«Ännıŋ de estısı bar, eserı bar,
Tyŋdauşynyŋ qūlaǧyn keserı bar.
Aqyldynyŋ sözındei oily küidı
Tyŋdaǧanda köŋıldıŋ öserı bar…» dep Abai jyrlaǧandai, qai halyq, qai ūlt bolmasyn, äldebır än şyrqalyp jatqanyn estıse, entelei alǧa basyp kele jatqan jürısın baiaulatyp, tıptı toqtai qalyp qūlaq tospaityn, «apyrym-au, būl qandai än, tögıldıre şyrqap tūrǧan būl kım eken?» dep taŋyrqai tamsanbaityn, emırene eljırep jan rahatyna şym batyp läzzat almaityn pendenı kezdestırgen emespın. Äsırese, bızdıŋ qazaqtyŋ änge degen qūştarlyǧy, änge etene jaqyndyǧy tıptı ala-böten ǧoi. Solai bolatyn jönı de bar. Öitkenı qazaq änmen egız jaratylǧan. Dünie esıgın ıŋgälaǧan änmen aşyp, asaryn asap, jasaryn jasap bolǧan şaqta qūlaqqa kelgen äldebır syrly äuendı elti tyŋdap, maujyrai talyqsyp jatyp ömırden ökınbei, öksımei ötetın bolǧan. Osy aqjol aqiqatty, osynau būltaruǧa kelmeitın şamyrqanǧan şyndyqty zerdelei, sanaǧa salyp bezbendei kelıp, keide «osy bızdıŋ qazaq än bolmasa, än salyp, än tyŋdamasa ne küi keşer edı, qalai kün körıp, qalai ömır sürer edı?» degen oiǧa qalasyŋ. Bertındegı belgılısın aityp jatpai-aq ärıden alsaq, sonau alys künderdegı ata-babalarymyz o şetı men bū şetıne köz tügılı kökdönendei jüirık köŋılı jetpeitın mynau keŋ dalada än bolmasa taŋyn qalai atyryp, künın qalai batyrar edı?
Ata-babalarymyz atar taŋyn sonyŋ nūryna malynyp jarqyrai qarsy alyp, künın keiıstık körmes közben batyryp, onyŋ kökjiekten qaita köterılıp, qaitadan şuaq töge jarqyrap tūratynyna kämıl sengen sergek köŋıl, selkeusız nietpen ūzatyp salyp otyrǧan, taŋnyŋ qaiyra atuyn keŋ dalasynyŋ boztorǧaiy bolyp sairai ün qosyp qarsy alǧan. Atar taŋǧa, atqan taŋǧa aq tılekterın qosa bıldırıp asqaq än şyrqaityn bolǧan. Ūiasyna qonyp, batuǧa bet alǧan altyn arai sūlu künge taǧy da aq alǧystaryn arnap, onyŋ qaita oralar sätın yntyǧa kütuden eş jalyqpapty. Sondyqtan atar taŋ men batar künnıŋ arasynan aiyrmaşylyq ızdemei, aq taŋym, tylsym keşım, yŋǧaily ymyrtym, jaily tünım, sättı künım dep sapar şegıp, qonaq kütıp, toi toilap, tūtas täulık boiy tırşılıktıŋ tättı äuenımen ardaqtalyp, asqaq ǧūmyr keşedı eken. Sonda uaqyt aiyrmasyn – kün men tünnıŋ, ymyrt pen keştıŋ aiyrmasyn aŋǧartpai jıberetın bır tosyn küş, tylsym tynys bolady eken. Onyŋ atyn qazaq atamyz än dep ataityn bolǧan. Adam janyna äser etpeitın, adam janyn tolqyta tebırentpeitın eşteŋe joq. Jaqsylyǧyŋ da, jamanşylyǧyŋ da, suyǧyŋ da, ystyǧyŋ da, tastai qattyŋ da, jyp-jyly jūmsaǧyŋ da adam janyna äser etpei, dür sılkınte şamyrqandyrmai öte bermeidı. Bıraq sonyŋ bärı änge jete almaidy, adam janyna än sekıldı äser ete qoimaidy. Denege tüsken jara emın taba bılse, jazylady. Adam janyn küidıre jazdap qyzdyrǧan ystyq säl şydasaŋ suynyp basylady. Suyǧyŋ da solai, säl könterlılık körsetseŋ, toŋǧanyŋ basylyp, boiyŋ qaita jylynady. Bärı ūmytylady. «Köŋılge türlı oi salar» (Abai), adam janyna tylsym küşımen äser etıp baurap alar äsem än ǧana jadyŋda jattalyp, ömır boiy öşpeidı.
Oilap otyrsaŋ – än qūdıret. Jaqsy än tyŋdasaŋ, syzdaǧan jürek basylady, auyrǧan jerıŋ jazylǧandai bolady. Än auyr qaiǧyny bır sätke ūmyttyrady. Tūtanǧaly tūrǧan jürek otyn alaulata jandyrady. Armanyŋdy ūştap, ūşar qūstai qanat bıtıredı. Än qanatyna mıngen adamnyŋ oiy alysqa jetedı, biıkke köterılıp, sonau qūzar şyŋnyŋ naiza ūşynan körıne qol būlǧaidy.
Qysqasy, än bar jerde – sän bar, än bar jerde – män bar. Bıraq bız osy sänımızdı de keltırıp, mänımızdı de aişyqtandyra aşyp kele jatqan änımızdı baǧalai bılıp, baǧasyna laiyq därejede kelıstıre aita alyp jürmız be? Būl sūraqtyŋ jauabyn däl basyp aitu kımnıŋ de bolsa qūzyry jete qoiatyn mäsele emes. Bıraq än – bar qazaqtyŋ enşısı, asyl qazynasy bolǧandyqtan köŋılde jürgen keibır oilarymyzdy bıldıre ketu artyq bolmas dep oilaimyn. Eŋ aldymen, än – bar qazaqtyŋ enşısı eken dep ony kım-körıngennıŋ jūrt aldyna şyǧyp qalai bolsa, solai aita saluyna bolmaitynyn ärkım bıluı kerek. Osy künı ne köp, teledidar ekranynan körınıp än aituşylar köp. Būryn bız, jasy qazır alpystan asqan nemese seksenge juyqtaǧan jasamys adamdar, köp közıne tüsıp, iaki köp nazaryna ılıgıp än aitudy tanymal änşılerdıŋ, tıptı resmi ataǧy bar artisterdıŋ ısı dep bıletınbız. Teledidar tūrmysymyzǧa sıŋıse qoimaǧan sonau erterek kezde radiodan Küläş Baiseiıtova, Şabal Beisekova, Jüsıpbek Elebekov, Manarbek Erjanov, Ǧarifolla Qūrmanǧaliev, Baiǧali Dosymjanov, Ermek Serkebaev, Läzzat Süiındıkova, Beken Jylysbaev siiaqty än düldülderı – ataqty artisterdıŋ än aituy bärımız üşın de este qalarlyqtai oqiǧa bolyp esepteletın. Osy aty atalǧan änşılerdıŋ qai-qaisysy bolmasyn efirden än şyrqasa, sony jattap nemese kökeiıne qondyryp alǧan sauyqşyl jastar keşkısın nemese kelesı künderde bır-bır Küläş nemese bır-bır Jüsıpbek, iaki Ǧarifolla bolyp şyǧa keletın, solar bolyp än asqaqtatyp, solardyŋ asyl beinelerın közderıne elestetkendei äserge bölenetın. Bır keremetı – özderı süisıne täntı bolǧan öner ielerınıŋ qaisysynyŋ bolmasyn esımderın qūrmettei atap, olarǧa şaŋ juytpai söileitın. Mynau Küläş asqaqtatqan än, mynau Jüsıpbek salǧan nemese Ermek aitqan än dep en taǧyp, jılıktep beretın. Jaqsynyŋ aty qai jerde de jat bolmai jaqtastaryn, elıkteuşı ızbasarlaryn tauyp, är auyldyŋ nemese är audannyŋ öz Küläşı, öz Jüsıpbek, Ǧarifollasy paida bolyp, samǧai sabaqtasyp ketetın. Keiınnen osy öner düldülderıne elıktep, solardyŋ atyn syrttai iemdene solar bolyp än salǧandardyŋ dalada qalmaǧanyn da, būl künderde dardai atqa ie bolyp aramyzda jürgenderın de kım terıs dei alar. Şyn öner, halyqtyq öner aspannan salbyrap tüspeidı, sabaqtasa damyp, uaqyt auqymyna ılese jaŋaryp jasara bermek. Är kezdıŋ, är zamannyŋ özıne laiyq öz önerı, öz önerpazdary bolady. Qazırgı künderdıŋ önerı men önerpazdary da eşkımnen kem emes. Keşegı künderımızdıŋ Ämıre Qaşaubaev siiaqty qazaq änşısı Parijde öner körsetıp, bükıl Fransiiany auzyna qaratsa, bügıngı saŋlaq önerpazdarymyz bükıl älemge mäşhür boldy desek, asyryp aitqandyq emes şyǧar.
İä, qazır qazaq aty bükıl dünie jüzı halyqtarynyŋ auzynda. Qazaq dese, Qazaqstannan kelgen önerpaz dese, boiy balqyp, jüregı jyli jönelmeitın tırı pende sirek kezdesetın bolar. Būǧan täuba qylyp, şükırşılık etuımız kerek. Bıraq «semızdıktı qoi ǧana köteredı» degen bar emes pe. Aty şyqqan saiyn asqaqtap ketetınder, maqtap, qolpaştaǧan saiyn boldym, toldym dep oilaityndar körıne bastady. Osydan bırneşe jyl būryn belgılı tūlǧa, önerpazdar aǧasy atanyp jürgen Qazaqstannyŋ halyq aqyny Qonysbai Äbılov baspasöz betınde «qazır top deitınder, üşeudıŋ toby, törteudıŋ toby nemese jıgıtter toby dep bölınıp alyp, öner quyp jürgender şyqty» degen tūrǧyda keiıstık bıldıre söilegenı esımızde. Qazır mūndai toptar tıptı köbeiıp barady, sahnaǧa är qily sany, ärtürlı atauy bar är aluan toptar şyǧyp alyp, bır ännıŋ üş-tört şumaǧyn qaiyrmasymen qosa bölıp alyp, jıgıtterdıŋ bıreuı myna şetten, ekınşısı ana şetten degendei baryldap qosyla jöneletını bar. Sonda aitatyndary ainaldyrǧan bır än, entıge şyrqap, bölıp-bölıp alyp, äreŋ aityp şyǧatyndary bır ǧana än. Qazaq «Ala qoidy bölek qyryqqan jünge jarymaidy» deuşı edı ǧoi. Osylai aitylǧan ändı tyŋdap rahattanbaq bolǧan körermen halyq, myna bızdıŋ de jarylqanyp jürgenımız şamaly ekenın nesıne jasyraiyq.
Bızdıŋ qazaq bır ändı bölıp-jarmai bır özı ǧana aitqan. Eşkım qosylmai jeke özı aitqan soŋ ännıŋ de qūdıretı aşylyp, änşınıŋ de üzdık qasiet-qadırı körınıp, jete tanylatyn bolǧan. Şynynda da solai ǧoi. Mäselen, bır ändı bırıgıp aitqan üş-tört änşınıŋ qaisysyn şyn änşı, naǧyz änşı eken dep en taǧarsyŋ, qalaişa baǧa bermeksıŋ.
Būl – mäselenıŋ bır jaǧy. Al mäselenıŋ ekınşı jaǧy, iaǧni bıldırer oidyŋ eŋ negızgısı än aitylatyn, öner iesınıŋ önerı körınetın sahnanyŋ iesı men kiesı turaly bolmaq. Önerdı qadır tūtqan, onyŋ şyn qasietın ūǧyp joǧary baǧalaǧan adam sahnaǧa imene köterılıp, ädep saqtai şyǧatynyn sonau Küläş Baiseiıtova, Baiǧali Dosymjanov, Jüsıpbek Elebekov, keşegı Roza Baǧlanova zamanynan berı körıp kelemız. Bügıngı Bibıgül Tölegenova, Älıbek Dınışev siiaqty ataqty än düldülderı de sol ürdısten ainymai keledı. Mūnyŋ özı erekşe atap öterlık öte ūnamdy qasiet. Mūndai ülgı, mūndai mysaldar qazır de joq emes. Mäselen, soŋǧy jyldary özderın «Qoŋyr» toby dep ataǧan bır qyz ben ekı jıgıttıŋ önerın jiı tamaşalaityn boldyq. «Qoŋyr» degen atynyŋ özı közge ūryp, qūlaqty tosyrqatpaityn öte qarapaiym atau. Sonysyna qarai älgı üş änşımız de sahnaǧa kiıp-jaryp keude qaqpai iba saqtap, özderıne jarasty sänımen iıle sälem berıp qarapaiym qalypta şyǧady. Sonymen de körermen köŋılın bırden baurap alady. Olar ändı bar mänımen, bar sänımen şyrqap bergende süisınesıŋ, süisıne qol soǧa otyryp naǧyz öner ielerı osyndai boluǧa tiıs qoi dep oilaisyŋ. Abai dana aitqandai, «Ūiyqtap qalǧan jürektı än oiatar, Onyŋ tättı oralǧan mänı oiatar» degen osy-au, şırkın dep bır tūşynasyŋ. Al qazırgı änşılerdıŋ keibıreulerı sahnaǧa jūlqynyp şyǧa kelgende osynau qasiettı törge äldebır kezdeisoq adamdar, tıptı būzyq oily mas adamdar şyǧa kelgen eken dep seskenıp qalasyŋ. Öitkenı ondai änşıler sahnaǧa öz äkesınıŋ törıne şyqqandai ekı iının jūlyp jep, imenbesten qūtyryna şyǧady. Zaldan nemese ekrannan özderıne myŋdaǧan köz janaryn tıktep qarap otyr-au dep tıptı de oilamaityn siiaqty. Sahnaǧa symdai tartylǧan tar balaq şalbarmen şyǧa kelıp, än aita jürıp bilemek bolyp olai-bylai qisalaŋdaǧanyn körgende közıŋ imenıp, syrt ainalasyŋ. Önerpazbyn dep jürgen osy küngı keibır jastar än men bidıŋ ara jıgın ajyratyp jatpaityn bolsa kerek. Än aita jürıp bilep ketedı. Sonda olardyŋ sahnadaǧy qimyl-qozǧalysy sirk artisterınıŋ siqyr körsetkenındei bolyp şyǧa keledı. Sondai sätte «osy men qaida otyrmyn, sirkte otyrǧan joqpyn ba?» dep te oilap qalady ekensıŋ. Sirk te – öner, ärine. Bıraq sirktıŋ jönı öz aldyna da, ännıŋ joly bır basqa. Konsertke qalyŋ köpşılık änge susyndaimyn, än tyŋdap rahatqa batamyn, ruhani läzzat alyp bır marqaiyp qaitamyn dep barady. Ūmytpasam, osy jyldyŋ bas kezı ǧoi dep şamalaimyn. Kündegı daǧdymmen seruendep qaitaiynşy dep dalaǧa şyǧyp, bıraz uaqyt jürıp kelıp üige kırsem, jasy jetpısten asqan bäibışem öz-özınen mäz bolyp külıp otyr. «Ne boldy?» desem: «Teledidardan älgınde ǧana bır qyzyq äŋgıme estıdım, soǧan külıp otyrmyn. Men siiaqty bır keiuana telearna tılşısıne sūhbat berdı. Äŋgımesı än turaly eken» dedı.
– İä, ne dedı sonda?
– Osy juyrda, – dep bastady sözın älgı kısı. «Ürpigen üş qyz şyǧyp teledidardan bır än aitty. Qai än ekenın aitpai-aq qoiaiyn, halyq änı, obal bolar. Älgı ürpigen üş qyz älgı tamaşa halyq änın üş jaqqa tartyp, jūlǧan tauyqtai qyldy».
Osyny aityp bäibışem ışegı qata taǧy küldı. Men, bıraq külgenım joq. Küle almadym. Öitkenı būl kületın jaǧdai emes edı. Qūdai nesıbemızge jazyp, talai-talai tamaşa änderge ie etkenıne, sondai ruhani bailyǧymyzdyŋ arqasynda myŋ jasap kele jatqanymyzǧa myŋ märte mereilenıp quanudyŋ ornyna sol asyl qazynamyzdy jūlǧan tauyqtai qylǧanymyzdy qalai tüsınbekpız, ony ne dep tüsındırmekpız.
Än dep atalatyn asyl mūramyzdyŋ kadırıne jete almai jürgenımızdıŋ salqyny bolar, osy künı ändı, äsırese, halyq änderın mektepterdegı bastauyş synyp oquşylary da bilei jürıp aitatyn bolypty. Balǧyn balalarǧa, ärine, bärı de jarasady. Bıraq sol säbilerımız erteŋ eseiıp er jetkende än aitqannyŋ jönı osy eken dep jūlqyna sekırıp bilep ketse, ne demekpız.
Än, äsırese, halyq änderı – halyq mūrasy. Osynau baǧa da, bailyq ta jetpes asyl mūramyzdy sonau ata-babalarymyz sekırıp, jūlqyna bilep jürıp tuǧyzbaǧan, keiıngı ūrpaǧymyz oiyna kelgenın ıstesın dep bızge miras etpegen bolar. Halyq mūrasyn sol halyqtyŋ özı jasaǧan qalpynan ainymaǧan küiınde saqtap, jalǧastyra bergenge ne jetsın. Osy aqiqatty özımız ǧana bılıp qoimai, ösıp kele jatqan jas ūrpaǧymyz da bılıp qūrmetteitın bolsa, eşqandai asyl mūramyzdan aiyrylǧan joqpyz, aiyrylmaimyz da! – dep senımmen aita alar edık.
Esmūhambet AITMAǦAMBETOV,
ardager jurnalist,
"Ana tılı" gazetı
