş» degenımız, ülken ydysqa ystyq süttı nemese süt pen qant qospasyn syzdyqtatyp qūiǧanda auanyŋ azdyǧynan sūiyq zat bırden ­5 gradusqa deiın tömendeidı.

Osy vakuumdyq «toŋazytqyş» ädısımen qoiulatylǧan süt öŋdegen kezde elektr energiiasyn 70% ünemdeuge bolady. Qant pen süttı joǧary temperaturada qosyp, bırden suytqan kezdegı tehnologiialyq prosess. Elımızde tabiǧattyŋ qatal synyna tözımdı ärı köp küi talǧamaityn, qysta tebınge myqty jergılıktı eşkılerdı nege ösırmeske…

Säduaqas ESIMBAI,

«Egemen Qazaqstan»