Osy künderı egemendı Qazaqstan jaǧdaiynda Mūhamed Haidar Duǧlatidı bılmeitınder gumanitar ǧylymyn zertteuşıler arasynda joq bolar dep esepteimız. M.Duǧlati HVI ǧasyrdyŋ bırınşı jartysynda ötken türkı halyqtarynan şyqqan ırı tarihşy jäne şyǧystanu ǧylymynyŋ ırı ökılı. Soŋǧy jyldary Qazaqstanda ol turaly az jazylǧan joq, köptegen ǧylymi-praktikalyq konferensiialardyŋ taqyryby boldy. Sondyqtan osynau ūly tarihşynyŋ ömır joly men onyŋ eŋbekterıne (mysaly, «Tarihi Raşidige») toqtalmas būryn negızgı taqyrybymyzdy bastaǧanymyz jön bolar.
Qazaqstan tarihy bibliografiiasynda «Tarihi Raşidi» atty M.Duǧlatidyŋ kıtabyn zertteu Ş.Uälihanovtan bastalǧan edı. Şoqan bastaǧan igılıktı ısten soŋ Qazaqstan tarihşylary «Tarihi Raşididıŋ» qazaq elı tarihyna qatysty bölıkterıne HH ǧasyrdyŋ basynda köŋıl böle bastady. Mysaly, sonau 30-jyldary Qazaqstan tarihyn jan-jaqty jazuǧa alǧaş ret qūlşyna kırısken professor Sanjar Asfendiiarov būl kıtapqa köp köŋıl bölgen edı. Sonymen qatar, 40-jyldary V.Viatkin özınıŋ zertteulerınde «Tarihi Raşidi» atty kıtapty keŋınen paidalanǧan.
60-jyldary jarqyrap şyqqan şyǧystanuşy, irantanuşy S.İbragimov bastaǧan igılıktı ısterdı būl künde maqtanyşpen eske alamyz. S.İbragimovtyŋ basşylyǧymen būl kündegı äigılı şyǧystanuşy tarihşylarymyz N.Mingulov, K.Pişulina jäne basqalary MİKH-ny düniege keltırdı. Mıne, osy kıtaptaǧy Mūhamed Haidardyŋ Qazaq tarihyna qatysty bölımderınıŋ bärı belgılı tarihşylarymyz N.Mingulov pen K.Pişulinanyŋ audarmasy boiynşa jaryq köruı şyn mänınde Qazaqstan tarihşylarynyŋ ülken tabysy bolatyn. Sankt-Peterburgtegı jerlesımız T.Sūltanov özınıŋ asa qūndy zertteulerınde M.Haidar Duǧlatidyŋ eŋbekterın jan-jaqty paidalandy…
Qoryta aitqanda, tarih zertteuşılerı üşın osy ūly tarihşynyŋ äigılı kıtaby «Tarihi Raşidi» jaŋalyq emes. Alaida köpşılık qauymǧa älı jete qoiǧan joq. Ärine, būǧan taŋdanuǧa bolmaidy… Ol tügılı Ş.Uälihanovtyŋ eŋbekterı de köpşılık oqyrmanǧa älı künge deiın tolyq jete qoimady.
Alaida 1996 jyly Taşkenttegı Özbekstan Ǧylym Akademiiasynyŋ «Fan» baspasy osy «Tarihi Raşidi» kıtabynyŋ tolyq nūsqasyn jaryqqa şyǧarǧanda bızdıŋ elde köpşılık eleŋ etkendei boldy. Būl kıtapty bızdıŋ respublikamyzda nege şyǧarmaidy?» degen sekıldı narazylyq bıldırgen ärtürlı äŋgımeler de aitylyp jatty. Ärine, jaǧdai bolsa barlyq respublikalarda ondai qūndy kıtaptardyŋ şyǧyp jatqany artyq bolmas edı. Bızdıŋ aitarymyz, tarih zertteuşılerı üşın Qazaqstanǧa tıkelei qatysty qajettı bölımderı äldeqaşan jaryq körgendıgı. Sol Taşkentte jaryq körgen nūsqany 1999 jyly Almatyda «Sanat» baspasy bıraz tolyqtyryp qaita basyp şyǧaryp, Qazaqstan jūrtşylyǧyn ülken quanyşqa böledı.
Taşkentte jaryq körgen M.H.Duǧlatidyŋ kıtabyna arnap jazylǧan alǧy sözde: «Russkih vostokovedov sochineniia «Tarihi Raşidi» Mirzy Haidara privleklo eşe zadolgo do poiavleniia ego angliiskogo izdaniia. Vpervye kak osnovnoi i sennyi istochnik ego ispolzoval v svoem trude V.V.Veliaminov-Zernov» dep jazyp, onyŋ 1864 jyly şyqqan «İssledovaniia o Kasymovskih sariah i sarevichah» atty kıtabyna sılteme berılıptı.
Osyndai söilemder bızdıŋ sanymyzdy myqtap soqtyrdy. Sebebı Reseide M.H.Duǧlati eŋbekterımen alǧaş ainalysqan Veliaminov-Zernov emes, qazaq ǧalymy Ş.Uälihanov ekenın sol kezdegı jäne qazırgı Peterburgtegı ǧylymi ortalyqtar öte jaqsy bıledı. Al «angliiskogo izdaniia» turaly aitylǧany naqty emes. Sebebı Erskinndtyŋ «İndiia tarihy» turaly kıtabynda (1854 j.) M.Haidarǧa soqpai ötken joq edı.
Mūndai qisyny kelmeitın «Vpervye kak osnovnoi i sennoi…» degen söz tırkesterın Taşkent ǧalymdary qoldanuyna Peterburgtegı belgılı qazaq ǧalymy Tūrsyn Sūltanovtyŋ: «İzuchenie sochineniia Mirzy Haidara otechestvennymi vostokovedami blestiaşe otkryvaet şiroko izvestnaia rabota V.V.Veliaminova-Zernova «İssledovanie o kasymovskih sariah i sarevichah» (1864) degen atüstı oiy mūryndyq bolǧan siiaqty. Bız būl jerde T.Sūltanov syndy maitalman tarihşyny mūqatqymyz kelıp otyrǧan joq. Sebebı onyŋ M.Haidar eŋbekterın zerttep, Qazaqstan tarihyna sıŋırgen eŋbegı ūşan-teŋız. Qysqaşa aitqanda, T.Sūltanov būl künde Resei Ǧylym Akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, tarih ǧylymdarynyŋ doktory. Onyŋ üstıne Mūhamed Haidar eŋbekterınıŋ osy zamandaǧy ülken bılgırlerınıŋ bırı belgılı irantanuşy ekenın bız maqtanyşpen aitamyz.
Ol sondai-aq osynau ūly tarihşy M.Haidar kıtabynyŋ qūndylyǧyn qanşa körsetse, kemşılıkterın de sonşa körsetıp däleldegen ǧalym… Mysaly, M.Haidar Qasym han tūsynda, iaǧni HVI ǧasyrdyŋ 1-şiregınde Qazaq handyǧynyŋ asa küşeiıp, halqynyŋ sany millionǧa jetkenın aitsa, 1537-1538 jyldyrdan soŋ osynau küştı memleketten dym qalmai ydyrap ketkenın aityp tarihqa kereǧar keletın mälımet beredı… Osyndai qate mälımettı T.Sūltanov bylai tüsındıredı: «Mirza Haidar Duglat zablujdalsia. U kajdogo zablujdeniia svoia prichina. Prichina zablujdeniia avtora «Tarihi Raşidi» legko ustanavlivaetsia. Sudba Mirzy Haidara slojilas takim obrazom, chto v 1533 g. on vynujdenno pokinul rodinu i pereselilsia v Kaşmir, gde i napisal svoiu znamenituiu istoriiu. Tak chto avtor nabliudal sobytiia v Srednei Azii i Kazahstane posle 1533 goda izdali, chasto polzuias informasiei iz vtoryh i tretih ruk, a podchas i prosto peredaval neproverennye sluhi» dep ūly tarihşynyŋ kıtabyndaǧy keibır naqty emes jaǧdailardy anyqtaidy.
Taşkent basylymy turaly bır aita ketetın jait, «Tarihi Raşidi» kıtabynyŋ avtoryn «Mirza Muhamed Haidar» dep qysqaşa jazǧandyǧy. Būǧan deiın düniejüzınde qanşa ret basylym körse de, onyŋ avtoryn «Mirza Muhamed Duǧlat» dep tolyq, iaǧni onyŋ şyqqan elınıŋ aty barlyq jerde jazylǧan bolatyn. Mysaly, Batys Europa ǧalymdary V.Erskin, Ş.Uälihanov, V.V.Veliaminov-Zernov, E.D.Ross, V.V.Bartold jäne onyŋ şäkırtı Zaki Uälidi Toǧan, iaǧni barlyq zertteuşıler onyŋ ruynyŋ atymen berılgen familiiasyn qaldyrǧan joq edı. Al Taşkent basylymynda tek bıraq jerde (7-bette) «Mirza Muhamed Haidar duǧlati» dep kışı ärıppen jazylǧan. Ärine, būl jaǧdai da köptegen tarihşylarǧa ūnamai qalǧany ras. Būl jerde Z.Toǧan turaly aita ketetın bır tarihi jaǧdai, «Jahanname» atty türık tılınde öleŋmen jazylǧan geografiialyq qūndy şyǧarmany ol M.Haidar Duǧlatidıkı dep däleldegen edı.
Joǧaryda atap aitqanymyzdai, HVI ǧasyrdyŋ 1-jartysyna deiın ömır sürgen ūly tarihşy Mūhamed Haidar Duǧlatidyŋ eŋbekterın alǧaş ret Resei ǧylymynda zerttep, ǧylymi ainalymǧa kırgızgen qazaq ǧalymy Ş.Uälihanov edı. Onyŋ äigılı ǧylymi eŋbegı «Ocherki Djungarii» Peterburgtegı ZRGO-nyŋ (Zapiski Russkogo Geograficheskogo Obşestva) 1861 jyly 1-kıtabynda 184-200 betterde, 2-kıtabynda 35-58 betterde basylyp şyqqan edı.
Mıne, osyndai asa qūndy ǧylymi basylymnyŋ 2-3 betı M.Haidardyŋ «Tarihi Raşidi» kıtabyna arnalǧan bolatyn. Onda Ş.Uälihanov osyndai qūndy tarihi kıtaptyŋ sol uaqytqa deiın Resei ǧylymynda belgısız bolyp kelgenın aitady. Sol kezde Ǧylym Akademiiasynyŋ mūrajaiynda onyŋ türıkşe audarmasy, al Peterburg universitetınde tüpnūsqasy, iaǧni parsy tılındegı nūsqasynyŋ saqtauly ekenın körsetedı de: «K sojaleniiu, akademicheskii ekzempliar ne polon, a universitetskii izobiluet oşibkami i ochevidno, skopirovan chelovekom ne znavşego persidskogo iazyka» dep sol qoljazbalardyŋ kemşılıkterınıŋ köp ekenın atap aitady. Osyndai jaǧdailar qazaq ǧalymy Ş.Uälihanov Peterburgtegı M.Haidar kıtabynyŋ nūsqasymen öte jaqsy tanys bolǧanyn jäne jan-jaqty zerttegenın körsetedı.
Odan ärı qarai qazaq ǧalymy «Tarihi Raşidi» kıtabyn qysqaşa taldap, onyŋ ekı bölımnen tūratynyn, bırınşı bölım Qaşǧar handyǧy Toǧylyq Temırden, iaǧni 1362 jyly Şyŋǧys han ūrpaǧynan Raşid hanǧa deiıngı (1554 j.) tarihty qamtitynyn, al ekınşı bölım memuar türınde avtor estelıkterınen tūratynyn körsetedı. M.Haidar öz basyndaǧy qiyn-qystau jaǧdailardy jaza otyryp, oǧan qosa asa qajettı geografiialyq (Tian-Şan, Bolor, Tibet, Kuen-Lun, t.b. jerler turaly) jäne tarihi mälımetter bergenın Ş.Uälihanov tebırene jazypty. Al avtordyŋ özı turaly: «Sam avtor prinadlejal k znamenitoi familii Duglat, predki ego pod imenem ulusbekov igrali v Mogul-ulusa takuiu je rol, kak majordomy pri Meringovyh frankov» dep M.Haidardyŋ han tūqymyna jatpaityn dulat ruynyŋ adamy bolsa da, äkesınıŋ Moǧolstan memleketınde şeşuşı röl atqarǧan tarihi tūlǧa ekenın körsetıp, olardy V-VII ǧasyrlardaǧy Fransiiada şeksız bilıkke ie bolǧan Mirovingtermen salystyrady.
1554 jylǧa deiın Ortalyq Aziia tarihynan köp mälımet beretın osynau asa qūndy kıtap Europada tek aty ǧana belgılı ekenın aita kelıp, Sankt-Peterburgtegı onyŋ qoljazbalarynyŋ älı künge deiın igerılmegenın qynjyla jazypty.
Bız joǧaryda tek Ş.Uälihanovtyŋ 1861 jyly Sankt-Peterburgte jaryq körgen «Ocherki Djungarii» atty äigılı eŋbekterındegı M.Haidardyŋ «Tarihi Raşidi» kıtabyna berılgen qysqaşa şoluyn ǧana qaradyq. Endı onyŋ «İz Tarihi Raşidi» dep atalatyn asa qūndy zertteuıne toqtalaiyq. Atalǧan zertteu Şoqan qolymen jazylǧan 22 betten tūrady. Mūnda «Tarihi Raşidi» kıtabynyŋ qysqaşa mazmūny men Qaşǧardan özı alyp kelgen kıtaptardyŋ avtorlary turaly mälımetter berılgen. Sol Şoqan jazǧan qoljazba 1860 jyldan berı talai ǧalymdardyŋ qolynan ötken eken. Bıraq däl osy küiınde jaryqqa şyqpai qalǧan. Oǧan negızgı sebep, bırınşıden, Şoqannyŋ 1865 jyly qaitys boluy; ekınşıden, K.K.Gutkovskiidıŋ 1867 jyly qaitys bolǧany.
Mūndaǧy mälımetterdıŋ negızı 1864 jyly şyqqan V.V.Veliaminov-Zernov kıtabynda aitylǧan. Sondyqtan Ş.Uälihanov eŋbekterımen tolyq tanyspaǧan adamdar üşın «Veliaminov alǧaşqy zertteuşı bolyp» jür.
Jalpy, Ş.Uälihanovpen Sankt-Peterburgte talai ǧalymdar ǧylymi bailanysta boldy. Ärine, sonyŋ bırı V.V.Veliaminov-Zernov. Mysaly, qazaq ǧalymy özınıŋ alǧaş ret «Tarihi Raşidi» turaly qysqaşa jazǧan «Ocherki Djungarii» atty kölemdı zertteuınde Qaşǧardan äkelgen kıtaptaryna qosa asa qūndy ǧylymi zattar äkelgenın aitady: «…sverh poimenovannyh priobreteniia, ia sobral vo vremia puteşestviia nebolşuiu numizmaticheskuiu kolleksiiu, kotoraia uje opisana v «Biulletenah» Akademii Nauk (sm.Melenges asiatiques, IV, librasion) kolleksiiu gornyh porod, vstrechavşihsia na puti, takje kuski nefrita, dobyvaemogo v gorah Mirdjei, okolo Iаrkenda i v reke Kara-Kaş, bolorskie iaşmy, mramor, hrustal, pesochnye zoloto iz reki Keriia; ia privez s soboiu takje proizvedeniia tuzemnyh manufaktur i obrazchiki angliiskih tovarov, vstrechaiuşihsia na kaşgarskom rynke» dep osylai äkelgen qūndy zattardyŋ tızımın keltıredı. Mıne, onyŋ sol jinaǧan numizmatikalyq kolleksiiasyn Akademiia jurnalyna 1861 jyly fransuz tılınde şyǧarǧan V.V.Veliaminov-Zernov edı. Osy tarihi jaǧdailar qazaq ǧalymymen onyŋ qandai ǧylymi qatynasta bolǧanyn bıldıredı.
Ş.Uälihanov «Tarihi Raşidi» turaly zertteulerın 1860 jyly jazǧan bolsa, V.V.Veliaminov-Zernov 1864 jyly jaryqqa şyǧarǧan «İssledovanie o kasymovskih sariah i sarevichah» atty kıtabynda ol Şoqannyŋ zertteuı «İzvlechenie iz Tarihi Raşidi» üzındıler bergen.
«Tarihi Raşidi» materialdary boiynşa Ş.Uälihanov «Toǧylyq Temır han Jünıs han şejırelerın jasaumen qatar asa qūndy HVI ǧasyr kartalaryn jasapty. M.Haidar kıtabynyŋ materialdary Ş.Uälihanov jasaǧan «Moǧolstan kartasy» jäne Moǧolstannyŋ batys bölıgınıŋ kartasy asa baǧaly dünieler bolǧandyqtan, Sankt-Peterburg ǧalymdary, sonyŋ ışınde Orys Geografiialyq Qoǧamy jäne özı qyzmet atqarǧan Aziia Departamentınde joǧary därejede baǧalandy.
Ş.Uälihanovtyŋ 1860 jylǧy Sankt-Peterburgtegı qyruar jäne asa qūndy ärı jemıstı qyzmetterı turaly N.M.Iаdrinsev: «…V Peterburge ia vstretil Chokana Valihanova ofiserom kak raz v tu poru ego slavy, on tolko chto soverşil puteşestvie v Kaşgar, orientalisty s nim zavodili znakomstvo i ia ego zastaval s raznymi vostochnymi manuskriptami i kartami…» dep tebırene eske alǧan edı. Mıne, sol kezde ol «Tarihi Raşidi» men Qaşǧardan alyp kelgen 5 kıtaptyŋ üstınde zertteu jūmysyn jürgızıp jatqan. Onyŋ «Ocherki Djungarii» (1861) atty zertteuınde qysqaşa baiandaldy. Al «Tarihi Raşidi» turaly zertteulerı eŋ bolmaǧanda N.İ.Veselovskiidıŋ (Peterburg universitetınıŋ prorektory) qolyna tüskende, 1904 jylǧy jinaǧyna kıretın edı.
Qalai aitsaq ta, būl künde M.Haidar eŋbekterın alǧaş zerttep, ǧylymi ainalymǧa kırgızgen qazaq ǧalymy Ş.Uälihanov ekenı būl künde barşaǧa aian. Būl kündegı qazaq elı Mūhamed Haidar Duǧlati eŋbekterınıŋ ensiklopediiasyn asyǧa kütıp jür.
Samat ÖTENİIаZOV,
Qazaq-amerikan jäne Madrid universitetterınıŋ professory,
«Ana tılı»
