Men ol kısını 2007 jyldyŋ küzınde kördım.
Almatydaǧy Abai atyndaǧy opera jäne balet teatrynda küişılık dästür ökılderınıŋ tügelı bas qosqan «Mäŋgılık saryn» atty küi keşı ötkızıldı. Men sol keştı tamaşalauǧa bardym. Konsert zalynyŋ kıre berısınde Talasbek aǧamyz tūr eken. Ol kısını syrtynan jaqsy bılem, jügırıp baryp sälem berdım. Qabaǧy qatuly, äldebır närsege renjıp tūrǧany baiqalady. Bızdıŋ qoǧamda şynaiy önerpazdyŋ baǧasyn berude «biografiiasy kelse de, geografiiasy kelmeidı» degen jaman ädet qalyptasqan. Ärine, önerden syrt ortanyŋ adamyna būl kündelıktı ömırde kezdesetın qaişylyqtyŋ bır türı ıspettı körıngenımen, Talasbektei tūtas bır küişılık dästürdıŋ ökılıne auyr tigenı körınıp tūr. Būl jolǧy öner körsetetın küişılerdıŋ tızımıne Talasbek aǧamyz engızılmeptı. Mıne, būl menıŋ Talasbek aǧamen alǧaş jüzdesuım edı.
Uaqyt zymyrap ötıp jatty. 2009 jyly Chaikovskii atyndaǧy Almaty muzykalyq kolledjın tämämdap, kyrküiek aiynda Astanadaǧy Qazaq ūlttyq öner universitetıne (būrynǧy muzyka akademiiasy) küişı Janǧali Jüzbaidyŋ synybyna oquǧa tüstım. Sügırdıŋ küilerın Qaratau küişılık mektebınıŋ tıkelei mūragerı Janǧali aǧadan üirenudıŋ sätı tüstı.
Bır qyzyǧy, oqu baǧdarlamasynda bolmaǧandyqtan ba, kolledjde oqyǧan 4 jyl ışınde tarih tūŋǧiyǧynan tamyr tartqan Baijıgıt küilerınen bırde-bır küi üiretpeptı de, üirenbeppın. Söitıp jürgende belgılı küişı, ūstazym Mūrat Äbuǧazynyŋ mūryndyq boluymen 2010 jyldyŋ qazan aiynda Öskemen qalasynda Şyǧys Qazaqstan küilerınıŋ I Respublikalyq konkursy ötkızıldı. Konkursqa qatysuşy küişılerge arnalǧan baǧdarlamaǧa Baijıgıttıŋ «Böken jarǧaǧynan» bastap bırneşe küiı engızılıptı.
Talas aǧanyŋ oryndauyndaǧy küilerdı būryn üntaspadan tyŋdaǧanymyz bolmasa, qoldan körıp üirenudıŋ qisyny kelmei jürgen.
Būl küilerdı alǧaş notaǧa tüsırgen — küişı Mūrat Äbuǧazy aǧamyz bolatyn. Tüsınbegen jerımdı osy kısıden sūraiyn dep habarlasyp em:
— Ardabi, Baijıgıttıŋ bükıl küilerın tırıltken Talasbek aǧalaryŋ qastaryŋa bardy ǧoi, öz qolynan üirenbeisıŋder me? — dedı.
Qūdai qoldap, sol jyly, iaǧni 2010 jyldyŋ mamyr aiynda Talasbek aǧamyz otbasymen Astanaǧa köşıp kelgen edı. Osy oraily sättı qoldan jıbermeiın degen oimen Talasbek aǧaǧa habarlasyp, küi üirengım keletının aittym.
— Üige kel, — dedı.
Üiıne bardym. Täkeŋ asa jyly jüzben qarsy aldy. Aman-saulyqtan soŋ, jūmys bölmesıne kırıp jaiǧastyq.
Tördegı tereze jaqtaǧy jūmys üstelınıŋ üstınde jazylǧan bırneşe qaǧazdar men kıtaptar tūr. Kıtap söresınıŋ qarsy aldyndaǧy jalǧyz kısılık tösektıŋ üstınde qaşaǧan pernesı («si» men «do» dybysynyŋ arasynda) bailanǧan qyzyl dombyrasy tūr.
— Dombyraŋdy al, qai küidı üirengıŋ keledı? Qane, tartşy, — dedı.
«Böken jarǧaqty» öz üirengenım boiynşa tartyp berdım.
— Jaqsy. Bıraq, mynau bır-ekı jerı bylai şertıledı, — dep küidıŋ basyn tūnşyqtyra bastap, saǧaǧa qarai asa zarly äuendı öksıtıp, tegeurındı şertısımen qaşaǧan pernenı boilatyp kösılte jönelgende, jüikem şymyrlap, kökıregıme öksık tyǧylyp, közıme jas bailandy. Bır jaǧynan özımnıŋ kele sala qalyptasqan küişılerdei, Täkeŋnıŋ aldynda tartqan «Böken jarǧaǧyma» qysylyp ta otyrmyn.
Estıp üirengen men közben körgennıŋ aiyrmaşylyǧy jer men köktei ǧoi.
Qūrmettı oqyrman, Talasbek aǧamyz jetkızgen Baijıgıt küilerındegı eskıden kele jatqan ädıs-amaldardyŋ nota jüiesıne tüse bermeitının aita ketuımız kerek.
Jalpy, küi men nota arasyndaǧy qarym-qatynasty qysqaşa aita keteiın. Qarapaiym tılmen aitsam, mäselen, suret önerınde «jai syzba» degen bolady. Adamnyŋ tūtas tūlǧasyn syzbaqşy boldyŋyz deiık, äuelı adamnyŋ basy (döŋgelek formada), denenıŋ moiynnan bastap belge deiıngı bölıgı (bır tık syzyqpen), al ekı qol, ekı aiaǧy (jeke-jeke syzyqpen) ǧana beinelenedı. Küidı notaǧa jazǧanda, osy «jai syzba» siiaqty qaŋqasy ǧana beinelenedı de, küidegı eŋ kerektı degen dybystyq boiaular, ädıs-täsılder qalyp qoiady.
Qazırgı önerde ızdenıp jürgen jas buyn nege erterekte notaǧa jazylǧan än-küilerdı moiyndaǧylary kelmeidı (mysaly, Zataevich notaǧa tüsırgen qazaqtyŋ halyq änderı)? Nota men ännıŋ tüpnūsqasyn salystyrǧanda, aiyrmaşylyq ülken. Onyŋ sebebı, Zataevichtıŋ basqa ūlttyŋ ökılı ekendıgınen būryn, notaǧa ännıŋ nemese küidıŋ eŋ qajettı iırımderınıŋ däl tüse bermeitındıgınde. Al jai adam tügılı, önerde jürgenderdıŋ köbı olai tüsınbeidı. Özınıŋ jazǧan notasyn tüpnūsqa üntaspadan joǧary qoiady.
Osy aiyrmaşylyqqa Täkeŋnıŋ qolynan küi üirengende taǧy da kuä boldym.
Osy otyrysta 5-6 küi tartyldy. Baijıgıttıŋ köp tarauly «Aǧaş at» küiınıŋ eŋ soŋǧy tarauy «Marşty» tartyp bolǧan Täkeŋ «mıne, osylai», — dedı.
Konkurstyŋ uaqyty taiaǧanşa aptasyna üş-tört märte baryp, «Böken jarǧaqty» üirenıp tūrdym. Menıŋ qūlşynysyma bastapqy künderdegıdei emes, Talas aǧanyŋ peiılı de arta tüstı. Küidegı är pernede dybysty sauyp alu (ekı pernenıŋ arasynda syrǧytyp, terbep alatyn ädıs) ädısı men qaşaǧan pernenı qalai basu kerektıgın şūqşiia, bar yqylasymen üirete bastady.
Däl osy jerde adamnyŋ peiılı, rizalyǧy turaly basymnan ötken bır qysqa ǧana jaǧdaidy aita keteiın. Mekteptı jaŋa bıtırıp, arman arqalap Qazaq elıne keludı aŋsap jürgen kezım. Bır künı Qazaqstanǧa şyǧuǧa qūjattar tolyq daiyn bolyp, jön-josyq boiynşa auyl aqsaqaldarynan bata alyp, jolǧa şyǧuǧa bır şäugım şäi berdık. Üi toly auyldyŋ auzy dualy aqsaqaldary arǧy-bergını qozǧap, ortany qyzdyryp otyr. Bır uaqytta aldyǧa ülken tabaq kelıp, bata sūraldy. Jinalǧan aqsaqaldardyŋ ışındegı jasy eŋ ülkenı (esımı, ūmytpasam, Sylamǧazy) bata berıp jatyp, maǧan qarap:
— Balam, bılım-ǧylym, öner ızdep bara jatyrsyŋ, er-azamat üiden qyryq adym attaǧan soŋ müsäpır degen bar. Myna sözımdı jadyŋda berık saqta. Barǧan jerıŋde kımnen, qandai öner-bılım üirenbes būryn, eŋ bırınşı sol pendenıŋ nietın aluyŋ kerek, ūstazdyŋ nietın almai tūryp, saǧan eşqandai bılım-öner darymaidy, — dep bet sipady.
Mıne, älı künge deiın sol kısınıŋ şynaiy batasy, ataly sözı jadymda.
Talas aǧaǧa küi üirenuge barǧan saiyn özın jastaiynan bauyryna basyp, küige baulyǧan tıkelei ūstazy, naǧaşy atasy Jünısbai Stambaevtyŋ küişılıgıne tamsana:
— Osy «Böken jarǧaqtyŋ» saǧaǧa tüsetın jerın atam tartqanda asa qaiǧyly, küŋırentıp tartuşy edı. Men älı künge deiın atamnyŋ sol dybystaryn ala almai jürmın, — dep ūstazyna degen şeksız qūrmetın bıldıretın.
Öskemendegı konkursta şyǧys öŋırınıŋ arydan qazırge deiıngı halyq kompozitorlarynyŋ şyǧarmalary tolyǧymen qamtylypty. Solardyŋ ışınde qazırgı Şyŋjaŋ jerıne, tıptı, küllı qazaqqa tanymal Äşım Düŋşıūlynyŋ «Keŋes» küiı de sahnada oryndaldy. Men būl küidı Äşımnıŋ közın körıp, qolynan üirengen Şyŋjaŋ ölkesı Ile qazaq avtonomiialy oblysynyŋ ortalyǧy Qūlja qalasynda tūratyn 90-nan asqan abyz küişı Kamal Maqaiūlynyŋ öz qolynan üirengem. Talasbek aǧadan küi üirenıp jürgen künderdıŋ bırınde osy küidı tartyp berdım. Ol kısı kürsınıp, bıraz ünsız otyrdy da:
— Ne degen süiektı, ne degen asqaq küi edı, oi, Alla! Osy uaqytqa deiın nege estımegenbız, būny sen qaidan üirendıŋ? – dep sūrady.
— Kamal Maqai degen kısıden.
— Ol kısı qazır tırı me?
— İä, Şyŋjaŋ ölkesı, Ile qazaq avtonomiialy oblysynyŋ ortalyǧy Qūlja qalasynda tūrady.
— E, e, Ile boiynyŋ küişısı de, ordaly küişı eken, jaryqtyq, — dep ülken ıltipat bıldırdı.
Şyǧystaǧy sol konkursta Talas aǧa qazylar alqasynyŋ müşesı bolumen bırge, jinalǧan jas önerpazdarǧa şeberlık därıs berdı. Osy ortadan keiın bızdıŋ aramyzda şynaiy ūstaz ben şäkırttık qarym-qatynas bastaldy. Är apta saiyn bırneşe ret baryp üirenıp tūrdym.
Qūrmettı oqyrman, esterıŋızde bolsa, Talas aǧanyŋ 1989 jyly «Jūldyz» jurnalynyŋ №5 sanynda «Dombyraǧa tıl bıtse» degen maqalasy jariialanǧan. Dombyra moinyndaǧy ūmyt bolǧan pernelerdıŋ qazaqşa ataulary jäne olardyŋ dybys şyǧaru ädısterı sonda aiqyn jazylǧan. Osy maqalada aitylǧan küi tartu önerınıŋ baiyrǧy ülgılerın Talas aǧanyŋ qolynan körıp, köp qaitalap, sol qol perne basatyn sausaqtarymdy zorǧa qalyptastyra bastadym. Talas aǧamyz közın körgen dalalyq dästürdıŋ ökılderı, qazırgı dombyra üirenu baǧdarlamasyna jat körınetın, baiyrǧy qazaqy dybystardy netken şeberlıkpen alady deseŋızşı.
«Böken jarǧaqtan» keiın estıgen adamǧa jeŋıl, bıraq, şyn mänınde zer salyp üirengen adamǧa asa qiyn perne basu ädısımen tartylatyn äigılı «Aǧaş attyŋ» tört tarauyn üirendım. Osy «Aǧaş at» küiınıŋ bırınşı tarauynda bır qaǧyspen 3 notany, iaǧni, 3 dybysty qatar alatyn ädıs kezdesedı. Äsırelep aitty demeŋız, alǧaş üirene bastaǧanymda sausaǧym synyp qala jazdady. Bıraq, Täkeŋ tartqanda qazaqy mänerdı boiyna äbden sıŋırgen sausaqtary är perne saiyn döŋgelenıp otyruşy edı. Küişı-dombyraşylar bıledı, Talasbek aǧamyzdyŋ jetkızuındegı Tättımbettıŋ «Molqara» degen küiı bar. Osy küi oryndala bastaǧanda astyŋǧy ışek «mi», «fa», «sol» dybystary arqyly jüretın tamaşa buyny bar. Osy jerde tyŋdauşynyŋ yndynyn qūrtyp, ättegen-ai degızetın bır tylym dybys estıledı. Men ol dybysty Talasbek aǧanyŋ qolynan körgenıme deiıngı dombyraşylardan astyŋǧy «mi» men «fa» dybysynyŋ ortasyndaǧy qaşaǧan pernenı alu ädısı arqyly tartylatynyn kördım. Sol ädıstı men de dūrys dep jürgem. Al şyntuaitynda, Talasbek aǧa ol dybysty «mi» men«fa» dybysynyŋ ortasyndaǧy qaşaǧan perneden emes, «fa» men «fa diez» dybysynyŋ arasyndaǧy qaşaǧan perneden alady eken. Ärine būl dybysty estu tüisıgı barynşa damyǧan, zerdelı muzykant qana esti alady.
Arada tabany kürektei tört jyl öttı. Bırde mynadai bır oqiǧa boldy. 2014 jyly qaŋtar aiynyŋ ışınde tüngı saǧat bır şamasynda Talasbek aǧa qalta telefonyma qoŋyrau şaldy. Bırdeŋeden sekem alǧandai, dausy şiraq:
— Ardabi, halderıŋ qalai? Men saǧan bır qyzyq aitaiyn, bır närsenıŋ şeşımın taptym. 2010 jyly sen maǧan Äşımnıŋ «Keŋes» degen küiın şertıp berıp edıŋ ǧoi. Şynymdy aitaiyn, sol küi jatsam da, tūrsam da qūlaǧymnan ketpei, şertıledı de tūrady. Men küi tanityn qazaqpyn. Äruaqtar sezdırdı me, bılmeimın, Äşımnıŋ būl küiı sender aitqandai auyldaǧy şal men kempırdıŋ jai-küiınen tuǧan joq. Būl küide auyr ökınış, ülken küreskerlık ruh bar. Menıŋ sanamda jelbırep tūrǧan tudyŋ körınısı elestedı. Mıne, Äşım sol öŋırdegı qazaqtyŋ basynan ötken zar-zamandy körgen adam. Sondyqtan «Keŋes» küiı halqynyŋ küreske toly ömırınen tuyndaǧan, – dep nyq senımmen aitty.
«Keŋestıŋ» şyǧu tarihy basqa mazmūnda bala künımızden jadymyzǧa jattalyp qalǧandyqtan, Talas aǧanyŋ būl äŋgımesıne, küi jüregıne jetıp, buynyna bekıgen soŋ, öner adamyna tän asqaq sezımmen äserlenıp aitqan şyǧar dep sonşalyqty män bermedım.
Bıraz uaqyttan keiın Talas aǧanyŋ aitqany jai ǧana boljam emes, kerısınşe, tırısınıŋ tılegı, ölısınıŋ aruaǧy bar sol jaqtaǧy (Qytaidaǧy) qūlan örıstı qazaqtyŋ ömırı men önerınıŋ basynan keşırgen şynaiy tarihy ekendıgıne közım jettı. Jai ǧana köz jetkızbedım, naqtyly dälelımen köz jetkızdım.
Astanada «Qazaq radiosynda» jūmys ısteimın. Qazaqtyŋ baitaq dalasyndaǧy küişılık mekteptermen qosa, bala jastan kökıregımızge qūiyp ösken Şyŋjaŋ jerındegı küişılık önerdı de tyŋdarman qauymǧa tanystyrsaq degen maqsatpen Beisenbı, Qairaqbai, Äşımderdıŋ küilerın qazaq radiosynyŋ efirınen berıp tūrdyq.
2014 jyly nauryz aiynyŋ aiaǧy bolatyn, bır kısı qalta telefonyma qoŋyrau şalyp:
— Sız Ardabisız be? Men sızdıŋ tartqan küilerıŋız ben habarlaryŋyzdy radiodan tyŋdap, habarlasyp tūrmyn. Esımım – Elşat. Sız menıŋ Äşım atamnyŋ küilerın tarttyŋyz, estıp qatty quandym. Keler aptanyŋ senbı künı daiyn bolyŋyz, bızdıŋ üige kelesız, qalǧan äŋgımenı sol kezde aitamyz, — dep qysqa qaiyrdy.
Uaǧdalasqan künı Elşat aǧanyŋ üiıne bardym. Tanysa kele, ol kısınıŋ Äşım küişınıŋ nemere ınısı ekenın bıldık. Iаǧni, Äşımnıŋ äkesı Düŋşı Tyŋşy degen kısımen bır tuysady. Düŋşıden — Äşım, Äuelqan, Bäkır degen üş ūl, bır qyz taraǧan. Tyŋşydan – Bojyqan tuady. Bojyqannan – Jamalqan, Qambarqan, Myrzaqan, Orazqan taraidy. Menı üiıne şaqyryp otyrǧan kısı Myrzaqannyŋ balasy Elşat eken. Osy Elşattyŋ äkesı Myrzaqan Ile aimaǧynyŋ Künes audanynda 1919 jyly düniege kelıp, 1940 jyldarǧa qarai üş aimaq äskerınıŋ sapynda bolyp, äigılı Şyǧys Türkıstan respublikasynyŋ qūrylǧanyn jäne küiregenın öz közımen körgenderdıŋ bırı. 1955 jyly Elşattyŋ 1 jasynda Myrzaqandar otbasy keŋes jerıne qonys audarypty. Elşat aǧamyz äŋgıme üstınde äkesı Myrzaqannyŋ üş aimaq töŋkerısıne qatysqanyn däleldeitın Şyǧys Türkıstan ükımetınıŋ mörı basylǧan tüpnūsqa kuälıkterımen qosa, 1955 jyly ala kelgen atasy Äşım küişınıŋ fotolaryn (08.04.1954 dombyra ūstap tüsken fotosuret), 1953 jyly 27 qazanda jaryq körgen Äşımdı arnaiy tanystyrǧan Şyŋjaŋ gazetınıŋ tüpnūsqasyn qolyma ūstatqanda, «Talasbek aǧanyŋ qūlaǧyna aruaq sybyrlady ma?» — degen auyr oiǧa qaldym. Osy uaqytqa deiın Äşım küilerı el arasyndaǧy toi-tomalaq, auyldyŋ alty auyzy bas qosqan jiyndarda şyǧarylǧan degen pıkırdıŋ müldem jaŋsaq ekenın tolyq tüsındım. Jaratuşy menıŋ osy aqiqatqa köz jetkızetınımdı aldyn-ala sezdırıp, Talasbek aǧaǧa aian bergen siiaqty. Ol kısı däl tauyp aitqan eken.
Sebebın qaraŋyz, Düŋşınıŋ balasy Äşım 1896 jyly tuyp, 1962 jyly dünieden öttı. Al Tyŋşynyŋ nemeresı üş aimaq töŋkerısıne qatysqan Myrzaqan 1919 jyly tuyp, 1955 jyly keŋes jerıne ketken. Ketkende de belgılı sebeppen ketken, ärine. Sonda Myrzaqan 40-50 jyldary qolyna qaru alyp, aldyŋǧy şepte bolǧan bolsa, sol tūsta Äşım de qolyna dombyrasyn alyp, azattyq üşın qan tökken asyl erlerdıŋ armanyn küimen küŋırentıp jyrlady. Mysaly, Äşımnıŋ sol zūlmat jyldarda ömır sürgen ardager aqyn «Taŋjaryqqa arnau» küiı, «Nüsıpqan polkovnikke arnau» küiı, «Boztorǧaidyŋ şyryly», bır oqiǧanyŋ töŋıregınde tuǧan jetı taraudan tūratyn äigılı «Keŋes» küilerınıŋ bärı-bärı de sol kezeŋdegı halyqtyŋ köz jasynan, küreskerlık ruhynan tuǧan eken. Äşım küişınıŋ äuletıne qatysty osy derekterdı qolyma alǧanda qairan qaldym. Sonymen dereu Talasbek aǧaǧa baryp, män-jaidy aitqanymda:
— Men saǧan aittym ǧoi, sender aityp jürgen küilerdıŋ tarihy basqa da, aitar oiy müldem basqa. Mysalǧa, Äşımnıŋ «Keŋesın» tartşy, — dedı. Küidı bastap tarta berıp em, ärbır buynyndaǧy aitylar oidy bylai taldai bastady:
— Maqtanǧanym emes, men özım küişı-dombyraşy bolǧannan keiın, bır närsenıŋ soŋyna tüssem, qaitken künde de sol närsenıŋ şeşımın adaspai tabam. «Keŋes» degen küi qazaqta keŋ taraǧan. Tıptı, keŋes zamanynda «Keŋes» degen küiler bolǧan. Ol küiler sol keŋes zamanyna arnalǧan boluy kerek. Sol siiaqty Uäli aǧamyz äkelgen küilerdıŋ bırı – Beisenbınıŋ «Keŋes» küiı tamaşa, adamǧa jūǧymdy küi. Bıraq, osy Beisenbı men Äşımnıŋ «Keŋesınıŋ» arasynda eleulı aiyrmaşylyq bar. Öitkenı, ekeuınıŋ beineleu nysanasy ekı bölek. Beisenbınıŋ «Keŋesı» Altaidaǧy bilerdıŋ keŋesınde, anyǧyraq aitsaq, tört bidıŋ keŋesınde tartylǧan küi deidı. Beisenbınıŋ zamanynda Altaidaǧy el ülken tarihqa aralasa qoimaǧan, mamyrajai tırşılıkte otyrǧan. El ışı tynyş, azattyq küres bastalmaǧan kez. Sondyqtan būl kezdegı «Keŋes» küilerı el ışındegı kündelıktı bolyp otyratyn jer dauy, jesır dauy siiaqty mäselelerdı beineleidı. Al myna Äşımnıŋ «Keŋes» küiı tūlǧasy öte biık. Özım küişı retınde aitaiyn, jalpy, önerde köp närsenı beineleu öte qiyn. Ädebietten mysal keltıreiın, şyn suretker beineleudıŋ täsılın tabady. Mopassan degen fransuzdyŋ ataqty jazuşysy bar, sol ädebiette bır taŋǧajaiyp täsıl tapqan. Tabiǧat körınısterın beineleu arqyly adamdy äjualaidy. Bylai qaraǧanda, mümkın emes närse siiaqty, bıraq, şyn mänınde aitar oiyn däl beineleidı. Sol siiaqty Äşım — küi önerınıŋ şyn suretkerı. Men osy küidı alǧaş senen estıgennen bastap, bır dertke şaldyqtym. Iаǧni, muzykada adam aitsa nanǧysyz mynadai bır qyzyq jaǧdai bolady. Aitar oiy aryda jatqan, estetikalyq mänı joǧary bır äuender bolady. Sol äuen adamnyŋ sanasyna kırıp alsa, şyqpai qoiady. Ol, tıptı, sol adammen körge bırge kıredı. Ärine, küimen auyrasyŋ, Tättımbettıŋ «Kökeikestısı» de ailar boiy menıŋ basymda jürdı. Söitıp jürıp üirendım. Qolyŋa küi köşkennen keiın, uaqyt öte kele, sanadan ūmytyla bastaidy. Bıraq, qolyŋda tūrady, qoldyŋ özınıŋ sanasy bar, ūiyqtap jatyp ta dombyrany tartyp bere alasyŋ. Men myna Äşımnıŋ «Keŋesın» tyŋdaǧaly berı, kündız-tünı basymda şertıledı de tūrady. Sonda aruaqtar osynyŋ jūmbaǧyn sen ǧana şeşe alasyŋ dep tūrǧandai bolady. Sonymen tyŋdai-tyŋdai, aqyry, sanamda jelbırep tūrǧan tudyŋ suretı şyqty. Sodan baryp tüsınıp jettım. Būl eşqandaida auyldaǧy kempır-şaldyŋ jai-küiı emes, Äşım Tättımbettı tyŋdady ma, bılmeimın, Äşımnıŋ «Keŋesınıŋ» basy men Tättımbettıŋ «Bylqyldaǧynyŋ» basy ūqsaidy. Ekeuınıŋ äuenı bır, yrǧaǧy basqa. Ony nege aityp otyrmyn. Tättımbettıŋ «Bylqyldaǧyndaǧy» bastapqy äuen ol saliqalylyqty, köşelılıktı beineleidı. Küi Qūnanbaidyŋ şeşesı Zerenıŋ kemeŋger tūlǧasyna arnalǧan. Al Äşımnıŋ «Keŋesındegı» aitar oi basqa. Äşımnıŋ küilerındegı beineleu ädısterı qyrǧyzdyŋ jyrlarynda, İrannyŋ muzykasynda kezdesetın beineleudıŋ asa qiyn täsılı sanalady. Iаǧni, küreskerlıkke toly ruhty, jelbırep tūrǧan tudy beineleidı. Al qazaq küilerınde adamnyŋ ökınışın beineleu asa qiyn. Äşım öz küilerınde adamnyŋ ökınışın şertıp kele jatyp, auyr kıdırıs, dybysty sozyp alu täsılı arqyly şeber beinelep otyr. Būl täsıl qyrǧyzdyŋ «Nasihat» degen jyrlarynda, Äzırbaijan men İrannyŋ erlık şejıresın jyrlaityn «Myrza güseiın» degen ūly küiı bar, sonda osyndai täsıl paidalanylǧan. Sondyqtan Äşımnıŋ «Keŋes» küiınıŋ aitar oiy özı tuǧan ölkedegı halyqtyŋ erlık tarihynan syr şertedı.
Bızdıŋ qazırgı muzykatanu salasynyŋ eŋ olqy jerı, küi tek osy Qazaqstan jerınde ǧana paida bolyp, basqa jerde bolmaǧan siiaqty syŋarjaq tüsınıkpen qaraidy. Al ana jaqta (Qytaida) ülken el bar ekenın moiyndaǧysy kelmeidı. Bızdıŋ muzyka zertteu ǧylymy, menıŋşe, būrylyp, sol jaqqa baryp, arnaiy zertteuler jürgızu kerek. Arǧy bet, bergı bet degendı qoiu kerek. Tek şartty şekara ǧana bar, önerde şek-şekara bolmaidy, — dep «Keŋestı» şertıp bolǧanymşa, ärbır buynynyŋ aitar oiyna toqtalyp, taldap berdı.
Talasbek aǧamyzdyŋ kemeŋger tūlǧasy, ūstazdyq ūlaǧaty tek maǧan ǧana emes, tuyp-ösken ölkemnıŋ önerınıŋ ışıne bükken syryn osylai aşyp berdı. Sondai-aq, sol kömulı jatqan önerge qyzmet etuıme şynaiy jol sıltedı.
2013 jyldyŋ basynda alaştyŋ ardaqty ūly, marqūm Äbış Kekılbaiūlynan özınıŋ balalyq şaǧy ötken ölkedegı küi önerı turaly sūhbat alǧanymda:
— Än baiqūs ne körmedı, byt-şyt qylyp teksın özgerttı, änge ıstemegen qiianat qalmady. Al küige asa qatty qiianat jasai almady. Sebebı, qai zamanda da küidıŋ ışıne boilap kırer tüsınık, ruh köp adamnyŋ qolynan kele bermedı de, kele bermeidı. Myqtaǧanda, aty men tarihyn ǧana özgerte aldy. Al zerdesı bar bolaşaq jas ūrpaq qiianatqa ūşyraǧan küilerdıŋ saryn-sazynan, tolyq tartylǧan fakturasynan aty men tarihyn tügendep alady. Qai ǧasyrda bolmasyn qazaqta söz aralaspaǧan, bylşyl aralaspaǧan saf mūrasy, ol — küi der edım, — dep edı.
Äbış aǧamyz aitqandai, tarihy men taqyryby özgerıske ūşyraǧan Äşım küilerınıŋ şynaiy kelbetın tügendeu bügıngı bızderge mındet.
Qūrmettı oqyrman, Talasbek aǧamen özım kuä bolǧan jäne bır oqiǧany aita keteiın.
Bırde Talasbek aǧa ūstazy Jünısbaidy taǧy eske aldy.
— Atam bır otyrǧanda 70-80 küidı tartyp şyǧuşy edı. Bırazyn üirenıp qaldym. Jas boldyq. Ol zamanda jazyp alatyn dybys alǧyş ta tapşy. Amal qanşa, köp küiler atammen bırge kettı, – dep ökındı.
Atasynyŋ aruaǧy amanattady ma, Talasbek aǧamyz Ketbūǧanyŋ «Qaraala beldık moiynda, sauǧa Şyŋǧys sauǧa», Tättımbettıŋ «Alşaǧyr-Şaǧan» siiaqty ärqaisysy qazaqtyŋ tarihynan syr şertken küilerdı qaita tırılttı. Sondai küilerdıŋ bırı — Baijıgıttıŋ «Kerbalaq» degen küiı. 2013 jyldyŋ tamyz aiy bolatyn, Talasbek aǧa habarlasyp:
— Ardabi, tüsımde atam maǧan Baijıgıttıŋ «Kerbalaq» degen küiın üirettı, sol küidı sen tez üirenıp aluyŋ kerek, – dedı.
Men ekı märte baryp, tolyq üirenıp aldym. Saryny Baijıgıttıŋ «Kökbalaǧyna» jaqyndau, ädemı küi. Däl osy uaqytta Han Abylaidyŋ 300 jyldyǧy el bolyp toilanyp jatqan. Memlekettık syilyqtyŋ laureaty, aqyn Nesıpbek Aitūly habarlasyp:
— Ardabi, Qytaidyŋ Tarbaǧatai aimaǧynan Abylaidyŋ tıkelei ūrpaǧy Bazarbek Ybyraiymūly degen aǧaŋ keldı. Qazaq radiosynyŋ tıkelei tolqynynda han Abylaiǧa bailanysty sūhbat bolady. Sen bızben bırge baryp, Baijıgıtten bırer küi oryndap ber, – dedı.
Sol sūhbatta Talasbek aǧadan jaŋadan üirengen «Kerbalaqty» tartyp berdım. Täkeŋ estıp, quanyp qaldy.
Sol tarihi şaranyŋ qarsaŋy bolatyn, bır künı Täkeŋ menı şaqyryp alyp:
— Sen menen Baijıgıttıŋ «Aǧaş atynyŋ» tört tarauyn üirendıŋ. Men, negızı, atamnan būl küidıŋ bes tarauyn üirengem. Soŋǧy bır tarauyn qazır ūmytyp qaldym. 80-jyldary Almatydaǧy Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq aspaptary mūrajaiynda jūmys ıstep jürgenımde, küişı Abdulhamit Raiymbergenov «Aǧaş attyŋ» bes tarauyn notaǧa tüsırgen. Men sol notany aldyraiyn, sen ūmyt bolǧan bır tarauyn üirenıp al, — dedı.
On kündei uaqyt ötken soŋ, nota keldı. Endı myna qyzyqqa qaraŋyz, Talasbek aǧa maǧan «Kerbalaq» dep üiretken küiı — bız ızdegen «Aǧaş attyŋ» besınşı tarauy bolyp şyqty. Talas aǧa tek atynan ǧana jaŋylǧan. Al küidıŋ tolyq fakturasy notada aina-qatesız tūr. Talas aǧaǧa habarlasyp:
— Sız tek küidıŋ atynan ǧana jaŋylǧansyz, maǧan üiretken «Kerbalaǧyŋyz» myna notada «Aǧaş attyŋ» besınşı tarauy eken. Oi, Alla! Osy küidıŋ sızdıŋ tüsıŋızge kırıp, qaita tülegenıne qatty taŋǧalyp otyrmyn, aǧa, – dedım.
— İä, Ketbūǧanyŋ «Sauǧa», Tättımbettıŋ «Alşaǧyr-Şaǧany», osy siiaqty bırneşe küilerdı tünnıŋ bır uaǧynda şyrt ūiqyda jatqanymda atam şertıp üiretıp jatady, şynymdy aitsam, sonda şalbar kiiuge de ülgermei, dombyram men kışkene diktofonǧa äzer jetem. Mıne, osylai tırıldı būl küiler. Osy küiler qaita oralǧanda quanǧanymnan jylaǧan künderım boldy. Oǧan Zira jeŋgeŋ kuä. Özım de taŋǧalam, – dedı.
Qūrmettı oqyrman, men mūny nege aityp otyrmyn. Talasbek aǧanyŋ sözımen aitsam, eseimegen küiı qartaiǧan, «oqyǧam joqtar» tek ädebiettıŋ maŋaiynda ǧana jürgen joq. Olar önerdıŋ, naqtyraq aitsaq, küişılık-änşılık önerdıŋ töŋıregınde de jetıp-artylady. Jas bolsam da talai pysyqtardy kördım. Talasbek aǧanyŋ tırşılıgınde syilas dos, qimas şäkırt bolyp, aǧalap-jaǧalap, öz paidalaryna keregın alǧan soŋ nemese ala almai, közı ketken soŋ, «būl Talasbek bärın oidan şyǧarǧan, ondai küi bolmaǧan», — degen arzan auyz sözdı sapyryp, jer basyp jürgender qanşama. Al menıŋ aityp otyrǧandarym, «Alla taǧalanyŋ aq joly, Paiǧambardyŋ haq joly» demei-aq qoiaiyn, şäkırt bolǧan az-kem uaqyttaǧy öz közımmen körıp, imandai ūiyǧan şyndyǧym.
Talasbek aǧamyzdyŋ el bıle bermeitın jäne bır qasietı – dombyra jasaudyŋ şeberı edı. Öz auzynan estıgenım, qazaqtyŋ jeztaŋdai änşılerı keşegı Jänıbek Kärmenov, Mädeniet Eşekeevter Täkeŋ jasaǧan qalaq domyrany ūnatyp ūstaǧan. Bala künınde auyldyŋ abyz qarttarynyŋ dombyrasynyŋ ünı jüregınde qalǧandyqtan şyǧar, qazaqy dybys ızdep, köbınde şyǧys pen Arqa öŋırındegı eskı ülgılerge negızdep, qalaq dombyralardy jasaǧan. Bızge belgılı şeberlerdıŋ dombyralaryna ūqsamaityn bır erekşelıgı, Talasbek aǧa jasaǧan dombyrasynyŋ qaqpaǧyn şanaq jaǧynan japqan. Iаǧni, dombyrasynyŋ aldyŋǧy bet qaqpaǧy şanaq jaǧynan bastap oiyp (şauyp), bıteu küiınde şyǧarylyp, bet qaqpaqtyŋ ornyna jabylatyn taqtaişany şanaq jaǧynan jauyp otyrǧan. Mıne, osyndai ädıspen jasaǧan dombyrasy Almatydaǧy Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq asaptary mūrajaiynyŋ qoryna alynyp, 2016 jyldyŋ 30 nauryz künı «Küişı, jazuşy Talasbek Äsemqūlovtyŋ dombyrasy — mūrajai sahnasynda» degen taqyrypta ülken konserttık keş negızınde saltanatty türde mūrajai qoryna tabys etılmekşı.
Osy oraida Yqylas atyndaǧy halyq muzykalyq asaptary mūrajaiynyŋ atqaryp jatqan igı jūmystarynyŋ bır parasyn aita ketudı jön kördık. Qazaqtyŋ ruhani ömırıne öşpes eŋbek etken, Özbekälı Jänıbekovtıŋ bastamasymen 1981 jyly qūrylǧan mūrajai qory, Täuelsızdıkke deiıngı jyldarda köptegen tarihi qūndy ūlttyq aspaptarymyzben tolyqqany barşaŋyzǧa belgılı. Al 2015 jyldyŋ soŋyna qarai mūrajai basşylyǧynyŋ şynaiy janaşyrlyǧymen qazaq önerınıŋ marqasqalary Säduaqas Balmaǧambetov, Uäli Bekenov, Däneş Raqyşev, Jaqsylyq Myrqaev, Bazaraly Müptekeev siiaqty tūlǧalardyŋ öz qolymen ūstaǧan aspaptary mūrajai qoryna alyndy. Talasbek Äsemqūlovtyŋ dombyrasy da osy igı ıstıŋ arqasynda öz ornyn tapty.
«Izdeluşı äruaq qanşa mübäräk bolsa, Alla Taǧala onyŋ ızdeuşısın de sondai qūdyrettı etıp jaratady» degendei, Talasbek Äsemqūlov jaratuşy syilaǧan qazaq ruhaniiatynyŋ naǧyz joqtauşysy edı. Bızdıŋ aityp otyrǧanymyz, Täkeŋnıŋ şynaiy kelbetınıŋ bır ǧana qyry. Al Täkeŋnıŋ şynaiy bolmysyn, bergenınen bererı köp, älı jaryqqa şyqpaǧan (10 tomnan köp) jazbalarynan bılemız dep, zerdelı oqyrmannyŋ kütıp jürgenı haq.
Ardabi MÄULETŪLY,
küişı-zertteuşı, "Almaty aqşamy"
