Jastaiynan jūrt nazaryna ılıgıp, esımı şartarapqa jaiylǧan qazaqtyŋ ataqty ūly Baluan Şolaq düniege kelgelı bır jarym ǧasyr boldy.Jauyryny jerge timegen paluan, auyr salmaq köterıp öner körsetken alyp küş iesı, at qūlaǧynda oinaǧan, şauyp kele jatqan at üstınde kürdelı sirktık körınıster jasai beretın, at oiynynyŋ türlı täsılın meŋgergen sportşy-önerpaz. Jäne aduyndy aqyn, ǧalamat änşı-sazger. Segız qyrly, bır syrly tarlan. Onyŋ aty közı tırısınde-aq aŋyzǧa ainalǧan edı. Bır basyndaǧy osynşa öner türın ol jıgıt şaǧynan qatar damytyp, eren qabıletımen jūrt közıne erte tüstı. Äuelde qara küşımen, beldesıp küresudegı şeberlıgımen tanyldy. Sosyn än şyrqauǧa qūmarlyǧyn körsettı. Odan saldyq qūryp, el aralady. Qasyna qily öner daryǧan talantty jastardy jinady. Söitıp, änşı, küişı, paluandar tobymen auyldan auylǧa auysyp sauyq-sairan jasap jürudı dästürge ainaldyrdy.
Onyŋ küreske on tört jasynan tüsıp, nebır alyp qarsylastaryn jyǧyp jürgenın, şauyp kele jatqan jüirık at üstınde şalqalap jatatynyn, er üstınde türegep tūryp, nemese aiaǧyn kökke köterıp töbesımen tūrǧan qalpy şabatynyn, jüitkıgen attyŋ bırese oŋ jaǧynan, bırese sol jaǧynan jerge tüsıp, qaita mınetının, at bauyrynan jeŋıl ainalyp ötetının jūrt tamsana äŋgımeleitın. Onyŋ sirk önerıne tän sportşylyq eptılıktı şeber igergendıgımen qosa, boiyndaǧy küştıŋ joiqyndyǧyn neşe türlı amal-täsılmen körsetetını, elu bır pūt kır tasyn kötergenı, orystyŋ äigılı käsıbi paluany Korendı (öz aituynda – Karondy) jyǧuy mysal etıletın. Ol Kökşe alqabynyŋ düldülderı Bırjan sal men Aqan serını ūstaz tūtty.Olardyŋ änderın näşıne keltıre oryndady. Özı de öleŋ, än şyǧaryp, äuelete şyrqady. Onyŋ daŋqy Kökşetau öŋırınen asyp, küllı qazaq ölkesıne tarady. Şartarapta barşa jūrt ony qūrmettep qarsy alyp, töbesıne köterdı. Önerıne süisındı. Körgenderın, estıgen-bılgenderın aŋyz etıp aityp, auyzdan-auyzǧa jetkızdı. Söitıp ol közı tırısınde-aq aŋyzǧa ainaldy.
Onyŋ şyn aty Nūrmaǧambet bolatyn. Baimyrza balasy Nūrmaǧambet. Balalyq şaǧynda bır oqys oqiǧaǧa ūşyraǧan eken. Qūrbylarymen alau basynda arqan tartu oiynyn oinap jürgenınde. Arqannyŋ ekınşı ūşynan tyrmysa tartysyp tūrǧan qūrbylaryna bır özı des bermei, qarsylasqanynda. Arqandy qatty jūlqyp qalǧanynda bar serpınımen otqa qūlap, bır qolynyŋ sausaqtaryn küidırıp alǧan körınedı. Küigen qoly köpke deiın jazyla qoimai, şaruanyŋ bärın bır qolymen ısteuge mäjbür bolǧan. Sonysyna qarap balalar ony Şolaq dep atap ketedı. Al odan köp ūzamai, beldesken teŋdesınıŋ bärın, tıptı özınen ülken jıgıtterdı de küreste emın-erkın jyǧyp közge tüskenınde, äuelde qūrby-qūrdastary, sosyn eresek äleumet te älgı atauǧa Baluan degen anyqtamany qosyp aitatyn bolǧan. Söitıp Nūrmaǧambet Baimyrzaūly osylai, zamandastarynyŋ auzymen, jas şaǧynan-aq Baluan Şolaq atanyp ketıptı. Bır aŋyz boiynşa, ol bozbala şaǧynda eresek aǧaiynymen bırge tau etegınen qanat jaiǧan bazarǧa keledı. Äldebır jarşy şiraq aiqaiǧa basyp, özı arnaiy ertıp äkelgen orys paluanymen küresuge täuekel etetın talapkerlerdı şaqyryp jatqan. Bäske bır qoidyŋ qūny – bır som tıgıledı. Şolaq oilanyp jatpastan ortaǧa ūmtylady. Bıraq paluannyŋ aldyna jete bere kiımınıŋ etegıne şalynysyp qūlap tüsedı. Söitıp kürespesten ūtylady. Namystanyp, erteŋıne taǧy keledı. Sonda ony mūqatpaq bolǧan paluan bäs mölşerın kürt segız somǧa köteredı. Bala oǧan toqtamai, şapanyn şeşıp tastap, beldesuge şyǧady. Şyǧady da, paluandy lezde jerge alyp ūrady. Jūrt riza bolyp şu ete tüsedı, şapan üstıne aqşany üiıp tastaidy. Sodan, bazarǧa şartaraptan kelgen köpşılıktıŋ arqasynda, Baluan Şolaqtyŋ daŋqy qyrdy jailap ketedı…
Baluan Şolaq (Nūrmaǧambet) Baimyrzaūly 1864 jyly tuǧan. Alǧaşqy resmi anyqtamalyqta (Qazaq Sovet Ensiklopediiasy, 2-t., 1973, 140-b.) elımızdıŋ oŋtüstık öŋırınde – qazırgı Jambyl oblysy aumaǧyndaǧy Han tauynyŋ maŋynda düniege keldı dep körsetılgen eken. Alaida, bırqatar zertteuşıler (E.Myrzahmetov, Z.Qospaqov, J.Bektūrov, B.Qydyrbekūly) 1998 jyly jaryq körgen «Baluan Şolaq» jinaǧyna (qūrastyrǧan S.Ospanov) engen jūmystarynda būl derektıŋ jaŋsaqtyǧyn däleldeidı. Közkörgenderdıŋ estelıkterıne süiene otyryp, naqty däiekter keltırıp, onyŋ Saryarqa tumasy ekenın äŋgımeleidı. Mäselen, jazuşy Jaiyq Bektūrov: «Baluan Şolaq ölgende bız segız-toǧyzdaǧy estiiar balamyz. Auyl arasy jaqyn. Şolaqtyŋ esımı de, at üstındegı tūlǧaly elesı de bızdıŋ közımızge, kökıregımızge erte qonǧan» deidı. Onyŋ jazuynşa, Baluan Şolaq Aqmola oblysynyŋ Makin (bügıngı Būlandy) audany aumaǧynda tuyp-ösken. Burabai men Aqköl arasynda ertede Üisın, Jaǧalbaily, Jalaiyr, Alşyn, Estek auyldary bolǧan. Solardyŋ ışındegı Üisın auyly Eltai temır jol stansasy syrtyndaǧy Tastyözek degen şūraily qoinaudan oryn tepken. Baluan Şolaqtyŋ ata mekenı – sol. Kezınde kındıgı kesılgen şaŋyraǧy ornalasqan orynǧa keiın Qyzyl kordon selosy salynǧan körınedı. Degenmen «qaraǧaily, qaiyŋdy orman, būlaqty özek qoinauyndaǧy» Baluan Şolaq tuyp-ösken «auyldyŋ orny, köŋı älı küngı köp tömpeş bolyp sairap tūr». Baluan Şolaqqa tuys bolyp keletın naǧaşy atasynyŋ äŋgımelerın jazuşy Estai Myrzahmetov eske alady. Köpten estıp-bılgenderınıŋ joǧarydaǧy pıkırge saiatyn negızgı arqauyn alǧa tartady. «Baluan Şolaq atyna bala jasymnan qūlaǧym qanyǧyp ta, sol bır qyzyl nardyŋ äruaǧyna täŋırdei tabynyp ta ösken jannyŋ bırımın», – dei kele, özınıŋ köp jäitke jastaiynan kuä bop öskendıgın körsetedı. Äulettık estelıkterdı keltıredı, belgılı zertteuşılerdıŋ qatelesken tūstaryn däleldı synǧa alady. Jetısuǧa kelgen saparynda Baluan Şolaqty körgen adamdardyŋ äŋgımelerın jazuşy Balǧabek Qydyrbekūly jas kezınde köp tyŋdaǧan eken. Sondaǧy estıgenderın şejıre derekterımen bailanystyra otyryp, Baluan Şolaqtyŋ babalarynyŋ «Arqaǧa Şu boiynan köşkenın», al «onda tuǧan törtınşı ūrpaq» Şökeŋ ekenın aitady. Baluan Şolaq «Kökşe baurynda düniege kelgen» deidı ol senımdı türde. Būǧan būltartpas dälel retınde aqyn-sazger-änşınıŋ öz syryna – Jetısuda qalǧan öleŋıne sılteme jasaidy. Sondaǧy: «Qotyrşortan – men tuǧan – jerdıŋ qūty» degen jol Şolaqtyŋ kındık qany qaida tamǧanyn anyq körsetedı…
Osyndai däiek-dälelder nätijesınde bolar, 1999 jyly şyqqan «Qazaqstan» Ūlttyq ensiklopediiasynda (2-t., 128-b.) Baluan Şolaqtyŋ tuǧan jerı Aqmola oblysynyŋ Eŋbekşılder audany dep tüzetılgen. Sonymen, Baluan Şolaqtyŋ tuyp-ösken öŋırı – Arqa, Kökşe aimaǧy. Būl jaqqa atalary oŋtüstıkten bırer ǧasyrdai ılgerıde köşıp kelgen. Äkesı Baimyrza öz töŋıregıne tanymal aǧaş şeberı bolypty. Tapsyrys beruşılerge şaruaşylyqta, tūrmysta qoldanylatyn türlı jabdyq, qūral-saiman, būiymdar jasap berumen şūǧyldansa kerek. Şeşesı Qalampyr üi şaruasymen, bala tärbiesımen ainalysqan, äiel bolǧanmen erge bergısız küşı bar qaruly kısı eken. Baluan Şolaqtyŋ teŋdessız küş iesı boluy osynau anasyna tartqandyǧynan desedı.
Joǧaryda aitqanymyzdai, azan şaqyryp qoiylǧan esımımen Nūrmaǧambet atalyp jürgen jetkınşek kezınde-aq onyŋ esımı el auzyna paluan retınde ılıgedı. Öitkenı öz qatary tügıl, jiyrmalardaǧy jıgıtterdı de küreste jyǧyp kete bergen. Paluandyǧyna qosymşa, at üstınde sirk oiynşylarynşa öner körsetetını de jūrtty razy etetın. Mäselen, şauyp bara jatqan atqa tūra ūmtylyp, köz ılespes jyldamdyqpen mınıp alatyn da, at üstınde türegelıp, qaqqan qazyqtai qadalyp tūra qalatyn. Şapqan betı attyŋ bauyrynan ainalyp, alqymyn orap ötetın. Aŋyz-äŋgımelerdıŋ bırınde Baluan Şolaqtyŋ qalyŋ top aldynda özındık bır öner körsetkenı baiandalady. Şabandoz atpen şauyp kele jatqan boiy üstındegı syrt kiımın şeşıp, jan-jaǧyna laqtyrady eken. Sosyn aiyldy aǧytyp, astyndaǧy er-toqymdy jerge tastaidy. Söitıp, jaidaq atpen şapqan boida top aldyna keledı de, kerı būrylady. Älgınde är jerge şaşyp ketken äbzelderdı ılıp alyp, şauyp kele jatqan betı atyn ertteidı, kiımderın jinastyryp, at üstınde kiınedı…
Baluan Şolaq dala jūrtyn osyndai eptılıkterımen taŋǧaldyrǧan. Olarynyŋ üstıne, än-küige degen qūştarlyǧy da erte oianuy sebeptı, änşılıgımen de tez tanyldy. Ol daŋqtary jalpaq el-jūrtqa keŋ jaiylǧan jerlesterı Bırjan sal, Aqan serı ıspettı jaryq jūldyzdardyŋ änderın babyna keltırıp, tamyljyta oryndauymen köpşılık köŋılınen şyqqan eken. Iаǧni, änşı retınde de halyqty jastaiynan auzyna qaratqan. Ol osyndai, bır boiyna bırneşe önerdı jinaqtaǧan talant retınde tanylady. San qyrly daryny dami kele, qasyna kıleŋ özındei önerpaz jastardy toptastyryp, beine-bır ansambl ıspettı öner körsetedı. Auyldardy ūjym bop aralap, dumandatyp, oiyn-sauyq jasaudy ädetke ainaldyrady. Özınıŋ sauyqşyl jıgıtterımen bırge el ışıne jiı şyǧady. Än-küidı şalqytyp, Saryarqa tösınde sal-serılerşe sairandaidy. Qaraötkel, Kökşetau, Qarqaraly, Baianauyl, Semeiöŋırlerın, Sarysu boiyn mekendegen auyldardy aralap, än şyrqaidy, öner körsetedı. Barǧan aimaqtarynda jergılıktı nebır öner adamdarymen tanysyp, şyǧarmaşylyq jäne oryndauşylyq jetıstıkterınıŋ qyr-syrlarymen bölısedı.
Ol Arqa önerpazdarynyŋ qalyŋ jūrtşylyqtyŋ ystyq süiıspenşılıgıne bölengen änşılık-şyǧarmaşylyq dästürlerın berık ūstandy. Bırjan men Aqan sekıldı aǧa ūrpaq änderınıŋ üzdık oryndauşysy, tiısınşe – teŋdessız nasihatşysy boldy.Ärı, elqadırlegen aqyn-sazgerlerdıŋ änderın änşı retınde süiıp oryndaumen şektelmei, öz janynan da öleŋder men änder şyǧaryp aita bastaidy. Onyŋ «Kökşetau», «Jeldırme», «Aşyly aiyryq», «Dıkıldek», «Qos perne», «Qūlan kısınes», t.b. köptegen änderı Arqa öŋırıne keŋınen tarap ketedı.Halyq Baluan Şolaqtyŋ muzykalyq şyǧarmaşylyǧyn ystyq yqylaspen qabyl alady. Öitkenı onyŋ änderınıŋ äuezı özgeşe edı, onyŋ änderınıŋ özegınen avtordyŋ özınıŋ asqan zor küşın, qairatyn, batyldyǧyn paş etetın jıgerlı saryn, qūştarlyq lebı esetın. Sondyqtan da, örşıldık tanytatyn äuennen tüzılgen būl änder tyŋdauşysyn bırden eleŋ etkızıp, tez baurap alatyn edı.
Ömırınıŋ eleulı kezeŋ-belesterın Baluan Şolaq ärdaiym änderıne qosyp otyrǧan. Solardyŋ ışınde özınıŋ küş-quatyn maqtan etetın tūstar da bar. Būl rette ülken jiynda 816 kilogramm salmaq köterıp («Keşegı sentiabrdıŋ bazarynda Köterdım elu bır pūt kırdıŋ tasyn») jūrtty taŋyrqatqany jäne bäs tıgıp – öz janynan ülken qarjy şyǧaryp – orystyŋ äigılı paluanyn jyqqany («Qaltamnan jetpıs bes som zalog salyp, Syndyrdym Karon baluan qabyrǧasyn») köbırek aitylady. Zertteuşıler būl oqiǧa 1899 jyly oryn aldy dep esepteidı. Baluan Şolaq orys paluany İvan Korenmen beldeskenınde 35 jasta edı dep tüiedı. Yqtimal. Degenmen, aqyn-sazgerdıŋ bır öleŋınde («Baluan Şolaqtyŋ änı», 4-şı türı) özınıŋ maqtan sözderın: «Būl künde jiyrmada menıŋ jasym, Qamaldyŋ būzar kezım tau men tasyn», – dep bastap, jyryn odan ärı qarai älgı joǧaryda keltırılgen joldarmen şumaqtaityny da bar. Eger atalmyş zılmauyr tasty köteruı men ataqty paluanmen küreske tüsuı, sol änınde aitqanyndai, 20 jasynda oryn alǧan bolsa, onda būl oqiǧa 1884, iaki 1885 jylǧa säikes keledı. Osy jyldardyŋ bırınde onyŋ eldı taŋyrqatarlyqtai küş-quat körsetıp qaluy ǧajap emes.
El auzyndaǧy äŋgımelerde Baluan Şolaq «Saǧynaidyŋ asynda eşkım bettei almaǧan Tüie paluandy jyqqan» degen mälımet aitylady. Mūny bertıngı zertteuşılerdıŋ qisynsyz dep bıletını de mälım. Öitkenı ol kezde Şolaq tym jas degen uäj keltırıledı. Alaida, «şyǧyny Täj-Mahal qūrylysyna jūmsalǧan qarjyǧa para-par bolǧan» dep därıpteletın äigılı as 1886 jyly berılgen bolsa, būl uaqytta Şolaq 22 jasta ǧoi. Iаǧni, naǧyz küşı tasyp tūrǧan şaǧynda dep sanauǧa äbden bolatyn jasta. Ärı, onyŋ öz änderındegı syr şaşularyna süiensek, joiqyn küşke jastaiynan ie ekendıgın ol joǧarydaǧydan basqa öleŋderınde de aitady. Mäselen, «Dıkıldekte»: «On segızde atandym Şolaq däu dep… …Oiaznaidyŋ bas qosqan sezınde Kırdıŋ tasyn köterdım elu bır pūt», – degen sözderdı änge qosyp şyrqaityny bar emes pe. Alaida qosymşa dälelımız joq boluy sebeptı, bız mūny – «Karon baluan» ekeuınıŋ küresken uaqytyn 1884 jylǧa qarai jyljytudy – joramal qalpy qaldyramyz…
Baluan Şolaqtyŋ ögızdı köterıp jüre beretındıgı, jetı jasar būqany sūlatqany, järmeŋkelerde öner körsetkende jiyrma jıgıt jabysqan börenenı iyǧyna asyp tūratyny turaly, t.t. s.s. derekter auyzşa äŋgımelerde, merzımdı baspasöz betterınde jariialanyp jürgen maqalalarda jiı aitylady. Jetısuda bolǧan saparynda salmaǧy 1050 kilo tartatyn zılmauyr tasty kötergen körınedı. Älemdık örmektor jelılerınde, sondai-aq, «Omby qalasyndaǧy taq mūragerınıŋ (iaǧni bolaşaq II Nikolaidyŋ) keluıne bailanysty ötken jarystarda belgılı paluan Sevrdıŋ jauyrynyn jerge tigızdı» (http://ru.wikipedia.org/wiki/Baluan_Şolak) degen habar da bar. Soŋǧy derek Baluan Şolaqtyŋ özınıŋ poeziialyq mūrasyndaǧy: «Ombyǧa patşa keldı Russiia, Ämırın aita keldı halqyn jiia. Sıbırden sonda küşım asyp ketıp, Men boldym jan şyqpaityn biık qiia», – delınetın şumaqta körınıs tapqan. Vikipediia aqparatyna qaraǧanda, Baluan Şolaqpen küresken paluannyŋ esımı – Sevr, al änşı-aqynnyŋ «HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq aqyndarynyŋ şyǧarmalar jinaǧynda» (1963) jariialanǧan atalmyş öleŋınde būl esım Sıbır dep atalǧan (degenmen, öleŋnıŋ Ahmet Jūbanov belgılı zertteu maqalasynda («Zamana būlbūlary», 1963) keltıretın nūsqasynda – Sevr). Taǧy bır aita ketetın jäit, sol öleŋnıŋ «Sıbırden sonda küşım asyp ketıp, Men boldym jan şyqpaityn biık qiia» degen joldaryna jıtırek zer salar bolsaq, aŋǧaratynymyz – Şolaq Sıbır-Sevrmen küreskennen görı, basqaşa jolmen küş synasqan syŋaily. Bıraq, qalai bolǧanda da, Baluan Şolaqtyŋ bolaşaq II Nikolai patşa Omby qalasyna kelgen tarihi künderde saiysqa tüskenı, ärı, kımmen bolsa da, sporttyŋ qai türınen synassa da, jeŋıs şyŋyna köterılgenı aiqyn. Endeşe paluanymyzdyŋ daŋqyn asyrǧan sonau saiystyŋ ötken merzımın de dälırek atauǧa bolady…
Evropa aqsüiekterı balalarynyŋ bılım alu kezeŋın qorytyndylau maqsatymen olarǧa mındettı türde «gran-tur – ülken saiahat» jasatatyn. Osy ülgı boiynşa tūŋǧyş ret imperator III Petr men onyŋ zaiyby, bolaşaq patşaiym II Ekaterinanyŋ balasy sesarevich Pavel (taqta otyrǧan qysqa merzımı ışınde qazaqtarǧa Edıl men Jaiyq arasyndaǧy baiyrǧy qonysyna qaita oraluǧa rūqsat berıp ülgergen kädımgı I Pavel patşa) Evropa elderın bır jyldan astam uaqyt boiy aralap, ūzaq sapar şektı. Būl saiahat 1782 jyly bolǧan-dy. Sodan bastap orys patşalyǧynda taq mūragerlerınıŋ bärın, türlı ǧylym negızderın oqyp-bıludı tamamdaǧandarynan soŋ, arnaiy ūzaq saiahatqa şyǧaryp alu dästürı qalyptasqan edı. Ol negızınen ekı türlı baǧdarlamamen jasalatyn: bırınde – imperiianyŋ öz ışınde ülken saiahat jasau, ekınşısınde – Evropany aralau közdeletın. Osy tärtıp I Pavelden III Aleksandrǧa deiın būljytpai oryndalyp kele jatqan. Bıraq būl joly oǧan özgerıs engızıldı. İmperator III Aleksandr özınıŋ mūrager balasy sesarevich Nikolai üşın müldem özgeşe, öte ūlan-ǧaiyr, ädettegı ekı türlı saiahatty bırıktıretın, teŋızben de, qūrlyqpen de sapar şegetın – ıs jüzınde bırneşe qūrlyqty ainalyp şyǧatyn, san-aluan eldı aralaityn ülken turne josparlatty. İmperiianyŋ biık şendı şonjarlary 22 jasar Nikolai Aleksandrūly şekpek sapardyŋ baǧyt-baǧdaryn büge-şıgesıne deiın oilastyryp, mūqiiat daiyndady.
Jolǧa taq mūragerımen bırge bilıktıŋ joǧarǧy eşelonyndaǧy asa jauapty, öte yqpaldy chinovnikter şyqty. Olardyŋ saiahaty toǧyz aidan astam uaqytqa sozyldy. (Şejıreşılerınıŋ esepteuınşe, osy uaqyt ışınde 51 myŋ şaqyrym, iaǧni jer şaryn ainalyp ötetın qaşyqtyqtan da köp jol jürılıptı. Saiahatşylar onyŋ 15 myŋyn temır jolmen, 5 myŋyn päueskemen, qalǧanyn keme üstınde ötkızgen: 9 myŋnan astamyn özender boiymen, 22 myŋdaiyn teŋızdermen jüzgen eken). Saiahatqa tolyq mänındegı diplomatiialyq iaki resmi sipat berılgen joq. Sesarevich Nikolai äldebır maŋyzdy qaǧazdarǧa qol qoiuǧa nemese ekonomikalyq bailanystar ornatuǧa ökılettı emes bolatyn. Onyŋ jekelegen memleketterdıŋ bileuşılerımen kezdesuı jalpy tanysudan aspaityn räuışte ǧana öttı. Saltanatty qabyldaular syilyqtar almasumen aiaqtalyp jatty. Taq mūragerınıŋ aldyna taqau jyldarda Resei müddesı üşın tyǧyz bailanys jasau közdelıp tūrǧan Şyǧysty tıkelei körıp-bılu maqsaty ǧana qoiylǧandyqtan, osyndai şaralar jetkılıktı edı. Bolaşaq patşa osynau ūzaq saparyna Sankt-Peterburgten 1890 jylǧy qazan aiynyŋ basynda şyqqan-dy. Varşava, Vena arqyly Triest portyna kelıp kemege otyryp, Adriat teŋızımen, Jerorta teŋızımen, Sues kanalymen jüzdı. Avstriia, İtaliia, Grekiia, Ejelgı Mysyr eskertkışterın kördı. Bombeige jüzıp jettı de, qūrlyqqa tüsıp, Ündıstandy aralady. Seilonnan ötıp, Singapur arqyly Bangkokqa bardy. Qytaiǧa toqtady. Aqyry, orys flotynyŋ alty kemesı jan-jaǧynan qaumalai jüzıp ortasyna alǧan fregatpen 1891 jylǧy säuırdıŋ 15-şı jūldyzynda Japoniiaǧa keldı. Osy elde sesarevichke qastandyq jasaldy. 27-şı säuırde. 40 şaqty päueske Osu qalasynyŋ adamdarǧa lyq toly köşesımen baiau qozǧalyp kele jatqan şaqta. Sol kezde köşedegı tärtıptı saqtauǧa jauapty poliseilerdıŋ bırı ūzyn samurai semserımen orys taǧynyŋ mūragerın ekı ret basynan soǧyp ülgeredı. Qylmysker, ärine, tez zalalsyzdandyrylǧan.
Osy jaǧymsyz oqiǧaǧa bailanysty, jaraqat jeŋıl bolǧanmen, sapar baǧdarlamasyna özgerıs engızıledı. Öitkenı, jaǧdaidy estıgen III Aleksandr patşa Sankt-Peterburgten jedelhat joldap, balasynyŋ şūǧyl kerı oraluyn talap etedı. Sondyqtan mūrager Japoniiada bolu merzımın qysqartady. 23 jasqa tolǧan tuǧan künın 6 mamyrda fregat üstınde atap ötedı de, artynşa jelken köterıp Vladivostokqa betteidı. Qūrlyqqa aiaǧy ılınısımen Ūly Sıbır temır jolynyŋ qūrylysyn bastau räsımıne qatysady. Sosyn saiahatyn Qiyr Şyǧystan bermen jalǧastyrady. Tom, Tobyl, Surgutta bolady. Aqyry, Ombyǧa keledı. 1891 jyldyŋ 14 şıldesınde. Belgılengen merzımnen bır apta būryn. Tiısınşe, patşazadanyŋ kelu qūrmetıne aldyn ala josparlanǧan köl-kösır merekelık ıs şaralary – solardyŋ ışınde qazaq halqynyŋ tynys-tırşılıgın körsetudı közdegen körme-auyldyŋ aşyluy da, Baluan Şolaq saiysqa tüsetın sport jarysy da – joǧary märtebelı meimandy qarsy alu meiramyna äldeqaşan äzır halyqtyŋ quanyşyna orai, sonşa uaqyt erte bastalady.
Būl kezde Dala general-gubernatorlyǧynyŋ qūramyna Aqmola, Semei, Jetısu oblystary kıretın edı. General-gubernatorlyqtyŋ basqarmasy jyl basynan berı patşazadany qarsy aluǧa daiyndyq jūmystaryn jürgızıp jatqan. Aldyn ala äzırlenudıŋ nätijesı sol, qazaqtyŋ kökıregı aşyq igı jaqsylary ölkenıŋ şartarabynan jaz şyqqaly uäläiat astanasyna arnaiy keruender jöneltıp, Ertıstıŋ Ombyǧa deiıngı joǧarǧy aǧysynyŋ sol jaǧasyna airyqşa auyl qondyrǧan-dy. (Dala ölkesıne patşazadanyŋ keluı naq patşanyŋ özı kelgenge barabar edı. Mūny Baluan Şolaq öleŋındegı: «Ombyǧa patşa keldı Russiia, Ämırın aita keldı halqyn jiia», – degen joldar anyq aŋǧartady). Söitıp sonau ädeiılep tıgılgen üilerde uäläiatta ömır sürıp jatqan qazaq halqynyŋ tūrmysyn, tynys-tırşılıgın, jer-su bailyǧyn, käsıbın, mädenietın jan-jaqty körsetudı maqsat etetın körmeler jaiǧan. Ne kerek, merekelık ruhta bezendırılgen auyl üilerı patşa balasy kelerden ekı apta būryn, şılde aiynyŋ basynda-aq közdıŋ jauyn alatyn sän-saltanatymen jarasymdy sap tüzep ülgergen. Sol künderden-aq Baluan Şolaq pen onyŋ ansamblı syndy jan-jaqtan bas qosqan önerpazdar tamyljyǧan än-küi, jyr, bilerın şalqytyp, merekelı auyldyŋ ajaryn aşa tüsken. Iаǧni, meiramdy sesarevichtıŋ saiahat kestesınıŋ özgeruıne orai erterek bastap jıberuge olar äzır bolatyn.
Ölke qazaqtarynyŋ osynau körme-auylyna taq mūragerı Ombyǧa at basyn tıregen künnıŋ erteŋıne – 1891 jylǧy 15 şıldede – Ertıs aidynyn kerbez syzǧan «Nikolai» otkemesımen tüs äletınde jüzıp keldı. Biık märtebelı meiman men onyŋ qasyndaǧy uäläiat ūlyqtaryn jaǧaǧa jinalǧan jūrt şat köŋılmen qarsy aldy.Köp aialdamai, orys qaruynyŋ küşıne moiynsūnǧan, orys tuy astynda ömır süruge köndıkken köşpendı jūrttyŋ hal-jaǧdaiymen aq patşanyŋ arda ūlyn tanystyrudy közdeitın körmenı tamaşalau bastalyp kettı. Sesarevich Nikolai Aleksandrūly äuelı oŋ jaqta dara tıgılgen zäulım üige kırdı. Būl üidıŋ iesı Aqmola üiezınıŋ däulettı qazaǧy, sodan bes-alty jyl ǧana ılgerıde şartarapqa sauyn aityp, äkesı Saǧynaiǧa asta-tök as bergen Nūrmūhamed Saǧynaiūly bolatyn. Tysy türlı-tüstı şūǧamen oiulap bezendırılgen, ışı äsem oiu-örnekke tūnǧan, qymbat jıbek, düriia matalarmen äşekeilengen eŋselı kiız üi. Kerege bastaryna, adalbaqandarǧa erler men äielderdıŋ qymbat ta qūndy kiımderı, türlı ülgıdegı tondar men ışıkter ainala ılıngen. Oŋ qaptalǧa atlas şymyldyq qūrylǧan. Işınen sändı jabdyǧymen jasauly aǧaş tösek körınedı. Bosaǧaǧa taqau tūstan qymyz toly saba men äsem naqyştalǧan aǧaş ydys-aiaq toby közge tüsedı. Joǧary märtebelı meiman kırıp kelgende üi ışındegı malynyp kiıngen säukelelı jas kelın qasyndaǧy türlı keste, ıs tıgıp otyrǧan qūrby qyzdarymen bırge oryndarynan tūryp, öz räsımderıne säikes taǧzym qylyp ızet körsettı. Sosyn kiız üidıŋ ışkı jihazy men jaǧdaiy tanystyryldy. Mūrager riza bolyp, däulettı qazaq şaruaşylyǧynyŋ, qazaqy tūrmys ahualynyŋ özge körınısterın tamaşalamaqqa, nökerlerımen bırge syrtqa bettedı. Syrtta oǧan qūrt, ırımşık qainatu, terı öŋdeu, ystalǧan terıden ydys jasau, şikızattardy daiarlau üderısterı, örmek toqityn, tüie jünınen şekpen, qap, erlerdıŋ kiımderın tıgetın qūral-jabdyqtardyŋ jūmysy körsetıldı. Odan soŋ patşazada sauynşylardyŋ qasyna baryp, qoidyŋ, bienıŋ, tüienıŋ qalai sauylatynyn jaqynnan qarap kördı. Sonyŋ bärın yqylaspen nazarlady, rizaşylyq bıldırdı, qazaqtyŋ mūndai däuletınıŋ arta tüsuın tıleitının aitty. Sodan keiın Atbasar üiezınıŋ qazaǧy Meiram Janaidarūlynyŋ zäulım üiıne bas sūqty. Ol alǧaş ret osy jerge 1868 jyly üi tıkken edı. II Aleksandr patşanyŋ balasy ūly kniaz Vladimir Aleksandrūlynyŋ Sıbırge kelu quanyşyna orai jasalǧan halyq merekesı kezınde. Onyŋ on ekı qanat, keregege oiylyp tereze salynǧan ǧalamat aq ordasy sonda patşa balasyn da, etnograftardy da taŋ-tamaşa qaldyrǧan-tyn. Endı, mıne, sodan 23 jyl ötkende, jaŋa mūrager qūrmetıne taǧy da bır eŋselı üi tıgıp otyr. Äsemdıkke malynǧan būl aq ordasy da syrtqy, ışkı jabdyqtarymen, jaiylǧan körmesımen erekşe köz tartatyn. Üidıŋ ışındegı körmede ejelgı qazaq kiım-keşek türlerı, kiız üidıŋ üş türlı (bırı sūr şūǧadan, basqasy jūqa aq kiızden, kerege, uyq, şaŋyraǧy, küllı süiegı tügel ūqyppen ıstelgen) şaǧyn model-nūsqasy jäne būrynǧy zamanǧy qaru-jaraqtar bar edı. Olardyŋ ışınen batyrlardyŋ temır sauyttaryn, temır belbeulerın, dulyǧalaryn, qalqandaryn, baiyrǧy naizalaryn, qylyştaryn, sadaqtary men jebelerın köruge bolatyn. Sondai-aq körmeden qymbat baǧaly köne ertoqymdar barşa jabdyqtarymen, ejelgı kiız qalpaqtar, erte uaqyttardaǧy kıseler, taǧy basqa könelıkter oryn tepken-tın.
Meiram Janaidarūlynyŋ äkesı Janaidar Orynbaiūly 1837–1847 jyldarǧy ūlt-azattyq qozǧalysynda Kenesary hannyŋ bas batyrlarynyŋ biri bolǧan adam edı. Köterılıs basylǧannan keiın otarlyq ahualǧa moiynsūnyp, şaruaşylyǧyn tüzeudı qolǧa alǧan. Balasyn orys bilıgınıŋ talaptarymen sanasa otyryp tärbieledı. Tiısınşe, Meiram mūsylmanşa da, orysşa da sauatty boldy. Qazaqtyŋ dästürlı qojalyǧyn ūtymdy jürgızıp, ülken bailyqqa jettı. Ūlttyq mädeniettıŋ ozyq ülgılerın tūtyndy. Patşalyqtyŋ jergılıktı äkımşılıgı tūtqalarynyŋ bırıne ainaldy – bolys boldy, üiez bastyǧynyŋ kömekşısı bop ıstedı. Al saiasi sana oianǧan jyldary Alaş qozǧalysyna qatysty. Qozǧalys şyŋy retınde boi kötergen Alaş-Ordanyŋ alǧaşqy müşelerınıŋ bırı boldy. Bıraq būǧan älı köp bar. Äuelı bügıngı mūrager taqqa otyryp, II Nikolaiǧa ainalu kerek, odan taqtan qūlauǧa tiıs, söitıp, qara halyq aldynan nebır jaŋa saiasi mümkındıkter aşyluǧa kerek. Al qazır ol, bolaşaq imperator II Nikolai, äzırge taq mūragerı, III Aleksandr patşanyŋ ǧylym negızderın byltyr ǧana oqyp tauysqan, sosyn teŋızder men mūhittar, özender aidyndarynda jüzıp, böten qūrlyqtarǧa barǧan, şet elderdı aralaǧan, odan öz elıne Qiyr Şyǧystan Sankt-Peterburgke qarai ülken saiahat jasap kele jatqan jiyrma üş jasar balasy, imperiianyŋ dala uäläiatyndaǧy Atbasar üiezınıŋ baiy tıkken kiız üi ışındegı köne jädıgerlerdı tamaşalauda. Körmemen tanysu kezınde patşa äuletınıŋ tıkelei qatysy körınıp tūrǧan bır eksponatqa ol erekşe qyzyǧa qarady. Būl airyqşa qasterlep qoiylǧan tarihi eskertkış – imperatrisa II Ekaterinanyŋ 1782 jylǧy 27 mamyrda Orta jüz hany etıp ataqty Abylai hannyŋ ūly Uälidı bekıtkenınde oǧan jıbergen syi-siiapaty edı. Susar ışık, zerlı qamqa belbeu jäne ülken asyl tastar ornatylyp äşekeilengen qylyş. Qylyştyŋ qūryş jüzıne altyn ärıptermen ūly patşaiymnyŋ arnauy jazylǧan. Ne oilaǧanyn kım bılsın, bälkım, orys imperiiasynyŋ Ūly dalany alyp jatqan qazaq elın baǧynyştysy etıp, äuelı protektoratyna ainaldyru, odan patşalyqtyŋ äkımşılık bölınısterın engızu arqyly memlekettıgın müldem joiu kezeŋderın eske tüsırdı me, äiteuır, jädıgerge oiǧa bata bıraz qarap tūrdy da, qazaqtardyŋ patşaiym syiyn qasterlep ūstap tūrǧanyna razy köŋılmen basyn izep, kelesı üige auysty.
Omby üiezınıŋ Şarlyq bolysynan äkelınıp tıgılgen üide däulettı qazaq otbasynyŋ tūrmysy beinelengen edı. Kiız üi ortasyndaǧy üstelderde qūrmettı qonaqqa tartylar dämdı et taǧamdary, qymyz, bauyrsaq, ırımşık, qūrt, dastarhan mäzırınıŋ özge de ūlttyq jeŋsık astary qoiylǧan. Al keregelerdı jaǧalai – ışterıne türlı körkem dünie-mülık saluly ädemı sandyqtar tızılgen. Solardyŋ bärı jaiynda biık meiman men qasyndaǧy onyŋ şaşbauyn kötergen ūlyqtarǧa tanymdy tüsınık berıldı. Olar üi ışındegı zattardy mūqiiat qarap bolyp, kelesı üige bardy. Qyzyljar üiezınen äkelıngen būl şaŋyraqtan qonaqtar qazaqtyŋ aŋ aulauda qoldanatyn bıltelı, şaqpaqty myltyq, qaqpan, tūzaq syndy qūral-jabdyqtaryn, tomaǧa kigızılgen bürkıtter men qarşyǧalardy, bailauly tazylardy, sondai-aq kerege bastarynda ılulı tūrǧan barys, sıleusın, tülkı, arqar, maral, qasqyr sekıldı özge de aŋdardyŋ terılerın kördı. Osy üide qūrylǧan örmekte qolönerşı qyz tyqyr kılem toqyp otyr edı. Taǧy bır ısmer äiel matadan oiu oiyp, ony syrmaqqa japsyryp tıgumen, endı bıreulerı baular men şaşaqtar jasaumen şūǧyldanyp otyrǧan. Qazaq qolöner şeberlerınıŋ ülken bır toby – aǧaş, temır ūstalary, jezşıler, kümısşıler – kelesı üide ornalasqan-tyn. Osynau ısmerlerdıŋ keibırı özderınıŋ jasaǧan būiymdaryn patşazadaǧa syi etıp tartty. Altynşy üidı ömırden jas ketken ataqty oqymysty jäne saiahatşy Şoqannyŋ äkesı polkovnik Şyŋǧys Uälihanūly tıkkızgen edı. Osynau tarihi körme üşın ädeiı Kökşetau üiezınen äkeltken bolatyn. Mūnda jinalǧan önerpazdar imperiia taǧynyŋ mūragerı patşazada Nikolaidy şattyq esken än-küimen qarsylady. Baluan Şolaq pen onyŋ ansamblınıŋ müşelerı, özge de dombyraşylar, qobyzşylar qūiqyljytqan äuenderdı mūrager süisıne tyŋdap tūrdy. Ol sodan soŋ kedei qazaqtyŋ tūrmysyn köruge niet qyldy. Jūpyny üi-jaidy, bosaǧada jalǧyz eşkı bailanǧan jüdeu şaruaşylyqty oily jüzben nazarlady. Bailardyŋ köz süisınter saltanatynan keiın qaraşanyŋ baspanasyna kırıp-şyǧudy qalaǧan patşazadanyŋ būl yqylasy jūrtty qairan ettı, ärı riza da qyldy. Al qoŋyrqai üiıne osynau biık qonaqtyŋ bas sūǧuy kedeidı şeksız baqytqa böledı.
Patşazada odan ärı ölkedegı bılım, ǧylym jetıstıkterın körsetetın körmeler qoiylǧan kiız üilerdı aralap kettı. Sodan soŋ qazaq köşın kördı. Būlyqsyǧan bai köştı de, onyŋ soŋyndaǧy bar düniesı jaŋǧyz syqyrlauyq arbaǧa syiyp ketken jarly köşın de tamaşalady. Cosyn körmedegı eŋ ülken jäne meilınşe sändı jabdyqtalǧan kiız üige kırdı. Būl üidı tıkken Semei üiezındegı Seiten bolysynyŋ basqaruşysy Temırǧali Nūrekenūly edı. Qazır barşa jūrt qadırlep tūrǧan osynau mūragerdıŋ taqqa otyru ärı nekege tūru qūrmetıne 1995 jyldyŋ basynda imperiia astanasynda ötetın saltanatqa qatysatyn, odan, 1907 jyly Ekınşı Memlekettık dumaǧa Semei oblysynan deputat bolatyn, Duma jūmysy kezınde belgılı qairatker Baqytjan Qarataevtyŋ basşylyǧymen, özge oblystardan sailanatyn deputattarmen bırge, qazaqtyŋ jer-su müddesın qorǧau maqsatymen patşa ükımetınıŋ lauazymdy törelerı aldyna baratyn kädımgı Temırǧali bolys. Mūnyŋ bärı keleşekte bolady. Al qazır onyŋ arnaiy jasaulanǧan saltanatty üiınde sol bolaşaq patşaǧa är aimaq ökılderı syi-siiapat tapsyrmaq…
Räsım oidaǧydai ötedı. Taq mūragerıne barşa jabdyǧymen qarakesek, siban ülgılerımen kümıstelıp soǧylǧan ertoqymdar, saby kümısten jasalǧan aibalta, kümıspen naqyştalǧan jimaly adalbaqandar, betın süiekten oiulap bederlegen aǧaş tösek, kümıstelıp äşekeilengen kıse, aǧaş sabynyŋ ışıne bolat qanjar ornatylǧan aibalta, jas barystyŋ, jolbarystyŋ terılerı, sondai-aq, üiretılgen qarşyǧa syiǧa tartylady. Bolaşaq patşa syilyqtardy qabyl alyp tūryp, qaisysynyŋ qai jerde qandai şeberdıŋ qolymen jasalǧanyn, jyrtqyştardyŋ qaidan aulanǧanyn, qūstyŋ qalai baptalǧanyn äuestene sūraidy. Rizaşylyǧyn bıldıredı…
Ūmytylmastai äser qaldyrǧan tört-bes saǧat zu etıp öte şyqty. Aqyry, küllı körme-auyl adamdary joǧary märtebelı meimandy zor qoşemetpen appaq otkemege şyǧaryp salǧan. Keter aldynda sesarevich Nikolai şyn jürekten qarsy alyp körsetken ystyq qabyldaulary üşın qazaq halqynyŋ osy auylda jinalǧan ökılderıne alǧys aitty. Būl 1891 jyldyŋ 15 şıldesı küngı saǧat bes şamasy edı. Otkeme Ertıs aidynynyŋ ortasyna jete bere kerı ainalyp, Omby şaharyna qarai bet tüzedı. Patşa balasyna qoşemet körsetken qazaq qauymy jaǧada keme ūzap ketkenşe qol būlǧap, şyn riza, şattanǧan köŋılmen, uralaǧan aiqaiǧa basyp tūrdy. Sosyn olar da kölıkterıne mınıp, Ombydaǧy atşabardy betke ūstady.Omby ippodromynyŋ kıreberısınde biık märtebelı meiman üşın gülmen kömkerılıp örnektelgen «Hoş keldıŋız!» degen jazu köz tartady. Jasyl alqaptyŋ jiekterı jalaularmen bezendırılgen. Basty mınbe men onyŋ qos qaptaly yǧy-jyǧy qūjynaǧan jūrt. Jariialanǧan esepterge qaraǧanda, ölkenıŋ är aimaǧynan kelgen bäigege at qosuşylardyŋ tılektesterı, küllı saltatty, arba-päueskelı, jaiau-jalpy janküierler bar, at jarysqa ūzyn sany bes myŋnan astam körermen jinalǧan. Saǧat jetıde patşazada men nökerlerı mıngen päueskeler keruenı keldı. Sodan keiın-aq köp keşıkpei bäige bastaldy. Bäige mūragerge qyrda mekendeitın köşpendı halyqtyŋ bailyǧynyŋ basty salasy jylqy ekenın tanytty. Onyŋ qalauyna säikes, attar on şaqyrymǧa jäne üş şaqyrymǧa şabudan bäsekege tüsken. Jarys oǧan dala tösınde qalyŋ qazaq ömır süretının jäne olardyŋ at qūlaǧynda oinaitynyn anyq körsettı. On şaqyrymdyq alaman bäigege şyqqan otyz üş attyŋ 27-sı qazaqtardıkı, ekeuın kazak-orystar, üşeuın qala tūrǧyndary, bıreuın tatar qosqan edı. Belgılengen üş jüldenıŋ üşeuı de qazaq säigülıkterıne tidı. Onyŋ ışınde bırınşı oryndy, iaǧni bas bäigenı jäne üşınşı oryndy Meiram Janaidarūlynyŋ, ekınşı oryndy Mūstafa Jänıbekūlynyŋ attary aldy. Üş şaqyrymǧa 21 at şapqan, onyŋ 14-ı qazaqtardıkı edı, mūnda alǧaşqy ekı oryndy Omby kazak-orysy men köpesı ielendı. Sörege üşınşı bolyp Äli Qūlşynbaevtyŋ aty keldı. Bas bäigege patşa atynan şynjyr bauly altyn saǧat berıldı. Jüldeger bolǧan attarda şapqan şabandoz jetkınşekterdı taq mūragerı bır-bır altyn teŋgemen (qūny ekı jarym somdyq pouimperialmen) tıkelei özı marapattady. Balalar būǧan şeksız şattanyp, aityp-jetkızgısız quanyşqa bölendı.
Ne kerek, patşazada atşabysqa, bäige nätijelerıne razylyq bıldırdı. Atjarys janküielerı qauymynyŋ uäläiattaǧy jylqy baǧu täjıribesın baiandap, soŋǧy bes jyldaǧy at jarystary jaiynda tasqa basyp bergen esebın qabyl alyp, jaqsy ūiymdastyrylǧan, körermenderge zor läzzat bergen jarys körınısterı üşın alǧys aitty. Ol özın bügın är qyrynan süisındırgen «būratanalardyŋ» taǧy bır tobymen toǧyz künnen keiın, 24 şıldede, Or qalasyna kelgenınde kezdesedı. Sol künı keşke qarai Torǧai oblysynyŋ Elek üiezıne barady. Oǧan qazaqtar äsem äbzeldı tamaşa tūlpar mıngızedı. Sosyn tüie jarysyn tamaşalatyp, mūragerdı būryn-soŋdy körmegen eren qyzyqqa keneltedı. Bıraq mūnyŋ bärı onyŋ qazaq jerınde körgenderıne ekzotikalyq qosymşa ǧana siiaqty edı. Ol negızınen būl jalpaq ta tört tülıkke bai ölkede orys qaruynyŋ aibyny asqanyn közımen körıp, süisınıp qaitty. Saiahat maqsaty sony közdeitın. Mäselen, Omby tek Dala uälaiatynyŋ ǧana emes, Sıbırlık kazachestvo äskerınıŋ de astanasy edı. Dala general-gubernatory ataman lauazymymen būl qūrylymdy da basqaratyn. Sondyqtan da Dala general-gubernatorynyŋ äkımşılıgı taq mūragerın küllı halyq bop şattanǧan ahualda qarsy alu jäne onyŋ şaharda ötkızetın uaqytyn toi etıp dumandatyp ötkızu şaralaryn daiyndauǧa bırneşe ai būryn kırısken. Jäne eŋ aldymen orys qaruynyŋ senımdı qolda ekenın laiyqty türde körsetudı mūqiiat oilastyrǧan. Al būl rette patşazadaǧa ölkedegı äskeri küştıŋ, äsırese kazachestvonyŋ jauyngerlık kelbetın jaqyn tanystyru qajet-tın. Öitkenı kazaktar qauymy imperiianyŋ jaŋa jerlerdı ielenude süienetın basty tıregı bolǧan jäne bola bermek. Kazak-orystardyŋ qala köşelerıne şyqqan meiramdauşy halyqtyŋ edäuır bölıgı boluy da sol sebepten. Olar jan-jaqtan da kelgen-dı. Ölkedegı barlyq kazak qauymy stanisalarynan atamandary bastaǧan delegasiialar sol künderı Ombyǧa jinalǧan. Olardyŋ köpşılıgı Türkıstan ölkesın jaulap aluǧa qatysqandar, äsırese Qoqan, Hiua joryqtarynda ekı-üşten jauyngerlık marapat belgılerın alǧandar edı. Ülken meiman 1891 jylǧy 14 şıldede Omby şaharyna kelgende, Sıbır men Jetısu kazak-orystarynyŋ, atbasarlyq, konstantinovtyq, presnovtyq kazak-orystardyŋ ökılderı ony ailaqtan qarsy alysty, nan-tūz ūsynu räsımıne, merekelık dastarhanǧa qatysyp, bır jasap qaldy. Bolaşaq patşaǧa arnaiy äzırlep äkelgen syilyqtaryn ūsynyp, zor qūrmet körsettı. Jetısu kazak äskerlerınıŋ bölım bastyqtary sesarevich Nikolaidy ortaǧa alyp, arnaiy suretke tüstı. Patşazadaǧa şaharda mūndai resmi qoşemet körsetuşıler qatarynda jergılıktı qazaqtar bolǧan joq. Sebebı, jaŋa tärtıpke qanşama köndıkkenmen, olar otarlauşyǧa ögei edı. Sondyqtan da qalyŋ qazaq ortasynda boi kötergen qalada, qazaq ölkesın basqaratyn ortalyq ornalasqan bas qalada, qyr qazaqtarynyŋ astanasynda ölkenıŋ töl balalaryna ondai mümkındık berılmedı. Qazaqtar özderınıŋ tynys-tırşılıgın patşazadaǧa erteŋıne, joǧaryda aitqanymyzdai, arnaiy tıgılgen qazaq auylynda jaiylǧan körme arqyly tanystyrdy. Ombyda ötkızgen künderı ışınde taq mūragerı Omby kadet korpusy rotalarynyŋ, Omby batalonynyŋ, kazaktar brigadasynyŋ äskeri saptaryn qarady. Olardyŋ jauyngerlık daiyndyqtaryna rizaşylyq bıldırıp, ärqaisysyna bır-bır tostaǧannan araq syilady. Sosyn qyzdar gimnaziiasynda, jetım jarly balalar baspanasynda boldy. Al sarai aldynda, basty köşelerdegı baqtarda, halyq toly alaŋdarda qily merekelık şaralar ötıp jatty. Solardyŋ bırınde Baluan Şolaq jeŋıske jetken saiys ta boldy. Tek, mūragerdıŋ sondai halyq merekelerıne qatysqanyn aitqan esep közımızge tüspegendıkten, paluanymyzdyŋ mereiı üstem bolǧan saiys jaiyn däl äŋgımelei almai otyrmyz. Degenmen, Jaiyq Bektūrovtyŋ zertteuındegı: «Ombyǧa Reseidıŋ eŋ soŋǧy mūrager patşasy Nikolai kelgendegı jiyn-toida Şökeŋ küreske tüsıp, syilyqqa öz aty jazylǧan saǧat alǧan» dep keltırıletın habardy ūmytpaǧan jön. Bälkım, mūnyŋ anyq-qanyǧyn keiıngı zertteuşıler anyqtai jatar.
Atşabarda at jarysyn tamaşalaǧan künnıŋ erteŋıne, 1891 jylǧy 16 şıldede, taq mūragerı jaŋa şırkeu qūrylysynyŋ bastaluyna qatysty. Būl ıs-şara onyŋ Ombydan keter aldynda oryn alǧan-dy. Keiın zäulım de äsem şırkeu tūrǧyzylady, onyŋ ırgetasyna alǧaşqy kırpıştı II Nikolai sesarevich kezınde qalaǧan dep körsetılgen estelık taqta qoiylady, bıraq ony köru patşa maŋdaiyna jazylmaǧan edı. Ol taqtan tüskennen keiın poiyzben qazaq dalasy arqyly Sıbırge qarai tūtqyn retınde tasymaldanady, bıraq, Ombyǧa qol sozym qalǧanda basqa baǧytqa äketıledı…
Sonymen, Baluan Şolaq Ombyda taq mūragerın qarsy alu qūrmetıne ötkızılgen merekelık şaralardyŋ bırınde, 1891 jylǧy şıldenıŋ 14–16 künderı aralyǧynda, Sevr (Sıbır) paluandy jeŋıp, mereiı üstem boldy. Būl kezde ol 27 jasta edı. Oŋ-solyn äbden tanyǧan, qazaq ölkesınde oryn alǧan taǧdyrly özgerısterdıŋ qyr-syryn anyq ajyratatyn jasta-tyn. Qazaqtyŋ derbes eldıgınıŋ joiyluy ol dünie esıgın aşardan būryn oryn alǧan. 1822 jyly patşa pärmenımen Cıbır qazaqtary turaly jarǧy bekıgen-dı, soǧan säikes, ölkege orys äkımşılık jüiesı engızılgen. Mūndai özgerıske qarsy tūryp, joiylǧan egemendıktı qalpyna keltıruge tyrysqan qozǧalystar, patşa ezgısınen qūtyludy közdegen Kenesary hannyŋ asa ırı azattyq soǧysy da ol düniege kelerden būryn oryn alǧan. Ol şyr etıp ömırge kelgen kez Arqa halqynyŋ Resei bodandyǧyna moiynsūnǧan şaǧyna döp keldı. Kındık qany tamǧan Qotyrşortan aimaǧyna, qazaqtardyŋ asa körkem Kökşe etegınde jatqan Äulieköl jaǧasyndaǧy mekenıne alǧaşqy qadalaryn mūjyqtar älgı zaŋ qabyldanǧannan keiın jetı-segız jyl ötken soŋ-aq qaqqan. Sodan bastap Şortan ornynda patşalyqtyŋ ortalyq audandarynan qonys audaryp kelgen orystar Şuche dep atap ketken eldı meken paida bolǧan. Öz erıkterımen kelıp qonystanuşylar men äskeri qyzmet atqaryp jürgen kazaktar qauymy sol şaqtan bastap,barlyq qazaq dalasy qatarynda, Kökşe öŋırın de otarlap jatqan. Olardyŋ sany Nūrmaǧambettıŋ bala kezınde, salystyrmaly türde qaraǧanda, az bolatyn, bıraq, uaqyt ötken saiyn, köbeie tüsken. Ölke 1868 jylǧy jarǧymen basqarylyp tūrǧan. Osynau «Dala oblystaryn basqaru jönındegı uaqytşa ereje» qazaq elı üşın jasalǧan būdan būrynǧy zaŋdarmen ornyqqandai körıngen sūltandar bilıgın joiudy jäne ölkenı orys äkımşılık jüiesıne bırjola sıŋıstıru maqsatyn közdeitın.
Baluan Şolaq Ombyda taq mūragerı qūrmetıne ötkızılgen jarysta jeŋıske jetken 1891 jyly äigılı «Dala erejesı» qabyldanǧan. Sol zaŋ bır-ekı jylda ömırge engızılısımen, otarlauşylar köşı üdei tüsken. Äsırese, qazaq halqynyŋ tynys-tırşılıgımen tanysyp, qūrmetın körıp qaitqan mūrager taqqa otyrǧannan keiın, būl ahual aşyq ta josparly sipat alǧan edı. Patşalyq ışkı Reseidegı agrarlyq tolqulardy basu üşın, jersız şarualardy «bos jatqan basy artyq şūraily jerge bai» şet aimaqtarǧa qonys audartu saiasatyn ekpındete jürgızuge kırısken. Solardy jaiǧastyru maqsatynda arnaiy mekeme qūryp, qazaq elınıŋ eŋ şūraily jerlerın kesıp alyp jatty. Işkı Reseiden kelmek qonys audaruşylar üşın köşpendılerdı qūnarly ataqonystarynan yǧystyrdy. Söitıp, olardy alys ata-babalarynan bermen ielenıp kele jatqan mekenderınen alastaudymüldem aşyq jüzege asyrdy. Şöbı şüigın, orman-toǧaiy, suy mol eŋ şūraily jerlerdı otarlauşylardyŋ paidasyna tartyp alu josparly sipatqa ie boldy. Jergılıktı halyq tırşılıkke qolaisyz, qūnarsyz aimaqqa yǧystyryldy. Baluan Şolaq osy jailardy közben körıp, bılıp ösken. Qalyŋ qazaq ortasynda qala salyp, qazaq jer-suyn öz menşıgı etıp alǧan bileuşı jūrttyŋ ozbyr maqtanyşty köŋıl-küiın Baluan Şolaqtyŋ tym beitarap qabyldamaǧany, tereŋdei tüsken qiǧaştyqtardy, jer-sudyŋ, el tynys-tırşılıgınıŋ otarlana bastauyn aiqyn ūǧa bastaǧany kümän tuǧyzbaidy.
Reseide krepostnoilyq qūqyqtyŋ joiyluy, şarualarǧa bostandyq berıluı qazaq dalasyn maqsatty türde igeruge aparǧany belgılı. Qazaq jerın kazak-orystar men şarualardy qonystandyru jolymen otarlau barysynda belgılı därejede kapitalistık qatynas ta qalyptasa bastaǧan-dy. Mai şaiqau, diırmenmen ūn tartu, terı ilep, bylǧary jasau jolǧa qoiylyp, olarmen tiımdı sauda-sattyq damytylǧan. Dala ömırıne äsırese sauda kapitaly erkın sūǧynǧan. Omby men Qyzyljarda jeke menşıktegı qoimalar men sauda üilerı paida boldy, solar arqyly mal ielenuşılerdıŋ malşaruaşylyq önımderı evropalyq Resei men şetelge şyǧaryldy. Bazarlar men järmeŋkeler arqyly örıstei tüsken özara paidaly bailanystar nätijesınde qazaqtardyŋ qojalyqtarynda da qūrylymdyq özgerıster jasaldy. Orys köpesterı jylqyǧa airyqşa qyzyǧuşylyq tanytty. Sol sebeptı otarlar men tabyndarda qoilardyŋ ülestık salmaǧy azaiyp, jylqylar ülesı arta tüstı. Reseidegı ırı qalalardyŋ etke degen sūranysyna sai, atalmyş aimaqtarda müiızdı ırı qara ösıru de damytyldy. Būǧan kapitalizmnıŋ damuynyŋ äserınen jäne qonys audaruşylyq qozǧalystyŋ üdei tüsuı saldarynan köşpendı halyqtyŋ otyryqşylyqqa auysqan bölıgı – jataqtar da üles qosty. Otarlyq jüienıŋ bekem ornyǧuy qazaq qauymynyŋ äleumettık tūrǧyda bölşektenuıne, köşpelı şaruaşylyqtyŋ ydyrai tüsuıne apardy. Kedeilengen qazaqtar künkörıs qamymen türlı käsıpşılıkterge, tau-ken önerkäsıbıne, mys, qorǧasyn qorytu zauyttaryna, kömır kenışıne jūmysqa kırdı. Qazaq dalasyna kapitalizmnıŋ dendep ene bastauy, bailyqqa tūnǧan şikızat közderın maqsatkerlıkpen paidalanudyŋ arta tüsuı arqasynda solarmen bır mezgılde imperiia qarjy-qarajat jüiesınıŋ bır bölıgı retınde kommersiialyq bankterınıŋ filialdary jäne kredit mekemelerı jasaldy jäne keŋeitıldı. Omby men Qyzyljarda imperiia memlekettık bankınıŋ bölımşelerı aşyldy. Qazaq jerınde Sıbır sauda bankı, Orys sauda-önerkäsıp bankı jūmys ıstep, sauda ainalymyna köp qarajat saldy. Sauda-sattyqtyŋ basty nysany mal bolyp qala bergen. Qazaq halqynyŋ negızgı şaruaşylyǧynyŋ önımderın satyp alu nemese halyqqa mūqtaj tauarlarǧa almastyru şaralary qily bazarlar men järmeŋkelerde jüzege asyryldy. Baluan Şolaq eseiıp ömırge aralasa bastaǧan HIH ǧasyrdyŋ soŋǧy şiregınde onyŋ auyly ornalasqan aumaqta saudanyŋ jaŋa türı – jylyna bır nemese ekı ret ötkızıletın järmeŋkelık sauda-sattyq keŋ örıs aldy. Eŋ ırı mausymdyq sauda oryndary – Qyzyljar üiezındegı Taiynşaköl, Aqmola üiezındegı Konstantinov, Atbasar üiezındegı Petrov jäne Qarqaraly üiezındegı Qoiandy järmeŋkelerı edı. HIH jüzjyldyqtyŋ soŋǧy şiregı bastalǧanda būlardyŋ arasyndaǧy jetekşı orynǧa Taiynşaköl järmeŋkesı şyqqan. Onyŋ sauda ainalymy ekı jarym million somǧa deiın jetken edı. Ekınşı orynda bır jarym million somdai ainalymy bar Qoiandy, üşınşı orynda segız jüz myŋ somdai aqşa ainalymy bolǧan Konstantinov järmeŋkelerı tūratyn. Olardyŋ sauda ainalymdary jyl ötken saiyn ösıp jatty. Osynau sauda oryndaryna satuǧa mal äkeluşıler, ärine, qazaqtar bolatyn. Qazaqtar üşın järmeŋke tek myŋǧyrǧan malyn saudaǧa salyp, özge kerek-jaraǧyn satyp alatyn oryn ǧana emes, sonymen bırge, qoǧamdyq şarualardy aqyldasyp şeşetın, mädeni şaralar ötkızıp, ruhani läzzat alatyn orynǧa da ainaldy. Şartaraptan bas qosqan önerpazdar än şyrqap, küi tartty, bi biledı, küş synasty, kürestı. Osyndai kezderde nebır öner düldülı qalyŋ jūrtşylyqtyŋ süiıspenşılıgıne bölenıp, esımı halyq arasyna keŋ tarady. Sondai jannyŋ bırı Baluan Şolaq edı.
Taiynşaköl järmeŋkesı qazırgı Soltüstık Qazaqstan oblysynyŋ Taiynşa audany aumaǧynda, suy taza, oty şüigın, tabiǧaty jan-januarǧa jaily Taiynşa jäne Seŋdı kölderı arasynan Baluan Şolaq ömırge keler qarsaŋda oryn teuıp, jylyna ekı mezgıl bır-bır aidan jūmys ıstep tūratyn. Jyl ötken saiyn belgılı bola tüsken järmeŋkege mamyr men qyrküiek ailarynda Resei köpesterı önerkäsıp ortalyqtarynan qazaq qajetıne orai türlı öndırıs tauarlaryn äkeletın de, jergılıktı malşy jūrttyŋ maldaryna aiyrbastaityn. Järmeŋkege jinalǧan jūrtşylyq, ärine, malyn ötkızıp, sauda-sattyq jasap qaitumen şektelmegen, basqa būiymtailaryn da şeşken. Osynda el aǧalary auyldar arasyndaǧy türlı dau-damaidy, jer-suǧa talasu, mal barymtalau men ūrlyq-qarlyq jasauǧa qatysty mäselelerdı qaraǧan. Sonymen qatar järmeŋke kezınde är taraptan kelgen aqyndardyŋ aitysy ötıp jatatyn, änşıler, termeşıler, bişıler, küişıler öner körsetetın. Baluandar küreske tüsetın. Sol öŋırde tūratyn bügıngı ardagerlerdıŋ baspasözde jariialaǧan estelıkterıne qaraǧanda, Taiynşaköl järmeŋkesı bırte-bırte ölkedegı asqan daryn ielerı bas qosatynjerge, ūlttyq önerdı aişyqtap körsetudıŋ qūddy-bır qasterlı ordasyna ainalǧan. Osynda Orynbai, Şöje, Aqan serı, Bırjan sal, Arystanbai, Tezekbai jäne Baluan Şolaq sekıldı ataqty aqyn-jyrşylar düiım jūrtşylyqqa ruhani läzzat syilaǧan. Järmeŋke qyzyqtary qyrküiek aiynda ötetındıkten, ony sol kezde köp qoldanylǧan orysşa aidyŋ atymen ataǧan. Baluan Şolaq ta özınıŋ äigılı änınde «Sentiabr bazary» dep ketken. Örşıl äuendı änınıŋ öleŋındegı: «Keşegı sentiabrdıŋ bazarynda Köterdım elu bır pūt kırdıŋ tasyn», – deitın joldar qyrküiek aiynda jūmys ısteitın ülken järmeŋkelerdıŋ bırın megzep tūrǧany anyq. Baluan ömır sürgen aumaqtaǧy Kökşetau qalasynda ornalasqan Boqyrau (Pokrov) bazarynda da järmeŋke ötıp tūrǧan, äitse de, sol kezderdegı sauda-sattyq oryndarynyŋ hal-ahualy jaiyndaǧy imperiialyq esep-jazbalar men kestelerden közge tüspegendıkten, onyŋ sauda ainalymynyŋ kölemı şaǧyn bolǧan şyǧar dep şamalaimyz. Tiısınşe, köpester men saudagerler şartaraptan qily tauardy molynan tasymaldaityn, qazaq ta jylqysyn üiır-üiırımen aidap äkeletın oryn –negızınen kazak-orys mekendegen Kökşetau qalasynan görı, en tabiǧat tösınde ornalasqan, sentiabr aiynda ǧana jūmys ısteitın äigılı Taiynşaköl järmeŋkesı boluy äbden yqtimal. Baluan Şolaqtyŋ osynda öte auyr salmaq köterıp, sondai-aq ataqty orys paluanynyŋ jauyrynyn jerge tigızıp eldı tamsantqany küdık tudyrmasa kerek…
Patşazada qazaq jerınde bolyp, tynys-tırşılıgımen bırşama tanysqan jyly qabyldanǧan imperiianyŋ «Dala erejesı» atalatyn zaŋnamalyq aktı Dala ölkesın, Oral jäne Torǧai oblystaryn basqaru jönındegı būrynǧy Uaqytşa erejeler negızınde qalyptasqan äkımşılık basqaru jüiesın bekıtıp küşeite tüstı. Qazaq auyldaryndaǧy sailanbaly organdardy, tömengı buyn retınde, patşa ökımetınıŋ är üiezge taǧaiyndaityn bastyqtaryna barynşa täueldı ettı. Qazaq jerı qazaqtarǧa paidalanuǧa berılgen memlekettık menşık bolyp tabylady degendı zaŋdastyrdy jäne būratanalardyŋ sanasyna solai sıŋırdı. Sondyqtan da, barlyq «artyq» dep tabylǧan «memleket menşıgındegı» jer-su, tuyndaǧan mūqtajdyqqa orai, «ükımet qajet etkendıkten», Memlekettık dünie-mülık ministrlıgınıŋ qaramaǧyna köşırıletın boldy. Egın şaruaşylyǧyna jaramdy jerler «bos» dep tabylyp, ony paidalanyp jürgen köşpendı halyqtan tartyp alu jüzege asyryla bastady. Atalmyş ereje Baluan Şolaq ta kezınde Ombyda ūlyqtauǧa qatysqan kädımgı mūrager Nikolai patşa bolyp imperiia tızgının qolǧa alǧannan keiın qyr ǧūmyrynyŋ negızgı zaŋyna ainaldyrylǧan. İä, ol taqqa otyrysymen qazaq elınıŋ jer-suyn otarlau şaralary ıs jüzınde küşeie tüstı. Künı keşe dala ömırınıŋ qyzyqtaryna süisınıp oralǧan sesarevich imperiia tızgının qolyna alysymen Dala nizamynyŋ ömırge dendep enuın tereŋdetıp jüzege asyruǧa kırıstı. «Bos jatqan qazynalyq jerlerge» ortalyq audandarda jer tarşylyǧyn körıp jürgen şarualardy köşırıp aparu – ışkı Rossiiadaǧy agrarlyq tolqulardy bäseŋsıtudıŋ, tıptı müldem toqtatudyŋ bırden-bır joly edı. Al qazaqtardyŋ babalarynan mūra bolyp kele jatqan atameken-qonystaryn «bos jatqan qazynalyq jerler» retınde qarastyru – olardyŋ qūqtaryn qasaqana şekteu, aiaqqa taptau bolary bilık basyndaǧylardy tolǧandyrmaityn. Patşa ükımetınıŋ artyq jaralǧan astam şonjarlary jergılıktı halyqtyŋ müddesı degen ūǧymdy eşqaşan eskergen emes. Sodan da, Baluan Şolaq düniege kelerden bırneşe ondaǧan jyl būryn-aq, onyŋ auylynyŋ ırgesındegı körkem qoinauǧa kazak-orys kolonisterı öz mekenderın salǧan. Aqyn būl jaiynda öleŋınde: «Boryq tartsaŋ şyǧatyn uyz sütı, Qotyrşortan men tuǧan jerdıŋ qūty, Tüsken ekem şyr etıp jer betıne Suǧa baryp tüskende orys būty», – degen edı.
Äsem Kökşe bauyrynan Qotyrköl, Şortan stanisalarynyŋ boi köteruı ülken otarlaudyŋ basy bolǧan-dy. «Dala erejesı» küşıne ene kele, ükımet pereselen uchaskelerın qūrdy da, jaŋǧyz būl öŋırge emes, küllı jalpaq qazaq jerınen bölıp alǧan şūraily aimaqtarǧa kazak-orystar men qaraşekpen şarualardy topyrlatyp äkep töge bastady. Sonda, qysastyqpen üdetılgen köşı-qon saldarynan, kei-keide jergılıktı jūrt pen kırmeler arasynda qily şielenıs, kikıljıŋ boi körsetıp qalyp jürdı. Jasynan şynşyl, ädıletsızdıkke tözbeitın Baluan Şolaq sondai kezderde japa şekkender namysyn qorǧaimyn dep nebır közsız batyrlyqtarǧa baratyn. Mūndaida aqyn: «Antalaǧan san dūşpan qamasa da, Syrdyŋ suy kelmeidı jūlyǧymnan», – dep jyrlaityn. Alaida «antalaǧan san dūşpan» qarap qalsyn ba, är basqan qadamyn aŋdumen oraiyn keltırıp, ony türlı jalaǧa ılıktıredı. Sondai bır ıstı bolǧan şaǧynan: «Men özım aqqan sudai tasyp jürmın, Keudesın dūşpandardyŋ basyp jürmın. Jalasy seksen ögız maǧan auyp, Ūlyqtan sol sebeptı qaşyp jürmın», – degen joldar syr şertedı. Aqyn aqyry türmege de tüsedı. Qinalady: «Abaqty azap orny, jainaǧan şoq, Basqanym ot siiaqty, ışımde dert». Nebır ädıletsızdıktı bastan keşıp, jazyqsyz jaza tartuǧa kesıledı: «Jetı jyl katorgaǧa menı jazǧan». Bıraq moiymaidy. «Boiyma küş bıtkenge ettım şükır, Qajysam abaqtyǧa, betke tükır. Temırın ekı iterıp tartqanymda, Kırpışı jerge tüstı kütır-kütır». Abaqtydan qaşyp şyǧady. Sodan: «Men, Şolaq, ajal jetıp ölgenım joq, Teŋdıktı dūşpanyma bergenım joq», – dep jyrlaǧanyndai, tūtqynnan qūtylǧannan keiın de ozbyrlarǧa qarsy küresın tyimaidy. Jasaǧan äreketterın şyǧarmaşylyǧynyŋ arqauy etıp, änşılık, serılık, aqyndyq önerın jalǧastyra beredı. Ädıletke adaldyǧyn, jaqsy atqa, sūlu qyzǧa aqyndyq-serılık janymen ǧaşyqtyǧyn öleŋ-jyrlaryna arqau etıp, şyǧarmaşylyq ǧūmyrymen astastyra tüsedı.
Baluan Şolaqtyŋ asa ataqty änderınıŋ bırı «Ǧaliia» ekenı belgılı. Ol avtorynyŋ esımın şartarapqa jaidy. Ystyq, möldır mahabbatty asqaqtata jyrlaǧan osynau süiıspenşılık jyry özınıŋ asqaq ta sazdy äuenımen jäne näzık sezımdı erekşe qūştarlyqpen beineleuı arqasynda köp köŋılınen şyqty. Būl än Baluan Şolaqtyŋ muzykalyq şyǧarmaşylyǧynyŋ şyrqau biıgı sanatynda atalady. El arasynda ol bırneşe türde aitylyp kelgen. Osynau köpke äigılı tamaşa ännıŋ tolyqsyǧan keiıpkerı jaiynda Säbit Mūqanov pen Ahmet Jūbanovtan berı talai zertteuşıler qalam terbep keledı. Ǧaliia Tıleuqyzynyŋ bazarda qymyzhana ūstaǧany, körıktı bolǧany, 22–23 jasar şaǧynda oǧan qyryqtyŋ qyrqasyna şyqqan Baluan Şolaqtyŋ ǧaşyq bolǧany, sodan ǧalamat än tuǧany, jalpaq düniege ǧajaiyp jyr bolyp şaşylǧan osynau mahabbattyŋ 1908–1909 jyldary tuǧany dau-damaisyz şyndyq retınde aitylady. Keiıngı jyldary Astana qalasyndaǧy eskı mūsylman qorymyna jerlengen Ǧaliianyŋ beiıtı tabylǧan. Arab, parsy, şaǧatai tılderındegı eskı şyǧys jazularyn oqudy meŋgergen jas mamandar Ūlarbek Däleiūly men Ahat Äşuūlynyŋ anyqtauynşa, Ǧaliianyŋ basyna küieuı Ǧalym Qūraqbaev ornatqan qūlpytasta köne emlemen: «1922 jyly 23 aprelde… Ǧaliia Ǧalymjamaǧaty Tıleuqyzy 48 jasynda fäniden baqiǧa»ötkenı qaşalyp jazylypty (http://www.info-tses.kz/mobile/details.php?news_id=140389). Osy derekke qaraǧanda, Ǧaliia 1874 jyly tuǧan, iaǧni Baluan Şolaqtan on jas kışı. Eger ekeuınıŋ kezdesken uaqytynda Ǧaliianyŋ jasy 22–23-terde bolsa, onda ol 1896–1897 jyldarǧa döp keledı. Demek «Ǧaliia» änı de sol şamada tuǧan. Ännıŋ qazaq elın şarlap ketken jeŋıstı şeruı sol şaqta, ekı ǧasyrdyŋ toǧysynda oryn alǧan…
Säbit Mūqanovtyŋ ataqty «Baluan Şolaq» hikaiatynda äserlı suretteitınındei jäne odan bergı uaqyttarda äigılı önerpaz jaiynda özge de qalam terbeuşılerdıŋ bır auyzdan moiyndaǧanyndai, tuǧan ölkesınde quǧyn körgen Baluan Şolaq bıraz uaqyt alysyraqta boi tasalauǧa mäjbür bolǧan. So bır kezeŋınde arǧy atalary mekendegen Jetısu ölkesıne sapar şegıp ketedı. Özınen būryn ataq-daŋqy jetken Jetısuǧa ol bır derek boiynşa – jiyrmasynşy ǧasyrdyŋ basynda, endı bır köbırek aitylatyn derekke qaraǧanda 1913–1914 jyldary barǧan. Bälkım sol ekı mezgılde de solai qarai joly tüsken şyǧar. Öitkenı, zertteuşıler aitatyndai, äigılı halyq aqyny Kenen Äzırbaev ony jasöspırım şaǧynda körgen. Kenennıŋ belgılı änınde sol tūŋǧyş kezdesu haqynda: «Bala edım jaŋa talap, ızdep keldım, Özıŋnen sūraiyn dep aqyl, aǧa… Bala edım jaŋa talap aqyn-änşı, Änıŋdı üireneiın aluan, aǧa», – dep aitylady ǧoi. Būlar, şyntuaitynda, 1913–1914 jyldary otyzdarǧa tolǧan saqa jıgıtten görı, 1900–1901 jyldarǧy on alty–on jetı jasar bozbalaǧa jarasatyn sözder emes pe?! Eger osyndai pıkırdı dūrys dep qabyl alsaq, Baluan Şolaqtyŋ alǧaş ret Jetısuda boluy, şynynda da, 1884 jyly düniege kelgen bala Kenen 16 jasqa kelgen uaqytqa – HH ǧasyrdyŋ basyna sai keledı. Ol atajūrtyna jasaǧan sonau bırınşı saparynda ūzaǧyraq qydyrystaǧan bolsa (Säbeŋnıŋ ataqty şyǧarmasyn eske alyŋyz), ekınşı ret şyqqan sapary, Baluan Şolaqtyŋ ūly Qūdaibergen Şolaqovtyŋ(jazuşy Jaiyq Bektūrov zertteuındegı) estelıgıne qaraǧanda, bırer aiǧa ǧana sozylǧan.
Şökeŋ tüstık öŋırde ata-babasynyŋ tuyp-ösken jerlerın, Şu boiynda tūryp jatqan alys aǧaiyndarynyŋ auyldaryn aralady. Qyrǧyz aimaǧyna bardy. Jetısudıŋ belgılı öner adamdarymen, sonyŋ ışınde jyr alyby Jambylmen de syrlasty. Bolǧan jerlerın dumanǧa toltyryp, öner körsettı. Arqa düldülderınıŋ de, özınıŋ de änderın şyrqady. Elıne saǧynyşpen oraldy. Alaida eldegı dūşpandary bırer mezgıl közden tasa bolǧan eken dep ony ūmytyp kete qoimaidy. Ūzaq saparynan qaityp kelgenınde oǧan türlı zalal keltırudıŋ jolyn qiystyra beredı. Aqyry qapiiada qastandyq jasap, ömırden erte ketuıne sebep bolady. Būl qandy zūlymdyq jaiyn Säbit Mūqanov onyŋ ömırı jaiynda jazǧan kölemdı hikaiasynda körkem kestelegenı belgılı. Äigılı jazuşy özınıŋ sonau tuyndysyna är kezde keide roman, keide povest dep janrlyq atau bergen, ädebietşı qauym da ony solai, köbıne povest retınde qabyldap ketken. DegenmenSäbeŋ özınıŋ on alty tomdyq taŋdauly şyǧarmalar jinaǧynyŋ 3-şı tomynda (1972) jariialaǧan povesterı arasyna40-şy jyldary jazylǧan būl hikaiatyn «aŋyz» dep ükılep qosqan. Bızdıŋşe, osy anyqtamasy däl, öitkenı, şyǧarmasynda Baluan Şolaqtyŋ ömırınen beretın maǧlūmattary köp rette aŋyz sipatynda, äsırelei surettelıp, köterıŋkı romantikalyq ruhta baiandalady.Säbeŋ paluannyŋ 1916 jylǧy 25 mausymda şyqqan qazaqtan maidanǧa jūmysşy alu jaiyndaǧy patşa pärmenı saldarynan tuǧan ūlt-azattyq köterılıs aldynda, tasadan jaulyqpen atylǧan oqtan qaza tapqanyn jazady. Alaida batyrdyŋ dünieden 1919 jyly ötkenı būl künde däleldengen aqiqat. Demek, onyŋ sol ekı aralyqtaǧy tarihi kezeŋ kezındegı ısın zerttep jaŋǧyrtu kerek-aq. Äzırge, jazuşy-zertteuşı Estai Myrzahmetovtyŋ bolaşaq zertteulerge türtkı bolarlyqtai qūndy derekter jazyp qaldyrǧanyn este ūstauymyz kerek. Onyŋ aituynşa, Baluan Şolaq tuyp-ösken «eldıŋ būrynǧy jailauy Aiqaiqabaq, Üijyǧylǧan syqyldy keŋ dalany», «osy küngı Aqmola oblysynyŋ Astrahan, Marievka (Amantai), Juravlevka (Qylyş), Makinka (Būlandy qaraǧaiy) aimaǧyn basyp, Burabaiǧa ötetın tas jol, temır jol boiyndaǧy būrynǧy qazaq elınıŋ şūraily qonysy», küllı «ädemı jerlerdı» kelımsekter iemdengen. Ükımet tartyp alǧan būl jerlerge qosa, qoldaǧy bırazyn – «Qairaqty, Mat özenderınıŋ, Qandyqaraǧai, Aqsu, Aidabol jailaularynyŋ keŋ örısın» jergılıktı qazaq alpauyttary «patşa äkımderıne, orystyŋ kulaktaryna …satqan».Mūndai äreketterge Baluan Şolaq narazy bolyp, otarşyldarǧa qarsy küresken. 1916 jylǧy qazaq ūlt-azattyq köterılısınıŋ Kökşe öŋırınde keŋ örısteuıne osy jäit myqty tırek boldy dep esepteidı qalamger. Baluan Şolaq tuyp-ösken Kökşe öŋırıne – qazırgı Aqmola oblysynyŋ Būlandy audanyna – ırgeles jatqan Aqköl audanyndaǧy Monşaqty, Salqynköl degen jerlerde oryn alǧan qozǧalystardyŋ, sonau Salqynköl köterılısınıŋ tabiǧaty men tuu sebepterın, sondai-aq oǧan qatysuşylardy, äsırese, E. Myrzahmetov zertteu-maqalasynda jazǧandai, Baluan Şolaqtyŋ köterılıske tigızuı yqtimal yqpalyn anyqtaŋqyrap, tereŋ qarastyru qajet-aq. Patşanyŋ taqtan qūlauy, odan keŋes ökımetınıŋ ornauy Şökeŋnıŋ būl oraidaǧy belsendılıgın arttyra tüstı.Ras, onyŋ revoliusiia mūrattaryn qoldaǧany jaiynda jalpylama türde aitylady, sony naqty derektermen tolyqtyru mäselesı zertteuşısın tosyp tūr. Odan keiıngı töŋkerıs jyldarynda oryn alǧan oqiǧalardy, Alaşorda, keŋes ökımetı kezındegı ahualdy saralau, sondai zertteuler negızınde küresker änşı-sazger-paluan ömırınıŋ soŋǧy sätterın jaŋǧyrtu oryndy bolmaq.
Baluan Şolaq 1919 jylynauryz aiynyŋ orta şenınde qaitys bolǧan.Jaǧdaidy naqty bıletın kısılerdıŋ estelıkterıne süiene otyryp, E.Myrzahmetov osyndai qorytyndy jasaidy. Aqpan aiynyŋ soŋyna qarai Şökeŋ kışı ūly Qūdaibergendı ertıp Atbasar jaǧyndaǧy qūdalaryna qarai şyǧady. Alaida mejelı jerge jetpesten kerı oraluǧa bel buady. Qairan qalǧan balasyna mūnysynyŋ sebebın tüsınde «Aqqoşqarynyŋ aian bergenımen» tüsındıredı. Tezdetıp qaitpasa bolmaitynyn, «ajal şırkınnıŋ soŋyna tüskenıne üş jylǧa ainalǧanyn», sodan, «aqyry, mıne, quyp jetkenın» aitady. Üige kelgen soŋ «ışınıŋ janyp äketıp baratqanyn»aityp, tösek tartyp bıraz jatady. Sosyn bäibışesı Qanykei men aǧasy Töleubaidy oŋaşalap qasyna alady da, syryn aşady jäne aqtyq amanatyn estırtıp, «Baramyn alys sapar qaityp kelmes… Tūryŋdar dūǧa qylyp, qūrby-qūrdas!» dep keletın el-jūrtyna arnaǧan qoştasu öleŋın aitady. Bırer künde köz jūmady. Bäibışesı, aǧasy jäne Sabyr qajy batyrdyŋ «ösietın aitqanyndai oryndaidy». Aqtyq amanatynyŋ mazmūny bertınge deiın belgısız bolyp kelgen. «Erınıŋ ömırden ötu qūpiiasyn Qanykei bäibışe qyryq qūlyptyŋ astyna sap asa berık saqtaǧan, jat tūrmaq özınıŋ qara qūrsaǧyn qaq jaryp şyqqan İsajary men Qūdaibergenıne, jan degende jalǧyz qyzy Bätenıne de aşpaǧan küiı, 1948 jyly özımen bırge qara jer qoinyna ala tüsedı», – deidı E.Myrzahmetov. Al Şökeŋ qaitqanda süiegıne tüsken Sabyr qajy 1934 jyly, ömırden öterın sezgen şamada, nemere ınısı Ǧabbasqa – jazuşynyŋ naǧaşy atasyna syr aşady. Būl syrdy atasynan ol 1959 jyly äkesı ekeuı estidı. Al Şökeŋnıŋ aǧasy Töleubai qūpiiany ortanşy ūlyna, ol öz balasyna aityp ketedı. Sol derekterge jäne el ışındegı basqa da mälımetterge qaraǧanda, bylai bolǧan eken. Şökeŋ 1916 jyly jazǧytūrym auylyna keştetıp qaityp kele jatady. Būlandy ormanynyŋ Aqbalaq dep atalatyn nuynyŋ şetıne kıre bergenınde, kenetten tura qarsy aldynan myltyq gürs ete tüsedı. Oq erdıŋ aldyŋǧy qasyna tiedı, sodan älsırep baryp,ony ışten jaraqattaidy. Ol, äiteuır, attan qūlamaidy, 1919 jyly tösek tartyp jatqandaǧy öz sözımen aitqanda, «…qūdaidyŋ bergen küş-quatynyŋ arqasynda» üiıne jetedı. Jaranyŋ qanyn bäibışesı Qanykei juyp, taŋyp tastaidy. Özıne oq atylǧanyn eşkımge aitpaidy, būl jaiynda tıs jaruǧa äielıne de tyiym salady. El ışıne «qoidyŋ qūmalaǧyndai qorǧasyndy kötere almai auyrsynyp jatyr» eken degen söz taralyp ketuı yqtimaldyǧyn namys köredı. Endı, mıne, ışınde üş jyl jatqan sol oqtyŋ saldarynan ömırden ötkelı jatyp ta qūpiiany berık saqtauǧa ündeidı. Aǧasyna: «Sabyr qajy ekeuıŋ ǧana arulaŋdar», – dep qatty tapsyrady.«Süiegıme basqalardy tüsırseŋder – denemdegı jarany körer. …aq ajal būiyrmai oqtan öldı degen süiekke taŋba». Eşkım bılmesın… «Tap ırgede kıjınumen otyrǧan qara şekpendı jaular tynyş qarap qalmas. Tırımde şamalary kelmegenmen, tym bolmasa süiegımdı qorlamaqqa qabırımdı aqtarar». Qūpiialap qoiatyn bolsyn… Asa qinalyp jatyp, joǧaryda aitylǧandai ösietterın estırtıp qoştasqan soŋ, dünieden tez ötıp kete barady. Zertteuşınıŋ aituyna qaraǧanda, «qazaq dese qany qaraiyp qaǧynyp tūratyn jauyzdar …Şökeŋ özı aqylmen boljap ketkenındei, …batyrsynyp, öş almaqqa» şyǧady. «Qara qūzǧynşa şulap jan-jaqtan jinalyp, auylǧa oinaq salady. …kör qoparady. Bıraq Şökeŋnıŋ süiegın tabaalmaidy». (Onyŋ mäŋgı tynşyǧan qūpiia jerın bıletınder bügıngı ūrpaqqa 1943 jyly naqtylap körsetıp bergen). Jaulary kıjınısıp, Şökeŋde ketken eselerın onyŋ artynda qalǧan ūrpaǧynan almaqqa bel buady, söitıp balasynyŋ ülkenı İsajardy atyp ketedı…
Baluan Şolaq men Qanykeidıŋ on segız ūl-qyzy bolypty, solardan İsajar men Qūdaibergen jäne qyzy Bäten üşeuıqalǧan körınedı. Äkesınıŋ küş-quaty Bäten qyzǧa daryǧan eken. Ony 30-şy jyldarǧy qiyn kezeŋde Baluan Şolaqtyŋ änderın jazyp alu üşın B.G.Erzakovich ızdep barady. Sondaǧy körgenın ol bylai suretteidı: «…Köp ūzamai, üiden ärırekte tūrǧan qauǧaly qūdyq jaqtan ūzyn boily, bürmelı keŋ köilek pen jıŋışke belıne şaq qynalǧan qamzol kigen bır äiel bızge qarai kele jatty. Ol moiynaǧaşpen şyp-şyp toly şelek sudy köterıp kele jatqanyna qaramastan bügılmei, bükıreimei, aiaqtaryn jep-jeŋıl basyp, tıp-tık jürıp keledı. Baluan Şolaqtyŋ qyzy Bäten Nūrmaǧambetova – sol eken. Jas bolmaǧanymen, onyŋ sportşyǧa tän sūlu symbaty menı taŋ qaldyrdy. Onyŋ keskın-kelbetı – sopaqşa kelgen qaratory öŋdı, keŋ maŋdaily, mūŋdy bolǧanymen jyly nūr şaşatyn ädemı közderı, tüzu tüsken mūrny, äppaq tıstı kışkentai auzy – esımde qalyp qoidy. Basyna ülken aq şälı tartqan eken, samaiynan aq şalǧan qara şaşy körınıp tūrdy». Baluan Şolaqtyŋ özıne tartyp qairatty bop tuǧan osynau qyzy Bätenönerden de qūralaqan bolmaǧan, äigılı A.V. Zataevichtıŋ aqylymen ömırın qazaq mädenietıne arnaǧan osynau muzyka zertteuşısınıŋ arqasynda bızge onyŋbır öleŋı jettı.Zertteuşılerdıŋ eŋbekterınde Bätennıŋ ūzatylǧan kezde äkesı Baluan Şolaqqa arnap aitqan nazy men äkesı ömırden ozǧandaǧy saǧynyşty joqtauy saqtalǧan.
Irı qalalarda, järmeŋkelerde öner körsetken, äigılı änşı, sazger, paluannyŋ közı tırısınde suretke tüspegenıne sengıŋ kelmeidı. Äitse de, osy uaqytqa deiın eşqandai fotosuretı tabylǧan joq. Onyŋ keskının Säbeŋnıŋ ataqty hikaiatynan keiın qazaq beineleu önerınıŋ negızın saluşylardyŋ bırı bolǧan halyq suretşısı Äbılhan Qasteeev qylqalammen beineleidı. Alaida suret, E.Myrzahmetovtyŋ jazuyna qaraǧanda, dala serısın körıp ösken kökşetaulyqtardyŋ köŋılınen şyqpapty. Sodan qalamger Şökeŋnıŋ jerlesterınen, közı tırı tuystarynan pıkır jinai otyryp, sazgerdıŋ söz suretın jinastyrady. Baluan Şolaqtyŋ aǧasy Töleubaidyŋ ūly Esenjol aqsaqaldyŋ: «…keibır mınezı, äsırese, tür-tüsı jaǧynan äkesıne aumai ūqsaǧan – Qūdaibergen», – deuıne bailanysty, Qūdaibergennıŋ suretterın, jinalǧan küllı sipattamamen qosa, jergılıktı suretşı Tolqybek Äkımov degen jıgıtke tapsyrady. Ūzaq ızdenısten keiın düniege kelgen beinenı 1986 jyly Üisın auylyndaǧy «Şökeŋdı közı körgenderden …Aqylbai, Haliolla aqsaqal ekeuı …jalpy nūsqasy kelıp tūr» dep maqūldaidy…
Şökeŋnıŋ keskındemesın jasaudan – şyǧarmaşylyǧyn jinau erte bastalǧany mälım. Ötken ǧasyrdyŋ 20-şy jyldarynda önertanuşy A.V. Zataevich Qazaq ölkelık äskeri-revoliusiialyq komitettıŋ esep-qisap bölımınde eŋbek ete jürıp, qazaq elındegı muzykalyq folklordy jinastyruǧa bılek sybana kırısken. Onyŋ myŋ jarym än-küidı jazyp alǧan eren eŋbegınen keiın, osynau abyroily ıstı muzyka zertteuşısı B.G. Erzakovich alyp jürdı, bertınde qazaq zertteuşılerı jalǧastyrdy. Muzykatanuşy ǧalym Zeinūr Qospaqov Baluan Şolaq änderın tügendeude köp eŋbek sıŋırdı.Baluan Şolaqtyŋ änderın ataqty halyq aqyny Kenen Äzırbaev jas kezınde qasynda jürıptıkelei özınen üirengen de,közınıŋ qaraşyǧyŋdai saqtap, bızdıŋ däuırımızge jetkızgen. Eger qazaq änderın jinauşy äigılı A.V. Zataevich 20-şy jyldary Baluan Şolaqtyŋ tört-bes änın ǧana notaǧa tüsırgen bolsa, paluan-änşı-sazger dünie salǧannan otyz şaqty jyl ötkende, onyŋ taǧy on ekı änın Kenen Äzırbaevtyŋ oryndauynda B.G. Erzakovich jazyp alǧan. Baluan Şolaq änderın är kezde Jüsıpbek Elebekov, Moldahmet Tyrbiev, Mūsa Asaiynov, İgıbai Älıbaev, Qosymjan Babaqov, Elubai Ömırzaqov, Nūǧyman Äbışev, Mūhtar Ötebaev, Maǧauiia Köşkınbaev, Jänıbek Kärmenov, Qairat Baibosynov jäne basqa da änşıler şyrqaǧan. Muzyka mamandary būl künde Baluan Şolaq änderınıŋ, türlı nūsqamen aitylatyndaryn qosqanda, qyryq şaqtysyn jinaǧan.
Baluan Şolaq şyǧarmaşylyǧy mädenietımızdıŋ törınen mäŋgı oryn alǧan qūndy jädıgerlık bolyp tabylady. Esımın halyq qadırleidı. Ökımetımız onyŋ änşılıgın, sazgerlıgın, ūlttyq sporttyŋ negızın salyp, qazaqtyŋ özındık ūlttyq mädenietın damytuǧa qosqan ülesın tanu belgısı retınde,tuǧanyna 125 jyl toluyna orai, 1989 jyly arnaiy qauly şyǧardy. Jambyl oblysy, Şu audanynyŋ Aqtöbe selosynyŋ aty Baluan Şolaq selosy dep özgertıldı, sondai-aq sondaǧy «Aqtöbe»ūjymşaryna,Almatydaǧy mädeniet jäne sport saraiyna,respublikanyŋ qalalary men auyldarynda köşelerge, Kökşe aimaǧyndaǧy tuǧan jerınde mektepke Baluan Şolaq esımı berıldı. Mūndai jūmystar batyrdyŋ tuǧanyna 150 jyl tolu qarsaŋynda da jürgızılude. Aqmola oblysynyŋ Būlandy audandyq «Būlandy taŋy» gazetı audannyŋ qaiyŋ-qaraǧaily äsem qoinauynda tynşyp jatqan qazaqtyŋ bırtuar ūly, ataqty paluan, änşı, kompozitor, aqyn Baluan Şolaqtyŋ beiıtınıŋ basyna biıktıgı 16 metrlık säulettık şeşımı erekşe memorialdyq eskertkış tūrǧyzylǧany barşaǧa mälımdıgın aita kele, 20 metrlık biık eskertkışı saltanatty türde Jambyl oblysy Şu audanynyŋ Töle bi auylynda aşylǧanyn habarlady. Qazaqtyŋ ataqty aqyny, änşısı, kompozitory, paluany, Qazaqstanda sirk önerınıŋ negızın saluşy Baluan Şolaqqa tūrǧyzylǧan eskertkıştıŋ aşyluyna Aqmola oblysynan aqynnyŋ nemeresı, Būlandy audanynyŋ ortalyǧy Makinsk qalasynyŋ äkımı Şaidolla Qūdaibergenūly Şolaqov arnaiy baryp qatysyp, sondai monumenttıŋ Baluan Şolaq tuyp-ösken audannyŋ ortalyǧynan da boi köteretının aitqan eken (http://baq.kz/kk/regional_media/post/2298)…
Baluan Şolaqtyŋ ömır joly Säbit Mūqanovtan bastap Änes Sarai, Dulat İsabekov, Serık Tūrǧynbekov, t.b. söz şeberlerınıŋ şyǧarmaşylyǧyna arqau bolyp, olardyŋ qalamynan tuǧan prozalyq, dramalyq, poeziialyq tuyndylar jūrtşylyqqa qajet ruhani azyq qoryn tolyqtyruda. Köptegen zertteuşıler, publisister baluanşolaqtanu salasyna qyzyqty ızdenısterımen öz ülesterın qosuda. Dala serısınıŋ düniege kelgenıne 150 jyl toluyna orai onyŋ aŋyz bolyp ketken ömır jolyn jaŋǧyrtu ısı jalǧasa bermek. Halqymyzdyŋ maqtanyşyna ainalǧan Baluan Şolaqtyŋ änşılık-aqyndyq mūrasyn nasihattau, onyŋ qaharmandyq beinesıne mūqiiat nazar audaru – barşamyzdyŋ paryzymyz.
Beibıt QOIŞYBAEV,
jazuşy, tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
