Jambyl oblysynyŋ Qordai audanynda oryn alǧan qaqtyǧysqa bailanysty memleket basşysy Qasym – Jomart Toqaev lezde ün qatty.

• Memlekettık organdar qyzmetkerlerınıŋ salǧyrttyǧy saldarynan arandatuşylar qantögıs jasady. Olar jazalanady. Memleket zardap şekkenderge qoldau körsetedı. Beibıtşılık pen kelısım — bızdıŋ basty bailyǧymyz, ony būzuǧa eşkımnıŋ qūqyǧy joq! – dep jazdy Prezident Twitter – degı paraqşasynda.

Memleket basşysynyŋ Jambyl oblysyndaǧy jaǧdaiǧa bailanysty mälımdemesı de keşıkken joq. Mälımdemeden keiın Premer – Ministrdıŋ orynbasary Berdıbek Saparbaev Prezidenttıŋ jaǧdaidy tūraqtandyru, japa şekkenderge kömek ūiymdastyru, oqiǧanyŋ saldaryn joiu turaly tapsyrmasyn alyp,  Ükımettık komissiiany bastap, Qordaiǧa kettı. Sol sapar Saparbaevtyŋ vise – premer retındegı soŋǧy ıssapary eken. Keiınnen ol QR Prezidentı Q. Toqaevtyŋ Jarlyǧymen Jambyl oblysynyŋ äkımı bolyp taǧaiyndaldy.   DÜNGENDER BIREUGE SENIP OTYR MA?   Qūdaiǧa şükır, memleket bar, bilık bar. Bilık tek ölgenderdı tırılte almaityn bolar, bıraq örtengen üidı qalpyna keltıretını, şekara asqan azamattardy da jyly oşaǧyna qaitaratyny, Qordaidy qaitadan beibıtşılık besıgıne böleitını belgılı. Prezidenttıŋ şūǧyl qimylyna, batyl saiasatyna, önıktı jūmysyna senemız, sondyqtan oqiǧadan keiıngı  jaǧdaiǧa asa bır alaŋdamai otyrmyz. Bızdı oqiǧa deiıngı jaǧdai alaŋdatyp otyr. Bırınşıden, düngender osy jerdıŋ iesı ärı zaŋdy mirasqory qazaqtarǧa nege zırkıldedı? Äuelde bır qazaqtyŋ qyzyn zorlaǧan olar endı aqsaqalymyzdy nege sabady? Düngender bıreuge senıp otyr ma? Osy sūraq maza bermeidı. Ekınşıden, qazaq tarihta bıreuge zäredei ziian qylǧan ūlt emes. Qazybektıŋ «Bız qazaq mal baqqan elmız, Eşkımge tiıspei jai jatqan elmız!» degenı – degen. Qazaq nege düngenderdıŋ üiın örtep, özderın qudy? Demek, ketken kek, qaitpaǧan ese, ışkı esep bar. Äitpese, äiel, bala – şaǧany quyp, bıreudıŋ şaŋyraǧyn örteitın bezbüirek ūlt emes bızdıŋ qazaq. Olardyŋ düngennıŋ qatyn – balasynda şaruasy da bolmaǧan. Ükımettıŋ komissiiasy ne şeşım aitady? Baiaǧy qazaq kınälı bolyp şyqpai ma? Būl – üş. ARAZDYQ — AŞUǦA, AŞU — QAQTYǦYSQA ŪLASQAN. Äleumettık jelıde Qordaidaǧy jaǧdaidy ärkım ärqalai baiandauda. Aqparattardyŋ denı – bırın – bırı qaitalaidy. Ärbır aqparat közı, ärbır jurnalist derekterdıŋ «tysyn jaŋartyp, öŋın auystyryp» öz pozisiialaryna yŋǧailaǧan. Oqiǧa orynynda bolyp, Qordai şyndyǧyn közımen körgen jurnalistıŋ bırı — «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ bas redaktory Oŋǧar Qabden. Ärıptesımız örtengen köşelerdı kezıp, jergılıktı halyqpen pıkırlesıp, äleumettık jelı arqyly tıkelei efirge de şyǧyp otyrdy. Bız oqiǧa turaly naqty aqparatty saittardan köşırmei, ortasynda jürgenderden alaiyq dep Oŋǧar ärıptesımızben bailanystyq. Portaldyŋ redaktory uaqyt tauyp, Whats App arqyly joldaǧan saualdarymyzǧa lezde jauap berdı. Oŋǧar Qabdennıŋ aituynşa, düngenderdıŋ qazaqtyŋ qariiasyn soqqyǧa jyǧuy — oqiǧanyŋ tap bır sebebı emes. Ūlttar arasynda osyǧan deiın arazdyq bolǧan. Sol arazdyq aşuǧa, aşu qaqtyǧysqa ūlasty. Jaŋa jyldyŋ aldynda, jeltoqsannyŋ 10 – y künı düngender ekı mūǧalımdı ūrǧan. Onyŋ aldynda memlekettık tudy örtep jıbergen. Olarda qazaqtardy mensınbeuşılık bolǧan.

• Qordai audanyndaǧy eŋ ülken auyldar – Masanchi men Sortöbe. Masanchi auylynda 18 myŋ düngen, Sortöbe auylynda 24 myŋ düngen tūrady eken. Būl ekı auylda jergılıktı qazaqtardyŋ ülesı – 10 paiyz ǧana. Düngender öte bai tūrady. Qazaqşa söilemeidı. Mūǧalımderge «Bızge qazaq tılınıŋ keregı joq. Matematika men düngen tılın oqysa jaraidy!» deitın körınedı.

Olar özderınıŋ böten elde ekendıkterın mülde sezınbeidı. Töbelestıŋ aldynda «Jer – senderdıkı, bilık – bızdıkı!» dep ūrandatqan osylar bolatyn.Osynyŋ özı köp närsenı tüsınıktı etıp tūrǧan joq pa? Düngender özderın avtonomiiamyz dep sezınetın syŋaily. Qordaidaǧy oqiǧany qanşa jerden tūrmystyq janjal, būzaqylyq desek te, şetel baspasözderı, ülken aqparattyq agenttıkterı ūltaralyq qaqtyǧysqa jatqyzuda. Şyn mänınde solai. Būzaqylyq bolsa, ekı tarap «bas synsa börık ışınde, qol synsa jeŋ ışınde» dep tarqasuşy edı. Bıraq, 10 adamnyŋ ölımın qaida qoiamyz? Būzaqylyq ūltaralyq qaqtyǧysqa sebep bolyp otyr. Qordaida qaru dauysy estıldı. Qarudy bırınşı qoldanǧan – düngender. Jergılıktı halyqtyŋ aituynşa, düngender avtomat asynyp şyǧyp, oq jaudyrǧan. Jaǧdaidy baqylauǧa aluǧa kelgen poliseiler de qarudy körıp säl abdyrap qalypty. Olar düngender myltyq asynyp şyǧady dep kütpegen. Qazaqtardy qarumen qualaǧan. Qaşqandardyŋ kölıgın örteudı de solar bastaǧan. Düngenderdıŋ üilerınıŋ, kafelerınıŋ, dükenderınıŋ, kölıkterınıŋ örtenuı – qazaqtardyŋ jauyzdyǧy ne bolmasa basbūzarlyǧy emes, düngenderdıŋ ısıne jasaǧan qarymtasy ǧana. Üilerdıŋ köp örtengenın, örttıŋ jan – jaqtan bolǧanyn özımnıŋ közımmen kördım. Qaqtyǧys bır tünde örşıdı, täulık ışınde basyldy. Öitkenı, ışke äsker men polisiia kırıp, jaǧdaidy tūraqtandyrdy. Basynda 8 adam qaitys boldy, 8 – ı de düngen ūltynyŋ ökılderı degen aqparat tarap, esımderı jariialandy. Arasynda qazaqtyŋ bar ekenı aitylmady. Bıraq, bız sol künı Qordai audany, Talapty auylynda tūratyn 1995 jyly tuǧan Darhan Äbdırahym degen qazaq jıgıtınıŋ ölgenın, bırneşe qazaqtyŋ joǧalyp ketkenın estıdık. Būl turaly resmi aqparat keiın ǧana berıldı. Qaqtyǧystan keiın düngender auyldan qaşyp kettı. Ärine, tynyştyqty myltyq dauysy būzǧannan keiın eşkım de qauıptı jerde qalǧysy kelmeidı. Düngenderdıŋ bırazy dereu Qyrǧyzstanǧa öttı. Osy jerde bır küdık bar. Qyrǧyz elıne şekaradan 4 myŋ jarymdai düngen ötıptı. 7000 – dai adam öttı degen de derek aityldy. Qazaqstan azamattary myŋdap böten elge qalai öttı? Iаǧni olarda qos eldıŋ de azamattyǧy bolǧan. Qyrǧyzstanǧa Qyrǧyzstannyŋ azamaty bolyp, sol memlekettık pasportymen ötken. Olarǧa Qazaqstannyŋ azamattyǧyn kım berdı? Sonyŋ bärı tekserudı qajet etedı. Düngenderdıŋ arasynda da tynyştyqtyŋ būzylǧanyn, tatulyqtyŋ jıbı üzılgenın qalamaityn beibıt halyq bar. Oqiǧa bolǧan tünı düngennıŋ aqsaqaldary «Būl ne bolyp kettı? Qazaqtarmen aramyz mūndai naşar emes edı ǧoi!? Bärımız de mūsylmanbyz. Qalai bolǧany?» dep jylap otyrypty. Jurnalist retınde de, qazaqtyŋ ūly, eldıŋ azamaty retınde de jergılıktı ūlttyŋ, memlekettı qūrauşy ūlttyŋ, iaǧni el men jerdıŋ iesı qazaqtyŋ märtebesın aiqyndaityn, basqa ūlttardan bır bas artyq qoiatyn zaŋ qabyldau kerek dep esepteimın. Būl qaqtyǧys bırınşı qaqtyǧys emes. Özge ūlttan ūiat bolady dep bärın jyly jauyp, jauyrdy jaba toqi beretın bolsaq, qazaqtyŋ bedelın zaŋ qorǧamaityn bolsa, būl oqiǧa älı talai qaitalanady. Basqa ūlttarǧa memlekettık tıldı bıludımındetteu kerek. Bilık bırlıktı berık ūstaudy, ūltaralyq tatulyqty saqtaudy halyqtyŋ moiynyna artyp, bülık bolsa eldı kınälai bermeuı kerek. Halyqta onsyz da mäsele köp. Olar böten ūlttyŋ aldynda qorsynǧandy kötermeidı. «Qaitsem bala – şaǧamdy asyraimyn?», «Qaitsem nesie, qaryzymnan qūtylamyn?» dep qinalyp jürgen jūrttyŋ jüikesıne şi jügırtıp oinauǧa bolmaidy. Mūnyŋ saldary auyr boluy mümkın. Qazaq ūltynyŋ märtebesı men eldıŋ äleumettık jaǧdaiy bilık biıgınen köterılmese bolmaidy. Özge ūlttardyŋ bärı de auqatty tūrady. Būǧan  eŋbekqorlyǧy da sebep bolar, bıraq memleket te olardyŋ basynan sipap otyr. – deidı bızge bergen sūhbatynda jurnalist, «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ bas redaktory Oŋǧar Qabden. Oŋǧar ärıptesımızdıŋ sözı oilandyrdy. Jaraidy, qaqtyǧys bastaldy,tynyştyq būzyldy. Auyl ömır üşın qauıptı aimaqqa ainaldy. Qauıpten alys jerge ketu kerek.  Qauıp – qaterden alys bolamyz dep düngender üiın tastap qaşsyn, audanyn, oblysyn tastap qaşsyn. Bıraq, özın osy eldıŋ bır bölşegı, qazaqty otandasy sanaityn azamat memleketın tastap qaşa ma? Būl nenı bıldıredı. Bız 130 ūlttyŋ balasynyŋ auyzyna asymyzdy tosyp, «Kök tudyŋ astynda köŋıldı jürıŋder! Assambleia tuynyŋ astynda asyr salyŋdar!»dep öbektep otyrmyz – au. Sol öbekteu tübımızge jetetın siiaqty. Memleketıne sense, aty dardai Assambleiaǧa sense düngen dürkırei köşıp, şekara asyp keter me edı? Öz bastaryna kün tuǧanda mynau. Qūdai betın ärı qylsyn, äldeqalai kün tusa būlar qazaqtyŋ jerı üşın qolyna qaru alyp, jauǧa şappaidy – au!? Dorbasyn arqalap, tynyş jaqqa şabuy bek mümkın. Qaqtyǧys düngenderden bastalǧan. Qazırdıŋ özınde «Qazaqstan – köp ūltty memleket! Bızge bırlık qymbat. Basqa ūltty kemsıtuge, qorlauǧa bolmaidy. Düngen aǧaiyndarmen tatu boluymyz!» kerek degen äŋgımenı resmi basylymdar aita bastady. Osy äŋgıme erteŋdüngendı —  jäbırlenuşı, al qazaqty zorlyq qyluşyǧa, jauyz, qylmyskerge ainaldyryp jıbermei me?   DÜNGENGENDIŊ BOLAŞAǦY QYTAIMEN BAILANYSTY MA?   Maqalany oqyp otyrǧan adam «Mynalar «Düngen, düngen!» dep qoimady ǧoi deitın bolar. Olai aita bermes edık. Sebepter bolyp tūr. Bilık basu aitty, el sabasyna tüstı. Düngender älı dürlıgıp jatyr ma eken? Ol ūlttyŋ da resmi ökılderı ortaq saiasatqa ün qosqan bolar. Sony bıleiık dep, Qazaqstan düngenderı assosasiiasynyŋ töraǧasy Husei Daurovtyŋ Facebook jelısındegı paraqşasyna kırdık. Kırdık te, Qytaiǧa kırıp ketkendei bolyp, säl tūryp qaldyq. Jazbalaryna qarasaŋ Husei myrzany Qazaqstan düngenderınıŋ emes, Qytai düngenderınıŋ Assosasiiasynyŋ töraǧasy dep oilaisyz. Ol bırese Qytaidyŋ ekonomikalyq daǧdarystan şyǧu turaly şeşımıne qoldau bıldıredı, bırese «Qytai men Resei arasyndaǧy tauar ainalymy bır jylda 110 mlrd. dollardy qūrady!» dep maqtanady, «Almatyǧa Qytaidyŋ eŋ kreativtı qalasy Şenchjennan qytai jastary keldı!» dep süiınşı sūraidy, «My s vami Uhansy, my s vami Kitai!» dep Qytaiǧa jıger beredı, «QHR töraǧasy Si Szinpin halqymen bırge dep…» kökıregın taǧy da maqtanyş kerneidı düngenbasynyŋ. Ol tıptı, oqyrmandaryn ūzaq ömır sürudıŋ de qytaişa ädısın ūstanuǧa şaqyrady. Husei myrza «Qazaqstandyqtardyŋ zeinetaqy jüiesı tügılı, bilıkke degen senımı joǧalyp barady. Kınälı ministrler men şeneunıkter otstavkaǧa ketuı tiıs!» dep orys tılınde jazba jazyp, bilıktı de synap qoiady. Būl kısı sonda düngenderdıŋ bolaşaǧyn Qazaqstanmen bailanystyryp otyr ma, äldeQytaimen be? Qanşa degenmen Qazaqstan Respublikasyndaǧy bır ūlttyŋ ökılı ǧoi, eldıŋ azamaty ǧoi, düngenderdıŋ atynan bırlıktıŋ, adamdyqtyŋ  sözın söilep, Prezident Q. Toqaevtyŋ «Abai jäne HHI ǧasyrdaǧy Qazaqstan» atty maqalasyna ün qosqan şyǧar dep, ony qaradyq. Prezidenttıŋ maqalasyn aşyp ta qaramaǧan bolar, bıraq Qytai halyqtyq demokratiialyq respublikasynyŋ Resei Federasiiasyndaǧy elşısı Chjan Hanhueianyŋ arnaiy «İnterfaks» üşın jazǧan «Kitaiskii Sinszian – prekrasnoe mesto gde sarit garmoniia» degen maqalasyn älemge jar salyp jariialap qoiypty paraqşasyna. Söitken, Husekeŋ jan kerek bolǧanda, aqpannyŋ 8 – ı künı saǧat tüngı 04: 30 – da «Qūrmettı, Qasym – Jomart Kemelūly! Sızden şūǧyl arada Qordai audanynyŋ territoriiasyna äsker engızuıŋızdı sūraimyz…Sızden bızdıŋ ömırımızdı saqtauyŋyzdy, basbūzarlyqty toqtatuyŋyzdy jäne beibıt ömırımızdı qaitaruyŋyzdy ötınemız… Kömektesıŋız bızge, balalardy jäne qarttardy qūtqaryŋyz!» degen jazba qaldyrady. Osyny körıp, «Qazaqtyŋ bauyrynda jylan jylynyp jatqan joq pa?» dep te oilanasyŋ. TÜIIN. Ärine, ūltymyzdy süiemız, onyŋ qor bolmaǧanyn qalaimyz. Bıraq, basqa ūlttardy jek köremız degen söz emes. Atadan kelgen qan jauǧa tüiılıp, qonaqqa jaiyludy üirettı. Anadan kelgen süt jatqa da jaqynǧa da meiırımmen qaraudy üirettı. Asyl dınımızdıŋ qasiettı kıtaby Qūran «Şyn mänınde mümınder – bauyr!» dep tärbieledı.  Allanyŋ elşısı, adamzatty asyly (oǧan Allanyŋ igılıgı men sälemı bolsyn) Mūhammed paiǧambar da «Dın – körkem mınez» dep, al şynaiy mūsylmanǧa «Özgelerge tılımen de, qolymen de ziian keltırmegen adam» degen anyqtama berıp, soǧan sai boluǧa şaqyrdy. Dästürın dınımen egız örgen qazaqtyŋ mūsylman balasy retınde bıreudı kemsıtuge arymyz barmaidy. Ūltaralyq dau tusa, «Bärınen de beibıtşılık pen bırlık kerek! Bırlık şaiqalsa,Täuelsızdıkke ziiany tiedı» deimız. Al sol Täuelsızdık kımge kerek? Bärınen būryn qazaqqa kerek emes pe? Sondyqtanda, Qazaqstandaǧy qandai şeşım de qazaqtyŋ yŋǧaiy üşın qabyldansa eken! aitqymyz kelgenı sol.  

Bauyrjan ŞİRMEDİNŪLY,

Batys Qazaqstan oblysy

Syrym audany