— Tabyl aǧa, aşar-şylyq jaily mūraǧat materialdaryn ünemı jariialap kelesız. Būl joly Başqūrtstanǧa jolyŋyz tüsıptı. Bauyrlas eldıŋ mūraǧatynan elge qatysty tyŋ dünie kezdestıre aldyŋyz ba?
— Būl saparym jaman bolmady. Qanjyǧamda jaŋalyq köp. Bızdıŋ elge de qatysty tyŋ derekterge kezıktım. Sözdı mynadan bastaǧym kelıp tūr. Bızdıŋ keibır ǧalymdar aşarşylyqta qazaq dalasynda 4 mln-dai adam qyryldy degen mälımet ūsynady. Būl — jalǧan aqparat. Qyrylǧan halyqty az körsetu arqyly nenı kökseitınderın tüsınbeimın. Osy saparymda Başqūrtstandaǧy Respublikalyq mūraǧattan 1921-22 jylǧy aşarşylyq saldarynan odaq boiynşa 6 mln. adam öldı degen derek taptym. Qūpiia derek. (Al 1931 jylǧy aştyq bölek äŋgıme). Aşarşylyqta qazaqtan köp qyrylǧan halyq joq. Demek, menıŋ esebım boiynşa 1921-22 jylǧy aşarşylyqtyŋ özınde qazaqtyŋ 3 mln-dai adamy jer jastanǧan.
— Alapat aştyq Başqūrt halqyna da oŋaiǧa soqpaǧan bolar? Olarǧa tigızgen zaualy jaily da aita ketseŋız.
— Ärine, qoldan jasalǧan aşarşylyq būlardy da ainalyp ötpegen. 1921 jyly bastalǧan aştyq 1922 jyly jalǧasyp, Başqūrtstan guberniialarynda 421.352 adam, 368.330 balalar aştyq auyrtpalyǧyn tartyp, auru-syrqau meŋdep, köbı ölım qūşypty. (GACh.of.380.op.1.d.18.p21.24.) Aştyqtyŋ kesırınen älsıregenderdı quaty barlar tamyz aiynda (86 adamdy) soiyp jei bastaǧan. Uralskıde — 84, Troiskıde — 5, Miasskomda — 7, guberniia boiynşa 98 adamdy soiyp jegen. (GACh.o.f.380.op.1d18-37.) Mıne, jan şoşyrlyq faktıler.
El bolǧasyn kösemsız bola ma? Başqūrt halyq qozǧalysynyŋ basşysy A.A.Validov Keŋes basşylarynyŋ jürgızıp jatqan saiasattaryn äşkereleidı. Öitkenı «Asyra sılteu bolmasyn, aşa tūiaq qalmasyn» degen ūran būl jaqqa da jetken edı. Onyŋ qūndy ūsynystary nätijesız qalyp, köp keşıkpei guberniialarda aştyq örttei lau ete tüsedı. Arhiv qūjattaryna süiensek, 1921 jyldyŋ bırınşı qaŋtarynda Ufa guberniiasynda 13 million pūt astyq, 2.2 myŋ pūt mai, 12 million dana jūmyrtqa, Kışı başkeriia boiynşa 2.2 million pūt astyq, 6.2 pūt mai jinalǧan. Şarualarda 39 myŋ ırı qara, 82 myŋ qoi, eşkı bolǧan. Olardy da sypyryp alǧan. Ara ösıruden jinalǧan 2.2 pūt bal da tärkılengen. Ol azdai 1921 jylǧy quaŋşylyq qosylyp, azamat soǧysy qaljyratqan elde aştyq bastalady da, halyq köterılısıne ūlasady. Aryndy özenderdıŋ boiymen aqqan ölıkter jaǧalaularda şaşylyp jatty deidı bızge jetken derek.
— Demek, qyzyl imperiia olardy da aiamaǧan eken-au?...
— Bır «qyzyǧy», apat oşaǧynyŋ ūlǧaia bastaǧanyn sezıngen qyzyl imperiia Mäskeudıŋ qol astyndaǧy az ūlttarǧa «jyly şyrai» tanytqan. Mysaly, sol uaqytta Amerika, Şvesiia, Norvegiia, qyzyl krest qoǧamdary aştyqtyŋ aldyn alu üşın azyq-tülık vagondaryn jöneltıp otyrǧan. Mūny Resei dabyraityp körsetpegen. Jasyrǧan. Syrttan jetkızılgen kömektıŋ qanşa ekenı älı künge jūmbaq. Alaida, eŋ soraqysy, Qazaqstandy mūndai järdemnen tys qaldyrǧan. Osynyŋ özı-aq qazaq ūltyn joiyp jıberuge baǧyttalǧan qadam deuge jetıp jatyr! Menıŋşe, Lenin bastaǧan qyzyl imperiia alaş qairatkerlerınen qatty şoşyǧan. Olarǧa senımsızdık tanytqan. Qalaida ūltty qūrtyp jıberuge tyrysqan ǧoi. Sebebı bolşevikterdıŋ baǧdarlamalary men zaŋdarynyŋ köbın Alaş kösemderı tüzedı. Sondyqtan da, olar “sosializmge bırden-bır qauıptı jūrt — Alaş” dep ūǧynǧany kämıl.
— Sözıŋızdıŋ tübırıne üŋılsek, şetten kelgen azyq-tülık bauyrlas başqūrt halqyn aştyqtan qūtqaryp qaldy degendı meŋzeidı. Oǧan qandai naqty dälelderıŋız bar?
— Jerı qūnarly da qūtty öŋırde aşyqqan halyqqa 1922 jyldyŋ 6 qaŋtarynda «Vinkobogo» su kemesı 5.900 tonna jügerı dänı jäne basqa da azyq-tülık, därı-därmek jetkızgen. Älgı şeteldıŋ kömegı 5250 aşyqqan balalardy asyrasa, 1921 jylǧy jeltoqsandaǧy derek boiynşa 75 000 balany aştyqtan qorǧau kerektıgın mälımdeumen qatar (SGİARb f.r.-O1O1.op 1.d.70.l.29-30) balalar ölımı 40 paiyzǧa, emşektegı säbiler ölımı 75 paiyzǧa jetkenın qamtyp aitylady. Sol tūsta Amerika äkımşılıgı aşyqqandarǧa kömek esebınde 29 tamyzda Rigadan Mäskeuge 8 vagon, 30 tamyzda 14 vagon toly azyq-tülık jöneltılgenın «Pravda» gazetınıŋ 1921 jylǧy 3 qyrküiegındegı sanynda jazǧan eken. Eldı aştyqtan qūtqaru üşın qūrylǧan 2222 ashanadan 276 686 adam tamaqtanyp tūrǧan. «Pravda» gazetınıŋ jazuynşa, RSFSR-da 1922 jyldyŋ 1 tamyzdaǧy mälımetınde 9 million 554 myŋ 575 adamǧa ömırın jalǧauǧa Amerika azyqpen kömek bergenı aşyq aitylǧan. (ARA) (GARF. F.r.1058.op1.d.532.l.99a). Al būl jerdegı mūraǧat derekterınen aştan qyrylyp jatqan qazaq elıne az da bolsa kömek boldy degendı öz basym kezdestıre almadym.
— Keibır tarihşylar aşarşylyqta ölgen qazaqtardyŋ sanyn bürkemeleidı dep qaldyŋyz. Ony naqty qandai derekke süienıp aityp otyrsyz?
— Reseidıŋ qūpiia mälımetınde 1900 jyly Qazaqiiada 10 mln. halyq tūrady dep jazylǧan. Būdan 10 jyldan asa uaqyt ötkende Alaş ardaqtysy Ahmet Baitūrsynov: “Alhamdulilla, 7 mln. qazaq barmyz”, — dep naqtylaidy. Demek, ekı arada ösım joq. Bälkım, jūt pen aşarşylyq jaipap tastaǧan. Orystyŋ Sajnikov degen tarihşysy 1915 jyly jazǧan maqalasynda: “Qazaqtardyŋ ärbır üiıne barǧanda, qanşa balaŋ bar dese, 4-5 qara domalaq dep aitady. Naqty adam sanyn aitpaidy olar. Öitkenı Reseidıŋ otary bolǧandyqtan, salyqtan qorqady”, — dep jazady. Onyŋ boljamynşa, tap sol uaqytta Qazaqiiada 8,5 mln. adam tırşılık keşken. Al 1921-22 jyly aştyqtan tırı qalǧan qazaq sany 4 mln. Joǧaryda keltırılgen mälımettermen salystyrsaq, qalǧandary qaida ūşyp ketken? Osyǧan men renjimın. Aştyq turaly jazǧan fransuz jazuşysy İzabella: “1921 jyldan bastalǧan aştyq Qazaqstanda 1934 jylǧa deiın jalǧasty. Aştyq tört kezeŋnen tūrdy. Osy kezeŋde qazaqtardyŋ 80 paiyzy qyryldy. Būl genosidten de asyp kettı”, — dep jazady. Osyndai derekterdı körıp otyryp, qalai şydaisyŋ? Rasyn aitu kerek, qoldan ūiymdastyrylǧan aştyq qazaqtyŋ tektılıgın joidy. Sonyŋ zardabyn älı tartyp kelemız.
— Tabyl aǧa, aşarşylyq jaily az jazylǧan joq. Jazyla da bermek. Būl — qazaq halqy üşın ūmytylmas qasıret! Söz soŋynda sızdı qazır qatty mazalap jürgen mäselege toqtalsaq?...
— Ukraina jerındegı aştyq turaly tarihi derekter aityldy. Olarda halyqtyŋ 11 paiyzy qyrylǧany naqtylandy. Mūny būrynǧy Keŋes odaǧynyŋ tūsynda-aq moiyndatty. Al bızdıŋ elımızdegı halyqtyŋ 80 paiyzy, tört bırdei aştyqta qyrylǧanyn älı künge deiın eşkım, eş jerde naqty derekpen däleldegen joq. Men maqsatym — osynyŋ tübıne jetu. Oǧan ǧūmyrym jete me, bılmeimın.
Naǧaşybai QABYLBEK,
