Tereŋ bılım, ūlt tarihyna qūrmet, qazaq halqynyŋ azattyǧy men qūqyǧy üşın küres – «Alaş» qozǧalysynyŋ jetekşısı Älihan Bökeihannyŋ kısılık kelbetınıŋ bır qyry ǧana.
Älihan Bökeihan – XX ǧasyrdyŋ bas kezınde qazaq dalasynda keŋınen qanat jaiǧan ūlt-azattyq «Alaş» qozǧalysynyŋ negızın qalauşy jäne jetekşısı, Alaşorda ūlttyq autonomiiasy Halyq keŋesınıŋ töraǧasy boldy.«Alaş» qozǧalysy jetekşısınıŋ ıs-qimyly men rölıne qazaqtyŋ qazırgı zamanǧy tarihynda alǧaş ret, 1920 jyldary osylai baǧa berıldı. Qoşmūhammed Kemeŋgerūly (Qoşke Kemeŋgerov) «Qazaq tarihynan» dep atalatyn tarihi ocherkınde: «Ükimettiŋ qara quǧyn jasaǧan künderinde aidauyna da, abaqtysyna da şydap, el üşin basyn qūrban qylǧan at töbelindei ǧana azamat toby boldy. Būl topty baulyǧan – Älihan», – dep jazdy.
HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı saiasatkerlerdıŋ bırı, tarihşy, jurnalist, jazuşy jäne dramaturg Qoşmūhammed Kemeŋgerūly būl ocherkın 1922 jyly aiaqtap, 1924 jyly Mäskeudegı SSSR halyqtarynyŋ ortalyq baspasynan şyǧardy. Sovet ökımetınıŋ quǧyn-sürgınıne ūşyraǧan Älihan Bökeihan ömırınıŋ soŋǧy 15 jylyn osy Mäskeude ötkızıp, Kremldıŋ jıtı baqylauynda bolǧan edı.
QAZAQ KÖSEMI
Älihan Bökeihan 1866 jyly 5 nauryzda düniege keldı. Būl kez otarşyldyq saiasat saldarynan qazaq halqy ǧasyrlar boiǧy qalyptasqan köşpendılerdıŋ dästürlı rulyq-qauymdyq qatynastarynan, jerınen de, ony paidalanu qūqynan da ajyrai bastaǧan, köşpendılerdıŋ baiyrǧy qūndylyqtary şettetılıp, jaŋasy qalyptasa qoimaǧan almaǧaiyp kez edı.
Patşalyq Reseidıŋ otyrşyldyq saiasaty jyl ötken saiyn küşeiıp, qazaq ışıne dendep ene tüstı, sonyŋ kesırınen handyq bilıktıŋ baiyrǧy qūrylymdary joiylyp, qazaqtyŋ salt-dästürı men mädenietıne jäne onyŋ öz jerınde derbes etnos retınde ömır süruıne qater töndı.
Patşalyq bilıktıŋ ozbyr saiasatyn jastaiynan körıp, tüisınıp ösken Älihannyŋ boiynda otarşyl bilıkke ǧana emes, jan alyp, jan berıspei-aq otarlyq qamytty kiiuge mäjbür etken öz halqynyŋ
Älihan Bökeihan autory ärı redaktory bolǧan «Golos stepi» gazetınıŋ 1907 jyly qaŋtardyŋ 13-ı künı şyqqan sany.
salt-sanasy, tūrmys-tırşılıgı, şaruaşylyǧy turaly synşyl közqarasy da erte qalyptasty.
1889 jyly «Osoboe pribavlenıe k «Akmolinskim oblastnym vedomostiam» gazetınıŋ qazaq tılındegı qosymşasy – «Dala ualaiatynyŋ gazetınde» jariialanǧan özınıŋ alǧaşqy maqalalarynda-aq qazaq qoǧamynyŋ jaǧymsyz jaqtary men qara halyqty qatygezdıkpen qanap jürgen nadan molda, bolys pen starşyndy, toiymsyz baidyŋ soiylyn soǧyp jürgen ekıjüzdı aqyndar men oqyǧan qazaqtardy aiausyz synǧa aldy.
«Qyrda kım bolsa da sol molla bolady. Az ǧana oqu bıletın qazaq, ia qaşqyn noǧai, ia sart, ia täjık. Sol adamdar bek nadan häm närsenı... bılmeidı häm solar nadan bolǧan soŋ qazaqtarǧa auyp, olardy meilınşe būzady. Qai qazaq mollaǧa nanbaidy, aşyq kündı jauyn qylamyn dep tūrǧan soŋ... (Qūdaiyndai ilanady)... Bır sorly qazaq bar ma eken... «jaqsy» atanyp jürgen qazaqtar menen mollalardan körmegen?.. Sol mollalar nadandyǧymenen dınge qarsy ötırık aitady...» dep jazdy «Q. oiazyndaǧy mollalarynyŋ baiany» degen maqalasynda.
«Baspahanaǧa hat» atty maqalasynda autor Zūlymbai Qarymbaev sekıldı qazaq bai-bolystarynyŋ, sondai-aq Müsäpır Beişarin tärızdı qazaq kedeilerınıŋ jiyntyq keiıpkerın jasady: «Bızdıŋ sözımızdıŋ rastyǧyn baiqaiyn degender eldegı tılmäştıŋ spisok jornalyn alyp, kez-kelgen jerınen oqyp körse bolǧany, myna jornaldan Zūlymbai Qarymbaiūlyn körse, 15 jylqysy, 100 qoiy bar dep jazuly tūrady. Anyǧy 300 jylqy, 700 qoiy bolsa da häm Müsäpır Beişaraūlyn körse - 50 qoiy bar, 5 jylqysy bar dep jazylyp tūrady. Ol sorlynyŋ ılıp alar heş närsesı bolmasa da sondai beişaralar, iaǧni uaqytymen alym bermeimın, heş närsem joq dep azar da bazar bolady».
Ol bolystardy, pisarler men tılmäştardy «sūm», «zalym» adamdar qataryna jatqyzdy.
Basqa bır maqalasynda autor bylai deidı: «Qyr halqy bos jüredı. Bos otyrǧan bastaryna auyr syn tumaǧan soŋ mehnat-jūmysqa ilenbei, mal şaruasymenen küneltıp jürdı. Mal baǧu öz jönımenen jüre beredı. Ölgenge şeiın bır qazaq mal baǧudy tüzeuge oilaǧan joq, qanşa zamannan berı ata-babanyŋ jolymenen jüredı de otyrady».
23 jasar Älihan sol kezdegı qazaq qoǧamy mädenietınıŋ tömendıgın, adami ädep pen ahlaqtyŋ joqtyǧyn ökıne otyryp aitady. Halyqtyŋ jappai sauatsyzdyǧy, bolystyq bilık üşın ru aralyq küres, barymta, bailar men küştılerdıŋ kedeiler men älsızderdı aiausyz ezuı etek aldy dep sanaidy.
Būl jyldary, Älihannyŋ közqarasynşa, qazaq halqy bai men nadan moldalardyŋ jäne otarşyl bilıktıŋ üş jaqtan bırdei ezgısıne tüstı.
Bıraq Älihan qazaqtar turaly: «Qyr halqy... ǧylym-bılım jaiyp jatqan häm özderı ǧylym-bılımge köŋıl bölgen sebebınen keşıkpei-aq jaqsylyqty bılıp, eŋsesın köteruge aiaq basar, özderınıŋ süiekterıne bergen aqyly-sanasy bolǧan soŋ...», – dep jazdy.
KÜRES PEN ǦYLYM
Omby tehnikalyq uchilişesın aiaqtaǧan Älihan sol kezderı jūrt japa-tarmaǧai ūmtylatyn zaŋger nemese äskeri käsıptı taŋdamai, Sankt-Peterburgtegı Orman institutyna tüsıp, ormantanuşy-ǧalym diplomyn alyp şyqty. Keiınnen Sankt-Peterburg universitetınıŋ zaŋ fakultetıne tötenşe emtihan tapsyryp, zaŋger diplomyna da ie boldy.
Mıne, osylaişa Älihan Bökeihan Dala ölkesı – Qazaqstannyŋ halyq şaruaşylyǧy boiynşa sarapşy maman, ırı ǧalymǧa ainaldy. Sondai-aq ekonomist, tarihşy, etnograf, ädebietanuşy retınde tanyldy. Qazaq egınşılıgı men mal şaruaşylyǧy, sonyŋ ışınde qazaqtyŋ siyr, qoi jäne jylqy şaruaşylyǧy turaly ırgelı zertteuler jariialady. Qazaq tarihy, etnografiiasy, ädebietı men folklory turaly jüzdegen maqalalar jazyp, «Qozy Körpeş – Baian Sūlu», «Er Tarǧyn», «Er Saiyn» sekıldı halyq auyz ädebietınıŋ bırneşe ülgılerın jinaqtyp, baspa betıne şyǧardy.
Ol ǧylymi ataqqa da, ǧylymi därejege de ūmtylmady, öitkenı negızgı küş-jıgerın saiasi küreske jūmsady. Keide ǧylymi jūmystaryn erıksız saiasi küres barysynda jazuǧa tura keldı. Akademik Älkei Marǧūlannyŋ estelıkterınde, Alaş kösemınıŋ 1925-1927 jyldar aralyǧynda Leningrad memlekettık universitetınıŋ professory bolǧandyǧy aitylady.
Qazaq jerınıŋ otarlanuy men baiyrǧy jer iesı – qazaq halqyna sol kezdıŋ özınde tiıp otyrǧan jäne alda da tigıze beretın asa auyr zardaptary turaly bırqatar ırı eŋbekterı Älihan Bökeihannyŋ alǧa qoiǧan mūratynyŋ jarqyn mysaldary bola alady. Älihan Bökeihan būl zertteulerdı Semei türmesınde segız ai otyrǧan kezınde de jazǧan edı.
«Qazaqtyŋ suarmaly egıstık jerlerınıŋ alynuy», «Dala ölkesınıŋ tükpırlerındegı orys qonystary», «Aqmola oblysyndaǧy pereselenderdıŋ jer ülesterı» dep atalatyn maqalalarynyŋ taqyryptarynan-aq onyŋ qandai özektı mäselelerdı arqau etkenı aiqyn aŋǧarylady. Älihan Bökeihan būl maqalalardy basqa jerde emes, otarşyl metropoliianyŋ däl jüregınde – Peterburg qalasynda, «Sibirskıe voprosy» jurnalynda jariialady. 1908 jyly, tuǧan jerden jyraqta, bostandyqtyqtyŋ dämın tatar-tatpastan-aq Samaraǧa aidalyp kettı.
SAIаSATKER-REALİST
Älihan Bökeihan kezındegı qūdyrettı Qazaq handyǧynyŋ bırlıgı men küş-quatynan aiyrylyp, otarlyq täueldılıkke qalai tüskenın egjei-tegjeilı zerdelep şyqty.
Ol qazaq handary men sūltandarynyŋ, ru kösemderı men bilerınıŋ Resei imperiiasy ökılderımen jazysqan hattaryn zerttei kele keibırın gazetter men arnaiy jinaqtarda jariialady. Sondai-aq dalanyŋ taǧy bır köşpelı elitasy – Kenesary han bastaǧan qaruly köterılıs turaly el auyzyndaǧy aŋyz-äŋgımelerdı jinaqtady. Älihan Bökeihan osy ızdenısterdıŋ arqasynda bırneşe kelelı tūjyrymdar jasap, oi qorytty.
Qazaqtyŋ bırlıgı men täuelsızdıgın saqtai almauynyŋ eŋ basty sebebın ol el tızgının ūstaǧandardyŋ, tıptı eŋ qaterlı kezdıŋ özınde, iaǧni joŋǧar şapqynşylyǧy kezınde de el ışınde auyzbırlık ornata almauynan köredı.
Alaş qairatkerı Älihan Bökeihan şyǧarǧan "İrtyş" pen "Omich" gazetterı.
«Būrynǧy bileuşılerdıŋ köpşılıgı, – dep jazady Älihan Bökeihan, – küş-quatynyŋ barlyǧyn özara talas-tartys pen qyrqysqa sarp ettı» (Türık balasy. Qazaqtyŋ tarihy. «Qazaq», 1913, № 2.).
Alyp Resei imperiiasymen alysyp, baiyrǧy täuelsızdıktı qaruly köterılıspen qalpyna keltıru mümkın emes dep tūjyrǧan Älihan Bökeihan «būl joldy halyqtyŋ jappai qoldauy da neǧaibyl, Kenesary köterılısınıŋ jeŋılıske ūşyrauy – sonyŋ bır körınısı» dep eseptedı.
Alaş jetekşısı otarşyl imperiiany saiasi tūrǧydan reformalap, federativtık demokratiialy memleketke ainaldyru arqyly ǧana qazaqtyŋ äuelı özın-özı bilep, keiın tolyq täuelsızdıkke qol jetkızuıne bolady dep sanady.
Ol mūnyŋ ūzaq ta azapty jol bolsa da, eŋ dūrys jol ekenın köre bıldı. Sondyqtan da 1905 jyly «Halyq bostandyǧy» nemese Konstitusiialyq-demokratiialyq partiianyŋ (kadet partiiasy) Aqmola oblystyq jäne Omby qalalyq komitetterınıŋ ūiymdastyruşylary men jetekşılerınıŋ bırı boldy.
Partiia 1905 jyly 23 säuır men 17 qazandaǧy manifesterdıŋ aralyǧynda düniege keldı, bıraq az uaqytta-aq Reseidegı eŋ ırı ärı asa tanymal oppozisiialyq ūiymǧa ainaldy. Kadetterdıŋ baǧdarlamasy men alǧa qoiǧan maqsat-mındetterı qazaq halqynyŋ arman-tılegıne sai keldı. Būl partiia «adamnyŋ jeke basyna qol sūqpauşylyqty; ūltyna, dıni senımıne, tegı men jynysyna qaramastan azamattardyŋ teŋdıgı men bostandyǧyn qamtamasyz etudı; halyq ökıldıkterıne de, jergılıktı özın-özı basqaru organdaryna da jalpyǧa bırdei, teŋ, töte jäne qūpiia sailau qūqyǧyn jüzege asyrudy; jer reformasyn zaŋnamalyq tūrǧydan şeşudı, ūlttyq talaptardy ädıl oryndaudy» talap ettı.
QAZAQTYŊ SAIаSİ TALAPTARY
Täuelsızdıktı baiyrǧy handyq basqaru instituttary negızınde qalpyna keltırudı Älihan Bökeihan dūrys dep sanamady. Sol sebeptı de ol özgeşe startegiialyq maqsattardy jüzege asyruǧa ūmtyldy. Būl ūmtylystarynyŋ bır parasy «Qarqaraly petisiiasy» degen atpen tarihta qalǧan 1905 jylǧy «Qazaqtardyŋ petisiiasynda» körınıs tapty.
«Qazaqtardyŋ petisiiasynyŋ» basty ūiymdastyruşy jäne negızgı autory Älihan Bökeihannyŋ qazaq halqynyŋ beibıt saiasi talaptaryn orys imperatoryna dereu poştamen jıberudı qolǧa alǧany turaly onyŋ «Dala ölkesındegı sailaular» dep atalatyn ocherkınde jan-jaqty aitylady.
Älihan Bökeihan būl talaptardy Peterburgtıŋ «Syn otechestva» gazetı men Ombynyŋ «İrtyş» gazetınde jariialap, olardy özı redaksiialap şyqty. «Qazaqtardyŋ petisiiasynyŋ» törtınşı tarmaǧynda «qazaq otyrǧan jerlerdıŋ qazaqtyŋ menşıgı bolyp sanalatynyn patşa ökımetınen moiyndaudy» talap etken Älihan Bökeihan «jersız memleket bolmaidy» degen ūstanymda boldy. Qazaq jerın saqtap qalu jäne Reseidıŋ qazaq jerıne orys şarualaryn ornalastyruyna jol bermeu maqsatyndaǧy qajyrly kürestı ol Sankt-Peterburgtegı oquynan Ombyǧa oralysymen bastap kettı.
Qazaq halqy petisiiada qazaq balalary bılım alatyn barşa bastauyş mektepterge ana tılı men jazuyn engızudı, qazaq tılınde gazet şyǧaryp, ıs qaǧazdaryn qazaq tılınde jürgızudı talap ettı.
Älihan Bökeihan keiınırek syrttan taŋylǧan jat zaŋdarmen emes, qazaq halqynyŋ salt-dästürı men ūlttyq erekşelıkterıne sai keletın josyn-joralǧylar boiynşa ükım şyǧaratyn qazaqtyŋ baiyrǧy biler sotyn qalpyna keltırudı ūsyndy. Būl rette mysal retınde Angliiadaǧy sot bilıgın alǧa tartty. Ol üşın biler men bilerdıŋ sot bilıgın äkımşılık bilıkke täuelsız etu qajet dep sanady.
«Alaş» qozǧalysynyŋ strategiialyq maqsattarynyŋ bırı – Dala ölkesıne «zemstvo», iaǧni jergılıktı özın-özı basqaru jüiesın jappai engızu. Zemstvo engızılgen jaǧdaida jergılıktı özın-özı basqaru jüiesı küşeiıp, belgılı bır aumaqta jinalǧan salyqty mektep, auruhana, jol jäne taǧy da basqa maŋyzdy äleumettık nysandar qūrylysyn jürgızuge, iaǧni jergılıktı infraqūrylymdy salyp, damytu mümkındıgı bolatyn edı.
Memlekettık Dumada tiesılı zaŋ qabyldau arqyly Dala ölkesıne jappai zemstvo engızuge ūmtylǧan Älihan Bökeihannyŋ tüpkılıktı közdegenı qazırgı qazaq memleketın, onyŋ berık ırgetasynan qalau edı.
ALǦAŞQY DEMOKRAT
Osynau strategiialyq maqsattarǧa jetu jolynda ūlttyq ziialy qauymǧa da, qarapaiym būqara halyqqa da jaqyn ideia auadai qajet edı.
Älihan Bökeihan qazaqtardy ruǧa da, jüzge de jıktemedı, äleumettık märtebesıne de, bılımıne qarai da böle-jarmady. Qazaqty bırtūtas halyq retınde körgısı keldı. Osy oraida ol ūsynǧan Alaş atauy ūltty ūiystyruǧa mūryndyq bolatyn tamaşa ideia bolyp şyqty. Būl ideiany Älihan Bökeihan Alaş qozǧalysy paida bolǧanǧa deiın-aq ärdaiym aityp jürgen edı. Sonau 1910 jyldyŋ özınde-aq «Qazaqtar» dep atalatyn tarihi ocherkınde qazaqtardyŋ soǧys ūrany «Alaş degen miftık tūlǧa» ekenın atap ötken bolatyn.
1913 jyly jazǧan «Qazaqtyŋ tarihy» dep atalatyn maqalasynda Alaş atauyna tereŋırek toqtalyp, Alaş atauynyŋ astarynda «jetekşı» degen maǧyna jatqanyn aitady. «Joşy handy halyq «Alaş» dep atap kettı. Būl «Alaştyŋ – alaş jūrtynyŋ basşysy» ekenın bıldıredı» dep jazady «Türık balasy» («Qazaq», 1913, № 7).
1917 jyly qaraşa aiynda ötken Qūryltai jinalysynyŋ sailauynda qazaqtardyŋ basym köpşılıgı «Üş jüz» partiiasyn emes, «Alaş» partiiasyn qoldady, söitıp «Alaş» partiiasy 43 deputattyq mandatty ielendı. «Alaş»
Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihan 1937 jyly şılde aiynda tūtqyndalǧan kezde öz qolymen toltyrǧan anketa. Resei FSB-nyŋ mūraǧatyndaǧy qūjat. Mäskeu, aqpan, 1995 jyl.
partiiasy Qazan töŋkerısınıŋ qarsaŋynda Reseidegı eluge juyq partiianyŋ ışınde segızınşı orynda tūrǧan edı.
Älihan Bökeihan şynaiy demokrattyq jolǧa tüstı. Şynaiy saiasaty baǧamdai bıletın ol öz elınıŋ Resei federativtı parlamenttık respublikasynyŋ qūramynda bolaşaǧy bolmaitynyn aŋǧardy.
Alaş kösemı 1917 jylǧy Aqpan töŋkerısı kezınde Batys maidannyŋ tylynda jürgen bolatyn. Kütpegen töŋkerısten keiın ol Oral oblysy men Bökei ordasynda qazaq siezderın ūiymdastyryp, ötkızu üşın maidannan Şafqat Bekmūhamedūly men Uälidhan Tanaşūlyn jıberedı. Olarǧa siezde qazaqtyŋ belgılı aqyny, küişı, Orynbor kadet korpusynyŋ tülegı, Äbılhaiyr hannyŋ bedeldı tūqymy Şäŋgerei Bökeiūlyn jetekşı etıp sailaudy amanattaidy.
Amanatty moiyndaryna alǧanda eş qarsylyq bıldırmegen būl ekeuı nege ekenı belgısız Bökei ordasyna barar jolda Şäŋgereige qarai at basyn būrmaǧan. (Būl jait 1933 jyly Almaty men Qyzylorda qalalarynda şyqqan, Nūǧyman Manaiūly qūrastyrǧan Şäŋgerei Bökeiūlynyŋ ömırı turaly kıtaptyŋ alǧysözınde surettelgen).
Älihan Bökeihan osy amanat arqyly Orynborda ötetın jalpyqazaq siezınde Şäŋgerei Bökeiūlyn «Alaş» jetekşısımen tepe-teŋ jaǧdaida Alaşorda autonomiiasy ükımetınıŋ (Halyq keŋesı) töraǧasy qyzmetıne naǧyz demokratiialyq sailau jolymen dauysqa tüsırudı közdegen bolatyn.
Alaida siezde onymen bırge basqa ekı kandidattyŋ (taǧy da Älihan Bökeihannyŋ ūsynysy boiynşa Ekınşı Duma deputaty Baqytkerei Qūlmanov pen Aidarhan Tūrlybaevtyŋ) dauysqa tüskenı belgılı. Älihan Bökeihan būl ūsynystarynan Qazaqstanda demokratiialyq sailau dästürınıŋ negızın qalaǧysy kelgenı baiqalady.
KISILIK PEN QARAPAIYMDYLYQ
Älihan Bökeihannyŋ adamşylyǧy, qairatkerlıgı men kısılık qasietterımen erekşelendı. Ol pıkırlesterı men joldastarynyŋ eŋbekterın qai uaqytta da oryndy baǧalai bıldı.
1914 jyly onyŋ serıktesterı ärı dostary, sol kezde Orynbor qalasynda şyǧyp tūrǧan «Qazaq» gazetınıŋ bas redaktory men orynbasary – Ahmet
Alaş basşylary (soldan oŋǧa): Ahmet Baitūrsynūly, Älihan Bökeihan, Mırjaqyp Dulatūly.
Baitūrsynūly men Mırjaqyp Dulatūly «gazet betınde ükımetke qarsy maqala jariialady» degen jeleumen tūtqynǧa alyndy.
Būl uaqiǧany jedelhat arqyly bılgen Älihan Bökeihan «Qazaq» gazetınıŋ kelesı nömırıne «Ūiat!» degen maqala jariialap, Alaştyŋ bırtuar azamattaryna qoldau körsettı. Özınıŋ de Samara guberniiasynda aidauda jürgenıne alty jyl bolǧanyna qaramastan «Alaş» kösemı pıkırlesterıne tılekşı ekendıgın osylaişa tanytty.
«A.N.Radişev... abaqtyǧa jabylyp, 10 jylǧa Sıbırge aidaldy. Onyŋ zamandasy, taǧy bır gazetşı, Europaǧa jol aşqan N.İ.Novikov Şlisselburg bekınısınde 15 jylyn ötkızdı. Ahmet jäne Mırjaqyp bauyrlarym! Senderdı qamaǧan türme – Radişev pen Novikov otyrǧan türme. Reseide eŋ bolmaǧanda bır ret tūtqynda bolmaǧan sanaly adamdar sanauly-aq. Dostoevskii, Potanin, Korolenko, Chernyşevskii, Morozov syqyldy jazuşylar da türmede otyrdy.... Saltykov, Gersen, Puşkin, Lermontov, Turgenevter aidauǧa kettı...» («Qazaq» gazetı, № 54, 1914 j. Samara).
Älihan Bökeihan qarapaiym ömır sürdı. Ol tūtqynǧa alynyp, 1937 jyly atylyp ketkende, qyzy Elizaveta men nemeresı Eskendırge Mäskeudıŋ kommunaldyq päterınen bır bölme men kıtaptar, fotoalbom, bırqatar qoljazbalary, sondai-aq... qazır Almatyda ömır süretın nemere tuysynyŋ qolynda saqtauly tūrǧan nasybai şaqşa ǧana qaldy.
Älihandy 1933 jyly Mäskeude bır-aq ret körgen qazaq sovet jazuşysy Säbit Mūqanovtyŋ äielı Märiiam 2000 jyly jeke kıtap bolyp şyqqan öz estelıgınde Alaş kösemınıŋ tūlǧasyna degen erekşe taŋdanysyn:
Älihan Nūrmūhamedūly Bökeihanovtyŋ atylar aldyndaǧy suretı. Butyrka türmesı, Mäskeu, 1937 jyl. SSRO KGB-synyŋ mūraǧatyndaǧy suret.
«Bökeihanov öte tartymdy adam eken... Syrt kelbetınen naǧyz aqsüiektık qasiet baiqalady. Maŋǧaz, jüzı suyq» (Märiiam Mūqanovanyŋ «Saǧynyşym – Säbitım» kıtabynan) dep suretteidı.
Smahan törenıŋ estelıkterınde Älihannyŋ «tuǧan jerden üş arşyn jer būiyrsa jetedı» degen sözdı aǧaiyn-tuystaryna ärdaiym qaitalap otyratyny aitylady.
Alaida, Älihan Bökeihanǧa da, onyŋ qyzdaryna da, nemeresı Eskendırge de ata-baba jerınen topyraq būiyrmady. Barlyǧy Mäskeude jerlendı. Tek taiauda ǧana Alaş kösemınıŋ küieu balasy, 1920 jyldardaǧy ırı memleket qairatkerı Smaǧūl Säduaqasov denesınıŋ külı Mäskeuden Astanaǧa äkelındı. Bıraq älı künge deiın ony qaida jerleu mäselesı şeşılmei otyr.
Qazaqstan önerkäsıbınıŋ jetekşısı retınde jäne osy saladaǧy ırı ǧalym retınde qalyptasuyna zor mümkındıgı bolǧan, Jezqazǧandaǧy tüstı metaldar kenın igerudıŋ bastauynda tūrǧan onyŋ ūly Oqtaidyŋ (pasport boiynşa Sergei) da qaida jerlengenı belgısız. Oqtai şamamen 1957 jyly jūmbaq jaǧdaida ömırden öttı.
Ūqsas jaŋalyqtar
