"Aman bolsa tabiǧat,
aman bolar adamzat"
Aua - aǧzasynyŋ eŋ maŋyzdy bölıgı. Al,bız demalyp jürgen aua -qandai aua? Özımnıŋ tuǧan qalam, Almatynyŋ elımızdegı eŋ las qalalardyŋ qataryna jatatyny menıŋ osy maqalany jazuyma türtkı boldy. Qazırgı taŋda bır ǧana Almaty qalasynyŋ özınde 600 myŋǧa juyq kölık tırkelgen eken. Al qalaǧa kırıp - şyǧatyn kölık qanşama? Elestetıp körıŋız, ärbır kölıkten bölıngen qyşqyldar bızdıŋ aǧzamyzǧa enıp, türlı aurular tuǧyzady. Adamnyŋ ömır jasynyŋ qysqaruyna däl osy las aua tıkelei sebep bolady. Būl rette, kölık jürgızuşılerge oi tastaǧym keledı, sol auany sız özıŋız jūtyp, sol auamen özıŋız tynystap jürsız. Menıŋşe, qaladaǧa eskı, jaramsyz kölıkterdı jürgızbegen jön. Būl mäsele tek kölıkterge kelıp tırelıp tūrǧan joq. Problemanyŋ kelesı bır sebebı antropologiialyq faktorlar ekenın de eskerumız kerek . Iаǧni, auanyŋ lastanuy adam balasynyŋ ıs-äreketıne tıkelei bailanysty.
Almaty qalasynda ekı millionǧa juyq tūrǧyn bar. Taza auany lastaityn da, adam,saqtaityn da adam. Endeşe, bızge qaisysy qajet. Osy oraida, saualnamaǧa köz jügırteiık. Almaty qalasynyŋ aua tazalyǧynyŋ tömengı deŋgeide ekenıne 25%-y ,ortaşa deŋgeide 65%-y ,joǧarǧy deŋgeide degenge 10% dauys berdı. Dauys beruşılerdıŋ 75%-y aua tazalyǧyna köŋıl bölmeidı eken. 45% adamnyŋ tūratyn aimaǧynda aua tazalyǧyna män beru qajet dep esepteidı . Saualnamaǧa qatysuşylardyŋ 30% -y jiı tauǧa şyǧyp, taza auada demaludy ädetke ainaldyrǧan ,sonymen qatar dauys beruşılerdıŋ 85%-y taza auamen tynystau qajet dep sanaidy. Auanyŋ adam aǧzasyna tigızetın paidasy turaly aqparat 75% adamǧa mälım eken. Sondai - aq adamdar künıne 3-4 ret tereŋ tynys alatyndaryn aitty. Mūnymen şektelmeimız, 25% adam ömırınde bır ret bolsyn aǧaş otyrǧyzypty,al er adamǧa aǧaş egudıŋ ömırlık paryz ekenın 95% adam jaqsy bıledı eken . Qazırgı uaqytta taza aua problemasynyŋ basty bır şeşımı aǧaş otyrǧyzu bolyp tur. Būl bastama "Jasyl qala" degen atauǧa ie bolyp, ömırımızge endı . Almaty qalasynyŋ äkımı Baqytjan Saǧyntaevtyŋ aituynşa, "Ärbır almatylyq bır tüp aǧaştan ekse, "Jasyl qala " statusyn qaitadan qaitara alamyz".Almatydaǧy egılen aǧaştyŋ sany ekı million ekı jüz myŋ , bıraq, sonyŋ ışındegı jaiqalyp ösıp tūrǧany bır million ekı jüz myŋ ǧana. Auanyŋ tazalyǧyn saqtau, tıkelei tūrǧyndardyŋ qolynda. Qala tūrǧyndary qoqys tastaǧanda onyŋ tigızetın ziianynyŋ sebep-saldaryn oilai bermeidı. Şyndyǧynda, dūrys öŋdelmegen qoqys, är jerge tastalǧan qaldyqtar, däl osy adamnyŋ qolynan ıstelgen faktorlar aua qūramyn özgertedı. Eger de ärbır adam, özınıŋ qoqysyn körıngen jerge tastamai, artyn tazalap jürse sapaly auany saqtauǧa öz ülesterın qosar edı. Almaty qalasynda qoqystardy öŋdeitın oryndar sausaqpen sanarlyq. Bız özımız sol qaldyqtardy saralap öz jäşıkterıne salatyn bolsaq, auaǧa eşqandai ziian tigızbes edık.
Tıptı, ūly Abai "Adam-tabiǧat perzentı" demep pe edı. Tabiǧattyŋ jauy da - adam, dosy da - adam. Tabiǧatqa qandai äreket ısteseŋ, ol bızge sony qaitarady. Endeşe, dūrys taŋdau jasaiyq, dos bolamyz ba, älde qas bolamyz ba?
Rysbai Ernūr
Almaty qalasy, Alatau audany №169 mektep-liseiınıŋ, 10 synyp oquşysy Ǧylymi jetekşısı: äl-Farabi atyndaǧy QazŪU dosentı J. Äbdıjadyqyzy
