Tereń bilim, ult tarıhyna qurmet, qazaq halqynyń azattyǵy men quqyǵy úshin kúres – «Alash» qozǵalysynyń jetekshisi Álıhan Bókeıhannyń kisilik kelbetiniń bir qyry ǵana.
HH ǵasyrdyń bas kezindegi saıasatkerlerdiń biri, tarıhshy, jýrnalıst, jazýshy jáne dramatýrg Qoshmuhammed Kemeńgeruly bul ocherkin 1922 jyly aıaqtap, 1924 jyly Máskeýdegi SSSR halyqtarynyń ortalyq baspasynan shyǵardy. Sovet ókimetiniń qýǵyn-súrginine ushyraǵan Álıhan Bókeıhan ómiriniń sońǵy 15 jylyn osy Máskeýde ótkizip, Kremldiń jiti baqylaýynda bolǵan edi.
QAZAQ KÓSEMI
Álıhan Bókeıhan 1866 jyly 5 naýryzda dúnıege keldi. Bul kez otarshyldyq saıasat saldarynan qazaq halqy ǵasyrlar boıǵy qalyptasqan kóshpendilerdiń dástúrli rýlyq-qaýymdyq qatynastarynan, jerinen de, ony paıdalaný quqynan da ajyraı bastaǵan, kóshpendilerdiń baıyrǵy qundylyqtary shettetilip, jańasy qalyptasa qoımaǵan almaǵaıyp kez edi.
Patshalyq Reseıdiń otyrshyldyq saıasaty jyl ótken saıyn kúsheıip, qazaq ishine dendep ene tústi, sonyń kesirinen handyq bıliktiń baıyrǵy qurylymdary joıylyp, qazaqtyń salt-dástúri men mádenıetine jáne onyń óz jerinde derbes etnos retinde ómir súrýine qater tóndi.
Patshalyq bıliktiń ozbyr saıasatyn jastaıynan kórip, túısinip ósken Álıhannyń boıynda otarshyl bılikke ǵana emes, jan alyp, jan berispeı-aq otarlyq qamytty kııýge májbúr etken óz halqynyń
Álıhan Bókeıhan aýtory ári redaktory bolǵan «Golos stepı» gazetiniń 1907 jyly qańtardyń 13-i kúni shyqqan sany.
salt-sanasy, turmys-tirshiligi, sharýashylyǵy týraly synshyl kózqarasy da erte qalyptasty.
1889 jyly «Osoboe prıbavlenie k «Akmolınskım oblastnym vedomostıam» gazetiniń qazaq tilindegi qosymshasy – «Dala ýalaıatynyń gazetinde» jarııalanǵan óziniń alǵashqy maqalalarynda-aq qazaq qoǵamynyń jaǵymsyz jaqtary men qara halyqty qatygezdikpen qanap júrgen nadan molda, bolys pen starshyndy, toıymsyz baıdyń soıylyn soǵyp júrgen ekijúzdi aqyndar men oqyǵan qazaqtardy aıaýsyz synǵa aldy.
«Qyrda kim bolsa da sol molla bolady. Az ǵana oqý biletin qazaq, ıa qashqyn noǵaı, ıa sart, ıa tájik. Sol adamdar bek nadan hám nárseni... bilmeıdi hám solar nadan bolǵan soń qazaqtarǵa aýyp, olardy meılinshe buzady. Qaı qazaq mollaǵa nanbaıdy, ashyq kúndi jaýyn qylamyn dep turǵan soń... (Qudaıyndaı ılanady)... Bir sorly qazaq bar ma eken... «jaqsy» atanyp júrgen qazaqtar menen mollalardan kórmegen?.. Sol mollalar nadandyǵymenen dinge qarsy ótirik aıtady...» dep jazdy «Q. oıazyndaǵy mollalarynyń baıany» degen maqalasynda.
«Baspahanaǵa hat» atty maqalasynda aýtor Zulymbaı Qarymbaev sekildi qazaq baı-bolystarynyń, sondaı-aq Músápir Beısharın tárizdi qazaq kedeıleriniń jıyntyq keıipkerin jasady: «Bizdiń sózimizdiń rastyǵyn baıqaıyn degender eldegi tilmáshtiń spısok jornalyn alyp, kez-kelgen jerinen oqyp kórse bolǵany, myna jornaldan Zulymbaı Qarymbaıulyn kórse, 15 jylqysy, 100 qoıy bar dep jazýly turady. Anyǵy 300 jylqy, 700 qoıy bolsa da hám Músápir Beısharaulyn kórse - 50 qoıy bar, 5 jylqysy bar dep jazylyp turady. Ol sorlynyń ilip alar hesh nársesi bolmasa da sondaı beısharalar, ıaǵnı ýaqytymen alym bermeımin, hesh nársem joq dep azar da bazar bolady».
Ol bolystardy, pısarler men tilmáshtardy «sum», «zalym» adamdar qataryna jatqyzdy.
Basqa bir maqalasynda aýtor bylaı deıdi: «Qyr halqy bos júredi. Bos otyrǵan bastaryna aýyr syn týmaǵan soń mehnat-jumysqa ılenbeı, mal sharýasymenen kúneltip júrdi. Mal baǵý óz jónimenen júre beredi. Ólgenge sheıin bir qazaq mal baǵýdy túzeýge oılaǵan joq, qansha zamannan beri ata-babanyń jolymenen júredi de otyrady».
23 jasar Álıhan sol kezdegi qazaq qoǵamy mádenıetiniń tómendigin, adamı ádep pen ahlaqtyń joqtyǵyn ókine otyryp aıtady. Halyqtyń jappaı saýatsyzdyǵy, bolystyq bılik úshin rý aralyq kúres, barymta, baılar men kúshtilerdiń kedeıler men álsizderdi aıaýsyz ezýi etek aldy dep sanaıdy.
Bul jyldary, Álıhannyń kózqarasynsha, qazaq halqy baı men nadan moldalardyń jáne otarshyl bıliktiń úsh jaqtan birdeı ezgisine tústi.
Biraq Álıhan qazaqtar týraly: «Qyr halqy... ǵylym-bilim jaıyp jatqan hám ózderi ǵylym-bilimge kóńil bólgen sebebinen keshikpeı-aq jaqsylyqty bilip, eńsesin kóterýge aıaq basar, ózderiniń súıekterine bergen aqyly-sanasy bolǵan soń...», – dep jazdy.
KÚRES PEN ǴYLYM
Omby tehnıkalyq ýchılıesin aıaqtaǵan Álıhan sol kezderi jurt japa-tarmaǵaı umtylatyn zańger nemese áskerı kásipti tańdamaı, Sankt-Peterbýrgtegi Orman ınstıtýtyna túsip, ormantanýshy-ǵalym dıplomyn alyp shyqty. Keıinnen Sankt-Peterbýrg ýnıversıtetiniń zań fakýltetine tótenshe emtıhan tapsyryp, zańger dıplomyna da ıe boldy.
Mine, osylaısha Álıhan Bókeıhan Dala ólkesi – Qazaqstannyń halyq sharýashylyǵy boıynsha sarapshy maman, iri ǵalymǵa aınaldy. Sondaı-aq ekonomıst, tarıhshy, etnograf, ádebıetanýshy retinde tanyldy. Qazaq eginshiligi men mal sharýashylyǵy, sonyń ishinde qazaqtyń sıyr, qoı jáne jylqy sharýashylyǵy týraly irgeli zertteýler jarııalady. Qazaq tarıhy, etnografııasy, ádebıeti men folklory týraly júzdegen maqalalar jazyp, «Qozy Kórpesh – Baıan Sulý», «Er Tarǵyn», «Er Saıyn» sekildi halyq aýyz ádebıetiniń birneshe úlgilerin jınaqtyp, baspa betine shyǵardy.
Ol ǵylymı ataqqa da, ǵylymı dárejege de umtylmady, óıtkeni negizgi kúsh-jigerin saıası kúreske jumsady. Keıde ǵylymı jumystaryn eriksiz saıası kúres barysynda jazýǵa týra keldi. Akademık Álkeı Marǵulannyń estelikterinde, Alash kóseminiń 1925-1927 jyldar aralyǵynda Lenıngrad memlekettik ýnıversıtetiniń professory bolǵandyǵy aıtylady.
Qazaq jeriniń otarlanýy men baıyrǵy jer ıesi – qazaq halqyna sol kezdiń ózinde tıip otyrǵan jáne alda da tıgize beretin asa aýyr zardaptary týraly birqatar iri eńbekteri Álıhan Bókeıhannyń alǵa qoıǵan muratynyń jarqyn mysaldary bola alady. Álıhan Bókeıhan bul zertteýlerdi Semeı túrmesinde segiz aı otyrǵan kezinde de jazǵan edi.
«Qazaqtyń sýarmaly egistik jerleriniń alynýy», «Dala ólkesiniń túkpirlerindegi orys qonystary», «Aqmola oblysyndaǵy pereselenderdiń jer úlesteri» dep atalatyn maqalalarynyń taqyryptarynan-aq onyń qandaı ózekti máselelerdi arqaý etkeni aıqyn ańǵarylady. Álıhan Bókeıhan bul maqalalardy basqa jerde emes, otarshyl metropolııanyń dál júreginde – Peterbýrg qalasynda, «Sıbırskie voprosy» jýrnalynda jarııalady. 1908 jyly, týǵan jerden jyraqta, bostandyqtyqtyń dámin tatar-tatpastan-aq Samaraǵa aıdalyp ketti.
SAIaSATKER-REALIST
Álıhan Bókeıhan kezindegi qudyretti Qazaq handyǵynyń birligi men kúsh-qýatynan aıyrylyp, otarlyq táýeldilikke qalaı túskenin egjeı-tegjeıli zerdelep shyqty.
Ol qazaq handary men sultandarynyń, rý kósemderi men bıleriniń Reseı ımperııasy ókilderimen jazysqan hattaryn zertteı kele keıbirin gazetter men arnaıy jınaqtarda jarııalady. Sondaı-aq dalanyń taǵy bir kóshpeli elıtasy – Kenesary han bastaǵan qarýly kóterilis týraly el aýyzyndaǵy ańyz-áńgimelerdi jınaqtady. Álıhan Bókeıhan osy izdenisterdiń arqasynda birneshe keleli tujyrymdar jasap, oı qorytty.
Qazaqtyń birligi men táýelsizdigin saqtaı almaýynyń eń basty sebebin ol el tizginin ustaǵandardyń, tipti eń qaterli kezdiń ózinde, ıaǵnı jońǵar shapqynshylyǵy kezinde de el ishinde aýyzbirlik ornata almaýynan kóredi.
Alash qaıratkeri Álıhan Bókeıhan shyǵarǵan "Irtysh" pen "Omıch" gazetteri.
«Burynǵy bıleýshilerdiń kópshiligi, – dep jazady Álıhan Bókeıhan, – kúsh-qýatynyń barlyǵyn ózara talas-tartys pen qyrqysqa sarp etti» (Túrik balasy. Qazaqtyń tarıhy. «Qazaq», 1913, № 2.).
Alyp Reseı ımperııasymen alysyp, baıyrǵy táýelsizdikti qarýly kóterilispen qalpyna keltirý múmkin emes dep tujyrǵan Álıhan Bókeıhan «bul joldy halyqtyń jappaı qoldaýy da neǵaıbyl, Kenesary kóterilisiniń jeńiliske ushyraýy – sonyń bir kórinisi» dep eseptedi.
Alash jetekshisi otarshyl ımperııany saıası turǵydan reformalap, federatıvtik demokratııaly memleketke aınaldyrý arqyly ǵana qazaqtyń áýeli ózin-ózi bılep, keıin tolyq táýelsizdikke qol jetkizýine bolady dep sanady.
Ol munyń uzaq ta azapty jol bolsa da, eń durys jol ekenin kóre bildi. Sondyqtan da 1905 jyly «Halyq bostandyǵy» nemese Konstıtýııalyq-demokratııalyq partııanyń (kadet partııasy) Aqmola oblystyq jáne Omby qalalyq komıtetteriniń uıymdastyrýshylary men jetekshileriniń biri boldy.
Partııa 1905 jyly 23 sáýir men 17 qazandaǵy manıfesterdiń aralyǵynda dúnıege keldi, biraq az ýaqytta-aq Reseıdegi eń iri ári asa tanymal oppozıııalyq uıymǵa aınaldy. Kadetterdiń baǵdarlamasy men alǵa qoıǵan maqsat-mindetteri qazaq halqynyń arman-tilegine saı keldi. Bul partııa «adamnyń jeke basyna qol suqpaýshylyqty; ultyna, dinı senimine, tegi men jynysyna qaramastan azamattardyń teńdigi men bostandyǵyn qamtamasyz etýdi; halyq ókildikterine de, jergilikti ózin-ózi basqarý organdaryna da jalpyǵa birdeı, teń, tóte jáne qupııa saılaý quqyǵyn júzege asyrýdy; jer reformasyn zańnamalyq turǵydan sheshýdi, ulttyq talaptardy ádil oryndaýdy» talap etti.
QAZAQTYŃ SAIaSI TALAPTARY
Táýelsizdikti baıyrǵy handyq basqarý ınstıtýttary negizinde qalpyna keltirýdi Álıhan Bókeıhan durys dep sanamady. Sol sebepti de ol ózgeshe startegııalyq maqsattardy júzege asyrýǵa umtyldy. Bul umtylystarynyń bir parasy «Qarqaraly petıııasy» degen atpen tarıhta qalǵan 1905 jylǵy «Qazaqtardyń petıııasynda» kórinis tapty.
«Qazaqtardyń petıııasynyń» basty uıymdastyrýshy jáne negizgi aýtory Álıhan Bókeıhannyń qazaq halqynyń beıbit saıası talaptaryn orys ımperatoryna dereý poshtamen jiberýdi qolǵa alǵany týraly onyń «Dala ólkesindegi saılaýlar» dep atalatyn ocherkinde jan-jaqty aıtylady.
Álıhan Bókeıhan bul talaptardy Peterbýrgtiń «Syn otechestva» gazeti men Ombynyń «Irtysh» gazetinde jarııalap, olardy ózi redakııalap shyqty. «Qazaqtardyń petıııasynyń» tórtinshi tarmaǵynda «qazaq otyrǵan jerlerdiń qazaqtyń menshigi bolyp sanalatynyn patsha ókimetinen moıyndaýdy» talap etken Álıhan Bókeıhan «jersiz memleket bolmaıdy» degen ustanymda boldy. Qazaq jerin saqtap qalý jáne Reseıdiń qazaq jerine orys sharýalaryn ornalastyrýyna jol bermeý maqsatyndaǵy qajyrly kúresti ol Sankt-Peterbýrgtegi oqýynan Ombyǵa oralysymen bastap ketti.
Qazaq halqy petıııada qazaq balalary bilim alatyn barsha bastaýysh mektepterge ana tili men jazýyn engizýdi, qazaq tilinde gazet shyǵaryp, is qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizýdi talap etti.
Álıhan Bókeıhan keıinirek syrttan tańylǵan jat zańdarmen emes, qazaq halqynyń salt-dástúri men ulttyq erekshelikterine saı keletin josyn-joralǵylar boıynsha úkim shyǵaratyn qazaqtyń baıyrǵy bıler sotyn qalpyna keltirýdi usyndy. Bul rette mysal retinde Anglııadaǵy sot bıligin alǵa tartty. Ol úshin bıler men bılerdiń sot bıligin ákimshilik bılikke táýelsiz etý qajet dep sanady.
«Alash» qozǵalysynyń strategııalyq maqsattarynyń biri – Dala ólkesine «zemstvo», ıaǵnı jergilikti ózin-ózi basqarý júıesin jappaı engizý. Zemstvo engizilgen jaǵdaıda jergilikti ózin-ózi basqarý júıesi kúsheıip, belgili bir aýmaqta jınalǵan salyqty mektep, aýrýhana, jol jáne taǵy da basqa mańyzdy áleýmettik nysandar qurylysyn júrgizýge, ıaǵnı jergilikti ınfraqurylymdy salyp, damytý múmkindigi bolatyn edi.
Memlekettik Dýmada tıesili zań qabyldaý arqyly Dala ólkesine jappaı zemstvo engizýge umtylǵan Álıhan Bókeıhannyń túpkilikti kózdegeni qazirgi qazaq memleketin, onyń berik irgetasynan qalaý edi.
ALǴAShQY DEMOKRAT
Osynaý strategııalyq maqsattarǵa jetý jolynda ulttyq zııaly qaýymǵa da, qarapaıym buqara halyqqa da jaqyn ıdeıa aýadaı qajet edi.
Álıhan Bókeıhan qazaqtardy rýǵa da, júzge de jiktemedi, áleýmettik mártebesine de, bilimine qaraı da bóle-jarmady. Qazaqty birtutas halyq retinde kórgisi keldi. Osy oraıda ol usynǵan Alash ataýy ultty uıystyrýǵa muryndyq bolatyn tamasha ıdeıa bolyp shyqty. Bul ıdeıany Álıhan Bókeıhan Alash qozǵalysy paıda bolǵanǵa deıin-aq árdaıym aıtyp júrgen edi. Sonaý 1910 jyldyń ózinde-aq «Qazaqtar» dep atalatyn tarıhı ocherkinde qazaqtardyń soǵys urany «Alash degen mıftik tulǵa» ekenin atap ótken bolatyn.
1913 jyly jazǵan «Qazaqtyń tarıhy» dep atalatyn maqalasynda Alash ataýyna tereńirek toqtalyp, Alash ataýynyń astarynda «jetekshi» degen maǵyna jatqanyn aıtady. «Joshy handy halyq «Alash» dep atap ketti. Bul «Alashtyń – alash jurtynyń basshysy» ekenin bildiredi» dep jazady «Túrik balasy» («Qazaq», 1913, № 7).
1917 jyly qarasha aıynda ótken Quryltaı jınalysynyń saılaýynda qazaqtardyń basym kópshiligi «Úsh júz» partııasyn emes, «Alash» partııasyn qoldady, sóıtip «Alash» partııasy 43 depýtattyq mandatty ıelendi. «Alash»
Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhan 1937 jyly shilde aıynda tutqyndalǵan kezde óz qolymen toltyrǵan anketa. Reseı FSB-nyń muraǵatyndaǵy qujat. Máskeý, aqpan, 1995 jyl.
partııasy Qazan tóńkerisiniń qarsańynda Reseıdegi elýge jýyq partııanyń ishinde segizinshi orynda turǵan edi.
Álıhan Bókeıhan shynaıy demokrattyq jolǵa tústi. Shynaıy saıasaty baǵamdaı biletin ol óz eliniń Reseı federatıvti parlamenttik respýblıkasynyń quramynda bolashaǵy bolmaıtynyn ańǵardy.
Alash kósemi 1917 jylǵy Aqpan tóńkerisi kezinde Batys maıdannyń tylynda júrgen bolatyn. Kútpegen tóńkeristen keıin ol Oral oblysy men Bókeı ordasynda qazaq sıezderin uıymdastyryp, ótkizý úshin maıdannan Shafqat Bekmuhameduly men Ýálıdhan Tanashulyn jiberedi. Olarǵa sıezde qazaqtyń belgili aqyny, kúıshi, Orynbor kadet korpýsynyń túlegi, Ábilhaıyr hannyń bedeldi tuqymy Sháńgereı Bókeıulyn jetekshi etip saılaýdy amanattaıdy.
Amanatty moıyndaryna alǵanda esh qarsylyq bildirmegen bul ekeýi nege ekeni belgisiz Bókeı ordasyna barar jolda Sháńgereıge qaraı at basyn burmaǵan. (Bul jaıt 1933 jyly Almaty men Qyzylorda qalalarynda shyqqan, Nuǵyman Manaıuly qurastyrǵan Sháńgereı Bókeıulynyń ómiri týraly kitaptyń alǵysózinde sýrettelgen).
Álıhan Bókeıhan osy amanat arqyly Orynborda ótetin jalpyqazaq sıezinde Sháńgereı Bókeıulyn «Alash» jetekshisimen tepe-teń jaǵdaıda Alashorda aýtonomııasy úkimetiniń (Halyq keńesi) tóraǵasy qyzmetine naǵyz demokratııalyq saılaý jolymen daýysqa túsirýdi kózdegen bolatyn.
Alaıda sıezde onymen birge basqa eki kandıdattyń (taǵy da Álıhan Bókeıhannyń usynysy boıynsha Ekinshi Dýma depýtaty Baqytkereı Qulmanov pen Aıdarhan Turlybaevtyń) daýysqa túskeni belgili. Álıhan Bókeıhan bul usynystarynan Qazaqstanda demokratııalyq saılaý dástúriniń negizin qalaǵysy kelgeni baıqalady.
KISILIK PEN QARAPAIYMDYLYQ
Álıhan Bókeıhannyń adamshylyǵy, qaıratkerligi men kisilik qasıetterimen erekshelendi. Ol pikirlesteri men joldastarynyń eńbekterin qaı ýaqytta da oryndy baǵalaı bildi.
1914 jyly onyń seriktesteri ári dostary, sol kezde Orynbor qalasynda shyǵyp turǵan «Qazaq» gazetiniń bas redaktory men orynbasary – Ahmet
Alash basshylary (soldan ońǵa): Ahmet Baıtursynuly, Álıhan Bókeıhan, Mirjaqyp Dýlatuly.
Baıtursynuly men Mirjaqyp Dýlatuly «gazet betinde úkimetke qarsy maqala jarııalady» degen jeleýmen tutqynǵa alyndy.
Bul ýaqıǵany jedelhat arqyly bilgen Álıhan Bókeıhan «Qazaq» gazetiniń kelesi nómirine «Uıat!» degen maqala jarııalap, Alashtyń birtýar azamattaryna qoldaý kórsetti. Óziniń de Samara gýbernııasynda aıdaýda júrgenine alty jyl bolǵanyna qaramastan «Alash» kósemi pikirlesterine tilekshi ekendigin osylaısha tanytty.
«A.N.Radıev... abaqtyǵa jabylyp, 10 jylǵa Sibirge aıdaldy. Onyń zamandasy, taǵy bir gazetshi, Eýropaǵa jol ashqan N.I.Novıkov Shlısselbýrg bekinisinde 15 jylyn ótkizdi. Ahmet jáne Mirjaqyp baýyrlarym! Senderdi qamaǵan túrme – Radıev pen Novıkov otyrǵan túrme. Reseıde eń bolmaǵanda bir ret tutqynda bolmaǵan sanaly adamdar sanaýly-aq. Dostoevskıı, Potanın, Korolenko, Chernyshevskıı, Morozov syqyldy jazýshylar da túrmede otyrdy.... Saltykov, Geren, Pýshkın, Lermontov, Týrgenevter aıdaýǵa ketti...» («Qazaq» gazeti, № 54, 1914 j. Samara).
Álıhan Bókeıhan qarapaıym ómir súrdi. Ol tutqynǵa alynyp, 1937 jyly atylyp ketkende, qyzy Elızaveta men nemeresi Eskendirge Máskeýdiń kommýnaldyq páterinen bir bólme men kitaptar, fotoalbom, birqatar qoljazbalary, sondaı-aq... qazir Almatyda ómir súretin nemere týysynyń qolynda saqtaýly turǵan nasybaı shaqsha ǵana qaldy.
Álıhandy 1933 jyly Máskeýde bir-aq ret kórgen qazaq sovet jazýshysy Sábıt Muqanovtyń áıeli Márııam 2000 jyly jeke kitap bolyp shyqqan óz esteliginde Alash kóseminiń tulǵasyna degen erekshe tańdanysyn:
Álıhan Nurmuhameduly Bókeıhanovtyń atylar aldyndaǵy sýreti. Býtyrka túrmesi, Máskeý, 1937 jyl. SSRO KGB-synyń muraǵatyndaǵy sýret.
«Bókeıhanov óte tartymdy adam eken... Syrt kelbetinen naǵyz aqsúıektik qasıet baıqalady. Mańǵaz, júzi sýyq» (Márııam Muqanovanyń «Saǵynyshym – Sábıtim» kitabynan) dep sýretteıdi.
Smahan tóreniń estelikterinde Álıhannyń «týǵan jerden úsh arshyn jer buıyrsa jetedi» degen sózdi aǵaıyn-týystaryna árdaıym qaıtalap otyratyny aıtylady.
Alaıda, Álıhan Bókeıhanǵa da, onyń qyzdaryna da, nemeresi Eskendirge de ata-baba jerinen topyraq buıyrmady. Barlyǵy Máskeýde jerlendi. Tek taıaýda ǵana Alash kóseminiń kúıeý balasy, 1920 jyldardaǵy iri memleket qaıratkeri Smaǵul Sádýaqasov denesiniń kúli Máskeýden Astanaǵa ákelindi. Biraq áli kúnge deıin ony qaıda jerleý máselesi sheshilmeı otyr.
Qazaqstan ónerkásibiniń jetekshisi retinde jáne osy saladaǵy iri ǵalym retinde qalyptasýyna zor múmkindigi bolǵan, Jezqazǵandaǵy tústi metaldar kenin ıgerýdiń bastaýynda turǵan onyń uly Oqtaıdyń (pasport boıynsha Sergeı) da qaıda jerlengeni belgisiz. Oqtaı shamamen 1957 jyly jumbaq jaǵdaıda ómirden ótti.
