Qazaq halqy basqa türkı halyqtary tärızdı bırneşe ǧasyr boiy basyn Orhon-Enesei jazbalarynan alatyn türkı ädebi tılın paidalandy. Būl tıl barlyq uaqytta bırkelkı bolǧan joq. Tarihi kezeŋderde üstemdıkke ie bolǧan taipalar tılınıŋ, sondai-aq arab jäne parsy, moŋǧol tılderınıŋ äserıne ūşyrady. Alaida onyŋ negızgı leksikasy men grammatikalyq qūrylysy saqtalyp otyrdy. Būǧan arab jazuynyŋ ämbebaptyǧy (universaldyǧy) da sebepşı bolsa kerek. Keiınırek Şyŋǧys han jäne onyŋ ūrpaqtary bilegen kezde türkı taipalary öz aldaryna handyq qūryp, şekara bölısken kezde sol jalpytürıktık ortaq ädebi jazba tılge är halyq özınıŋ auyzşa ädebi tılınıŋ elementterın kırgızıp otyrdy (mysalǧa Qadyrǧalidyŋ «Jamiǧat tauarih» atty eŋbegın keltıruge bolady).
Qazaq ädebi tıl tarihyn zertteuşıler ony 3 kezeŋge bölıp qarastyrady. Onyŋ alǧaşqy kezeŋı – HV ǧasyrdan HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysyna deiıngı aralyqty qamtidy. Būl kezeŋdegı ädebi tıldı köne (bızdıŋşe eskı degendı dūrys köremız – B.Ä.) ädebi tıl dep atap jürmız jäne būl kezeŋnıŋ özın ekıge bölıp, HV-XVII ǧasyrlar jäne XVIII ǧasyrdyŋ 1-jartysy dep te qarastyruşylar bar. Ondaǧy negızge alynatyny – soŋǧy kezeŋde qazaq ädebi tılınıŋ jazba nūsqalarynyŋ ömırge kelıp, resmi ıs-qaǧazdary retınde mūrajai, mūraǧattarda saqtaluy. Al bırınşı kezeŋde ondai nūsqalar saqtalmaǧan. Sondyqtan ol kezeŋdegı ädebi tılımızdı auyzşa ädebi tıl dep jürmız. Bızdıŋşe, ol ekı kezeŋnıŋ tıldık jaǧynan aiyrmaşylyǧy joq deuge bolady. 1-kezeŋde qazaq arasynda jazba nūsqalar bolmady deuge äste bolmas, bıraq sol jazbalar saqtalyp bızge jetpegen.
Söitıp, eskı qazaq jazba ädebi tılı HIH ǧasyrdyŋ 2-jartysyna deiın qazaq qoǧamynda qoldanys tauyp, tıptı keibır stilderde HH ǧasyrdyŋ basyna deiın onyŋ saqtalǧanyn köruge bolady. Bıraq eskı jazba ädebi tıl söz bolyp otyrǧan kezeŋnıŋ ön boiynda bırdei bolǧan joq. Mäselen, HVIII ǧasyr jazbalarynda onyŋ aldyndaǧy kezeŋnen edäuır «qazaqylanyp», ondaǧy türkı ädebi tıl elementterı qazaqtyŋ auyzşa ädebi tılındegı tūlǧalarymen auystyrylyp, halyqqa tüsınıktılıgı artty. Mysalǧa 1745 jylǧy Abylaidyŋ Sıbır gubernatoryna, 1790 jylǧy Syrym Datovtyŋ II Ekaterinaǧa jazǧan hattaryn aluǧa bolady.
II kezeŋ HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysynan HH ǧasyrdyŋ 30-jyldaryna deiın merzımdı qamtydy. HIH ǧasyrdyŋ ekınşı jartysy qazaqtyŋ mädeni ömırınde bırsypyra özgerıster tuǧyzǧan kezeŋ boldy. Okrug ortalyqtarynda orys-qazaq mektepterı aşylyp, qazaq balalary bastauyş, orta därejelı bılım aldy. Oblys ortalyǧynda orysşa-qazaqşa gazet şyǧa bastap, kıtap basyp şyǧaru ısı qolǧa alyndy. Patşa ükımetı qazaq jerın tolyq baǧyndyryp alǧannan keiın onyŋ jer bailyǧyn, ädebietı men tılın, etnografiiasy men tarihyn zertteu maqsatynda ärtürlı ekspedisiialar ūiymdastyruǧa kırıstı.
Būl jaǧdaiǧa belgılı därejede özgerıs engızgen tarihi oqiǧaǧa Qazaqstannyŋ Resei qol astyna kıruınıŋ tolyqtai aiaqtaluy boldy. Būl ürdıs aiaqtalmai tūryp-aq Reseimen tyǧyz qarym-qatynas jasaǧan ötken ǧasyrdyŋ orta tūsynda-aq türkı halyqtarynyŋ jekelegen qairatkerlerı öz ūlttarynyŋ jazba tılınıŋ halyqtyŋ söileu tılınen alşaqtyǧyna onyŋ özge tıl sözderımen şūbarlanǧanyna köŋıl audarǧan bolatyn.
Qazaqtyŋ alǧaşqy aǧartuşysy Ş.Uälihanov öz tuyndylaryn, negızınen, orys tılınde jazsa da, tuǧan tılın joǧary baǧalady, onyŋ tazalyǧy üşın kürestı. Ol qazaq tılın tatar jäne özge de halyq sözderımen şūbarlauǧa qarsy boldy. Şoqannyŋ joldasy Ş.İbragimov Şoqan turaly jazǧan estelıgınde mynadai qyzyq mälımet keltıredı: «Şoqan öz äkesınıŋ auylyna kelgen boida qazaqtyŋ ataqty suyrypsalma aqyny Orynbai ony quanyşpen qarsy alyp, öleŋmen maqtai bastady. Sol kezde Şoqan Orynbaiǧa «Sen qazaq tılın şaǧatai, tatar sözderımen şūbarlama, qazaq tılınıŋ körkemdık quaty onsyz da jetıp jatyr» dep eskertu jasaidy» (Sochineniia Ch.Ch.Valihanova.SPb., 1904). Degenmen, obektivtı jaǧdaiǧa bailanysty Şoqan qazaqtyŋ jaŋa jazba ädebi tılın qalyptastyru mäselesın kün tärtıbıne qoia alǧan joq, qazaqşa jazbalarynda özıne deiıngı eskı ädebi tıldı paidalandy. «Eger Şoqan qazaq halqy arasynan sauatty ortany tapqan bolsa, – dep jazady akademik Veselovskii, – ol öz halqynyŋ danyşpany bolǧan bolar edı jäne öz taipalastarynyŋ ädebi qaita tuu prosesın özı bastaǧan bolar edı… Onyŋ negızgı közdegenı qazaq oquşysy üşın jazatyn qazaq publisisı nemese qazaq ädebietşısı bolu edı, bıraq ömır odan orientalist ǧalym nemese qazaqtar turaly jazatyn orys ädebietşısı boluyn talap ettı» (Sochineniia Ch.Ch.Valihanova.SPb., 1904). Öz tūsyndaǧy tatar ädebi tılınıŋ jaǧdaiyna qinala otyryp, tatar aǧartuşysy Kaium Nasiri da bylai dep jazǧan bolatyn: «U russkih tatar v upotreblenii knigi, napisannye na pervyh dvuh narechiiah: djagataiskom, a osoblivo tureskom. V neznachitelnyh sochineniiah, sostavlennyh tatarami v Rossii, iazyk v grammaticheskih formah predstavliaet smes form iz dvuh glavnyh narechii – djagataiskogo i osmanskogo i obremenen slovami arabskimi i persidskimi, tak chto nekotorye sochineniia, perepolnennye mnojestvom slov iz etih iazykov, delaiutsia neponiatnym dlia neuchenogo prostoliudina» (Nasyrov K. Kratkaia tatarskaia grammatika izlojeniia v primerah. Kazan, 1860) .
K.Nasyridıŋ tūstasy, qazaq aǧartuşysy Y.Altynsarin de däl osy kezde N.İ.İlminskiige jazǧan hatynda: «Sız qazaqtyŋ tabiǧi tılın būzatyn tatarizmge öte qarsy ekensız, al men de köpten berı osy pıkırde bolatynmyn» dep jazǧan edı. Būl ekı aǧartuşy da keiın öz ūlttarynyŋ jazba ädebi tılderın halyqtyq negızde qalyptastyruda köp eŋbek ettı. Būǧan sol kezdegı tarihi jaǧdai da sebepşı boldy.
Būl kez Reseide kapitalizmnıŋ damuymen bailanysty onyŋ otar elderınde de saiasi-äleumettık maŋyzy bar progrestık şaralardyŋ ıske asa bastaǧan şaǧy edı. Qazaq halqynyŋ aldyŋǧy qatarly orysşa oqyǧan bölıgı Qazaqstannyŋ artta qaluyn joiudyŋ bır joly retınde orys halqynyŋ mädenietı men tehnikasynyŋ tabystaryn üirenuge şaqyrdy, qazaq balalary üşın mektep aşyp, onda orys tılımen qatar ana tılın üiretudı közdedı. Ana tılınde oqytatyn mektep aşu degen söz, bır jaǧynan, qazaqtyŋ sol tūstaǧy şaǧatai ädebi tıl äserınen älı qūtylmaǧan jazba tılın halyqtyŋ auyzşa ädebi tılı men söileu tılı negızınde qaita qūru degen söz edı. Söitıp, «XIX ǧasyrdaǧy orta tūsynan bastap, qazaq qoǧamynyŋ tarihi damu faktorlaryna bailanysty jazba ädebi tıl mūqtajdyǧy küşeiedı. Ol tıldı ekı jerden ızdeu kerek bolady: ne būrynnan qoldanylyp kele jatqan, bıraq qazaq mädenietınde qyzmet sferasy būl kezde tarylǧan ortaaziialyq jazba ädebi tıldı paidalanyp, sony jandandyru nemese jaŋa jazba ädebi tıldıŋ ırgetasyn qalau» (İlminskii N.İ. Materialy k izucheniiu kirgizkogo iazyka. Kazan,1860).
Mūndai ardaqty maqsat jolynda qyzmet etu qūrmetı qazaqtyŋ ūly aǧartuşylary Ybyrai men Abaidyŋ ülesıne tidı. Būdan säl būryn, iaǧni 1858 jyly Qazan universitetınıŋ professory, belgılı şyǧystanuşy N.İ.İlminskii zertteuge Orynborǧa keledı. Ol qazaq tılın üirenudı şekara komissiiasynda jinaqtalǧan qazaqşa qūjattardy oqudan bastady. Oǧan şekara komissiiasynyŋ töraǧasy belgılı tarihşy ǧalym V.Grigorev: «Sen būl qaǧazdardan şynaiy qazaq tılın tappaisyŋ. Naǧyz qazaq tılın bılgıŋ kelse, el ışıne şyǧyp, adamdarmen söiles, sonda ǧana qazaq tılınıŋ qandai ekenıne közıŋ jetedı» dep keŋes beredı. Būl ūsynysty qabyldaǧan N.İ.İlminskii bırneşe ai Qazaqstannyŋ şyǧysy men batys ölkelerın aralap, onyŋ auyz ädebietı men tarihyn, mädenietın öz közımen köredı. Nätijesınde ol qazaq tılın sonşalyq jaqsy meŋgerıp, ol tılde hat, ǧylymi eŋbekter jazuǧa deiın jetken. Eŋ aldymen, qazaq tılınıŋ grammatikasyn jazyp, sözdıgın tüzedı.
N.İ.İlminskiige deiın qazaq tılı grammatikasy jeke zerttelmei, basqa türkı tılderınıŋ ışınde ǧana jol-jönekei söz bolyp kelgen edı. N.İ.İlminskiidıŋ zertteuınde qazaq tılınıŋ grammatikalyq kategoriialary tolyqqandy surettelgen, onyŋ üstıne kıtapta sözdık te berılgen. Būl zertteu türkı tılderı boiynşa eŋ üzdık zertteu bolyp sanalady, būdan keiıngı zertteulerge negız bolady. Bıraq ǧalym asa kışıpeiıldılıkpen kıtabyn «grammatika» demei, «Materialy k izucheniiu kirgizkogo narechiia» dep atap, onyŋ kırıspesınde «būl tolyq grammatika emes, tek qyrǧyz (qazaq) tılınıŋ tatar tılınen aiyrmaşylyǧyn ǧana körsettım» deidı (Astrahanskii vestnik, 1894, №1377). Būǧan qosa ol qazaq balalarynyŋ özdıgınen orysşa sauatyn aşu üşın «Samouchitel russkoi gramoty dlia kirgizov» (1861) degen kıtap şyǧarǧan. Būl kıtapta orys tılındegı söz jasau, söilem qūrau joldary mysaldarmen tüsındırılıp, ol arab ärpımen qazaqşa qataryna jazylyp berılıp otyrǧan, iaǧni qazırgı orys tılın üiretu ädıstemesınen müldem bölek. Bızge kıtaptyŋ soŋǧy 50 betınde berılgen ärtürlı ǧylym salalary boiynşa qūrastyrylǧan orysşa-qazaqşa mätındı alǧaşqy ǧylymi-köpşılık ädebiet ülgısı retınde qarauǧa bolatyndyǧymen qymbat.
Sol el aralaǧan saparlarynda N.İ.İlminskii qazaqtyŋ aqyndarymen de kezdesıp, olardan auyz ädebiet ülgılerın de jazyp alyp otyrǧan. Mäselen, Marabai aqynnan jazyp alǧan «Er Tarǧyn» jyryn 1862 jyly jeke kıtap etıp bastyryp şyǧarady. Būl da baspadan şyqqan alǧaşqy qazaqşa kıtap edı.
Taǧy bır aita keter jaŋalyq mynadai, 1870-1883 jyldary Taşkent qalasynan qazaqşa, özbekşe ekı tılde şyǧyp tūrǧan «Türkıstan uälaiaty» gazetınıŋ tılı ortaaziialyq türkı ädebi tılı äserınen müldem taza, qazaqtyŋ sol tūstaǧy auyzşa ädebi tılı men auyzekı söileu tılınde jazylǧan. Mūnyŋ sebebın bız gazettı on jyldai şyǧaryp tūrǧan Şoqanmen bırge kadet korpusynda oqyǧan, onymen dostyq bailanysta bolǧan Şahmardan İbragimovtyŋ orasan zor eŋbegınen dep bılemız. Būl jaǧdailar Ybyrai Altynsaringe öz äserın tigızedı deuge bolady.
Y.Altynsarin bırınşı bolyp öz halqyn orystyŋ ozyq mädenietıne jetkızudıŋ negızgı küreskerı boldy. Qazaq halqynyŋ ekonomikalyq jäne ruhani damuyn tezdetudıŋ negızgı qūraly etıp ol barlyq qazaq auyldarynda orys-qazaq mektepterın aşu mındetın qoidy.
«Qyrǧyz hrestomatiiasyn» qūrastyru, jazu üstınde Ybyraidyŋ ülken-ülken prinsiptı, qazaq halqynyŋ bolaşaǧy üşın maŋyzy orasan zor mäselelerdı şeşuıne tura keldı. Onyŋ bırı – qazaqtyŋ ūlttyq jazba ädebi tılınıŋ bolaşaq damu baǧytyn aiqyndau edı. «Qyrǧyz hrestomatiiasyna» kırgızgen özınıŋ töl äŋgımelerı men öleŋderın, sondai-aq halyq auyz ädebiet ülgılerın halyqtyŋ sol kezdegı söileu tılı men auyzşa ädebi tılınıŋ negızınde jazdy. Söitıp, ol äldeneşe ǧasyr boiy auyz ädebiet tılı men söileu tılı därejesınde qalyp bara jatqan qazaq tılınıŋ ūlttyq jazba ädebi tıl retınde damuyna negız qalady. Mıne, osy özı negızın salǧan jazba ädebi tılde ol qazaqşa gazet şyǧaru mäselesın de kün tärtıbıne qoiyp, onyŋ alǧaşqy ülgısın öz qolymen jasady. Osy tılmen ol «Şariat ul-islam» atty ǧylymi-köpşılık kıtap jazyp, onda islam şarttaryn köpşılık halyqqa qarapaiym qazaq tılınde tüsındırdı. Ybyraidyŋ būl qyzmetı öz kezınde-aq ädıl baǧalanyp, özınen keiıngı oqyǧan jastar arasynda qoldau tapqanyn köremız.
Ybyraidyŋ tūstasy A.Alektorov özınıŋ «Pismennaia literatura kirgizov» degen maqalasynda: «Naibolee blestiaşim predstavitelem kirgizskogo naroda so storony literaturnogo tvorchestva mojet byt nazvan İ.A.Altynsarin, spravedlivo schitavşiisia Puşkinym kirgizov» dep jazdy (Astrahanskii vestnik, 1894, №1377).
1888-1902 jyldar arasynda şyǧyp tūrǧan «Dala uälaiaty» gazetınıŋ betınde qazaq ädebi tılınıŋ jaiy, onyŋ bolaşaǧy keŋ talqylanyp, kelelı-kelelı pıkırler aitylǧany belgılı. Maqala avtorlarynyŋ bırı – Asylqoja Qūrmanbaev «Qazaq tılı turasynda» degen maqalasynda qazaq halqynyŋ şaruaşylyq ömır tırşılıgıne sai özge türkı halyqtarynan tılı de özgeşe damyǧanyn aita kelıp, qazaq tılı turaly öz tılın ǧana emes, özge de köptegen şyǧys tılderın jetık bıletın, sondyqtan olardy özara salystyruǧa mümkındıgı bolǧan belgılı Ybyrai Altynsarin «qazaq tılınıŋ bailyǧy sonşalyq onymen kez kelgen taqyrypqa kıtap jazuǧa bolady» deuşı edı… Qazaq tılınıŋ bailyǧyn Altynsarin söz jüzınde ǧana däleldep qoiǧan joq, taza qazaq tılınde orys ärpımen «Qyrǧyz hrestomatiiasy» atty kıtap jazu arqyly ıspen körsettı.
Keiıngı kezdegı Ybyrai şyǧarmaşylyǧyn söz etken ädebietşı, tılşı ǧalymdarymyzdyŋ eŋbekterınde de Ybyraidyŋ qazaqtyŋ jaŋa sapadaǧy jazba ädebi tılın qalyptastyrudaǧy kyzmetı men alatyn orny keŋınen körsetılıp keledı.
Qazaqtyŋ jaŋa demokratiialyq baǧyttaǧy poetik tılın qalyptastyruda Ybyrai Altynsarinnıŋ tūstasy Abai (İbrahim) Qūnanbaevtyŋ sıŋırgen eŋbegı bır töbe. Abaidyŋ müldem jaŋa sipattaǧy poeziia jasaudaǧy ülgı tūtqany – orystyŋ XIX ǧasyrdaǧy realistık demokratiialyq poeziiasy bolsa, qoldanǧan tılı halqymyzdyŋ äldeneşe ǧasyr boiy sūryptalǧan auyzşa ädebi tılı men sol kezdegı söileu tılı edı. Osy ekı arnany sarqa paidalanyp, ondaǧy qarapaiym sözderdı talai saqqa qūbyltu arqyly özınıŋ obraz jasau maqsatyna şeberlıkpen paidalandy. Abaidyŋ qazaqtyŋ jaŋa jazba ädebi tılın qalyptastyrudaǧy tyndyrǧan qyzmetı men alatyn orny bırsypyra zertteuşılerdıŋ eŋbegınde ılgerılı-keiındı jan-jaqty söz bolǧany mälım. Sonau 30-jyldardyŋ orta kezınde-aq professor Q.Jūbanov qazaq tılşılerınıŋ arasynan bırınşı bolyp Abaidyŋ qazaq ädebi tılın jasaudaǧy qyzmetın dūrys körsetken bolatyn. Q.Jūbanovtyŋ sözımen aitsaq, «Abaidyŋ aqyndyǧyn, basqa qasietterın bylai qoiyp, tek ädebi tılımızdı jasaudaǧy eŋbegınıŋ özın ǧana alsaq ta, onda aqymyz ketetın türı joq». Abaidyŋ «qazaq ädebi tılın jasaudaǧy eŋbegın» avtor odan ärı bylai tüiındeidı: «Ädebiet tılındegı halyq ülgısınıŋ basy artyq qosarlaryn joiumen qabat, şyǧys ülgısınen kelıp jürgen arab-parsy sözderın quyp, ädebiet tılın tazartyp, qazaq tılınıŋ bar bailyǧyn ıske asyruǧa jol aşyp, jazba ädebiet tılımızdıŋ ırgesın qalady» (Jūbanov Q.Qazaq tılı jönındegı zertteuler. Almaty,1966) .
«Abai da, – dep jazdy akademik jazuşy M.Äuezov, – Puşkin siiaqty, öz eŋbekterınde bızge grammatikalyq kūrylysy men sözdık qory jaǧynan qazaqtyŋ bügıngı söilep jürgen ädebiettık tılınıŋ qalpynan köp aiyrmasy joq tıl ülgısın qaldyrdy» (Äuezov M.O. Abai Qūnanbaev. Şyǧarmalar men zertteuler. Almaty, 1966). Söitıp, qazaqtyŋ ūly aǧartuşylary Y.Altynsarin men A.Qūnanbaev ötken ǧasyrdyŋ 80-jyldarynda-aq qazaqtyŋ ūlttyq jazba ädebi tılınıŋ negızın qalap, onyŋ bolaşaq damu baǧytyn aiqyndap bergen bolatyn. Barşa zertteuşılerdıŋ pıkırınşe de, Ybyrai men Abai öz şyǧarmaşylyǧy arqyly qazaqtyŋ jaŋa sapadaǧy körkem ädebiet tılın jasap, ädebi tıldıŋ körkem ädebiet stilın qalyptastyrdy.
Ybyrai men Abaidyŋ negızın qalaǧan būl ädebi tıl ülgısı olardan keiın sol qalpynda saqtalyp, öz därejesınde odan ärı dami bergen joq. Olai bolatyn obektivtı jaǧdai da joq edı. Ärine, olardyŋ ideiasyn, salǧan ülgısın ärı qarai jalǧastyruda eŋbek etken jekelegen qairatkerler boldy. Būl oraida, «Dala uälaiaty» gazetınde qyzmet etken A.Qūrmanbaevty, D.Sūltanǧazindı, R.Düisenbaevty, t.b. atauǧa bolady. Bıraq olardyŋ pıkırlerınıŋ qalyŋ köpşılıkten qoldau tauyp, jūrtşylyqty jūmyldyratyndai qauqary bola almady. Būl arada ötken ǧasyrdyŋ basynda ana tılımızdıŋ bolaşaǧyn oilap, onyŋ ūly aǧartuşylar negızdegen jaŋa jazba ädebi tıl ülgısın ärı qarai damytuda aianbai eŋbek etken Ybyraidyŋ şyn maǧynasyndaǧy şäkırtı Ahmet Baitūrsynūlyn erekşe atauymyz kerek. Ol özınıŋ qazaq tılınıŋ zaŋdylyqtaryn baiandap bergen ırgelı eŋbekterımen qatar qazaq qoǧamyn dür sılkındırgen alǧaşqy ūlttyq baspasözımız «Qazaq» gazetın (1913-18) şyǧaryp, jaŋa jazba ädebi tılımızdıŋ naǧyz ülgısın jasap berdı. Söitıp, qazaq tılşılerınıŋ dūrys körsetıp jürgenındei, ūly aǧartuşylardan bastalǧan jaŋa jazba ädebi tıl ülgısı qazırgı kezeŋde jan-jaqty damyp, özınıŋ kemelıne kelıp otyr.
Babaş ÄBILQASYMOV,
A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
«Ana tılı».
