Ä.Marǧūlan atyndaǧy arheologiia institutynyŋ «Türkıler mūrasy» bölımınıŋ ǧalymdary ūzaq jyldar boiy Jambyl oblysy, Merke audany aumaǧynda ornalasqan ejelgı eskertkıştı zertteumen ainalysyp keledı. Osy qajyrly eŋbektıŋ nätijesında audandaǧy arheologiialyq eskertkışterdıŋ kartasy jasaldy. «Merke» tarihi eskertkışter jelısı elımız aumaǧynda sirek kezdesetın eskertkışter tızımıne engızıldı. Türkıstan, Tamǧaly, Otyrar t.b älemdık maŋyzǧa ie eskertkıştermen qatar IýNESKO-nyŋ tabiǧi jäne tarihi mūralary tızımıne de ūsynyldy. Osyndai jerler elımızdıŋ köptegen aimaqtarynda kezdesedı. Olardy qorǧau men elge tanytu älı de özektı küiınde qalyp otyr.
Ejelgı türkı eskertkışterın bız Orhon, Eniseidıŋ är aimaǧynda tabylǧan sausaqpen sanarlyq qorǧan töbelermen şektep jürdık. Al älı zerttelıp, qūpiia syrlary aşylmaǧan köptegen petroglifter, andropovtyq jerleuler men Beǧazy-Dändıbai mädenietı ıspettı şoǧyrlanǧan qorymdar, astronomiialyq qorǧandar men Saq däuırınıŋ qaldyqtary, balbal müsınder, qūlpytas pen dıkıltas, dıŋgeltas, saǧan, kümbezdı mazarlar, «myqtyŋ üiı» dep atalatyn tas qorymdar myŋdap sanalady. Tasqa salynǧan surettegı mamontty, bauyrymen jorǧalaityn jyrtqyşty aulap jürgen adamdar beinesı, jazu ülgılerı men türlı taŋbalar babalarymyzdyŋ ünsız sairap tūrǧan taǧdyry, halyq tarihy.
Europalyqtar qarapaiym tūrmystyq zattardan bastap temır qorytuǧa deiıngı örkeniettıŋ köptegen jetıstıkterın halyqtardyŋ ūly qonys audaruy kezınde europaǧa barǧan köşpelı ǧūndardan üirengenı ötırık emes. Osy aitylǧandarǧa dälel bolatyn arheologiialyq zertteuler. Ötken ǧasyrdyŋ 60-şy jyldary akademik A.P.Okladnikov Altaidaǧy Ūlaly dep atalatyn özennıŋ jaǧasynan 200 myŋ jyl bolǧan adam tūraǧyn tapty. Būl köptegen halyqtardyŋ mädenietınıŋ osy jerden bastau alatynynyŋ aiqyn dälelı edı.
Ol kezde türkı tarihy turaly aituǧa bolmaityn. Osylaişa «Altai», «Sıbır» mädenietı degen ataular şyqty. Kezınde akademik Älkei Marǧūlan ondaǧan ejelgı türkı qalalaryn tapty. Bıraq būl taqyrypty toqtatuǧa tura keldı. Mäskeulıkter Ūly dalanyŋ jetıstıkterın körgısı kelmedı. Olarǧa «jabaiy köşpendıler» turaly ǧana tarih kerek edı.
Qazaqstan özınıŋ sandaǧan ǧasyrlyq tarihynda adamzat damuynyŋ asylyna ainalǧan mädeni mūralarǧa öte bai. Jerımızdegı arheologiialyq eskertkışterdıŋ köptıgı babalarymyzdyŋ otyryqşy jäne köşpelı mädeniettıŋ öte joǧary deŋgeide damyǧanyn körsetedı.Ūly dalamyzdyŋ mädeni mūrasy sanqyrly ärı santürlı. Būl adam men tabiǧattyŋ bıte qainasqan üilesımdı tırşılıgınen tuyndaǧan erekşe bıtımın körsetedı. Ejelgı tarihi eskertkışter elımız otarlauǧa tüsken kezden kele bastaǧan ärtürlı maqsattaǧy ekspkdisiialardyŋ büldıruşılıgı men tonauyna tüse bastady. Qazyna ızdeuşıler men tarihymyzdy öşıruge negızdelgen solaqai saiasattyŋ kesırınen qorǧandar men qorymdar tonalyp, balbal tas, syn tas, kındık tas syndy mūralar talqandalyp, qūrylys materialdary retınde paidalanyldy. Tyŋ igeru kezınde soqaǧa jyrtylyp, şynjyr tabanǧa taptaldy.
Tabiǧi eskertkışterdı tauyp, olardy qorǧaiǧa alu, qalpyna keltırıp, el igılıgıne beru aitar auyzǧa ǧana oŋai. Keŋ dalamyzdaǧy qanşama belgısız tarihi, tabiǧi eskertkışter jer asty qazba bailyqtaryn alu men şikızat öndıru kezınde bülınıp jatyr. Qazırgı auylşaruaşylyq jerlerın tügendeuden keiın bos jatqan jerlerdı ainalymǧa engızu mäselesı qaralyp jatyr. Jerdı ūzaq merzımge jalǧa jäne jeke menşıkke beru kezınde ol jerde tarihi oryndardyŋ, ejelgı zammannan qalǧan kez-kelgen mūralardyŋ bar-joqtyǧy ūqypty tekserıluı kerek. Osyndai tarihi-mädeni qūndylyqtardy saqtau, oǧan baratyn joldar men rūqsat alu mäselelerın oŋtailandyrudy esten şyǧarmaǧan abzal.
Qazır älem boiynşa ekoturizmnıŋ qarqyndy damuy tarihymyzdy tügendeumen turizmdı damytuda tarihi eskertkışterdı qalpyna keltırudıŋ maŋyzy arta tüspek. Al bız osy jaǧdaidy tiımdı paidalana alyp otyrmyz ba? Jerımızdıŋ tamaşa tabiǧaty men sonyŋ aiasynda tarihi-mädeni mūramyzdy da körsetetın uaqyt keldı. Tereŋ de bai tarihymyzdy älemge tanytudyŋ osy bır jolyn ıske asyruda qapy qalmaiyq.
Ardaq BERKIMBAI
