Keshegi ótken babalardyń bastan keshken ómiriniń kóbi keıingi urpaqqa tarıh betterinen ǵana emes, aýyz ádebıetiniń úlgilerinen, tarıhı dastandardan, jyrlar men ańyz-áńgimelerden jetken. Ótken tarıhymyzdy jyrlaǵan qazaq ádebıetindegi poema janryn baıytýda uly Abaıdyń dástúrin jalǵastyrǵan, ǵasyrǵa jýyq ǵumyrynda asyl jyrlar týdyrǵan qazaqtyń abyz aqyny, kúıshi, sazger Shákir Ábenulynyń orny erekshe.
Shákir Ábenuly 1901 jyly qazirgi Shyǵys Qazaqstan oblysy Abaı aýdany Qundyzdy aýylynda týǵan. Azan shaqyryp qoıǵan aty – Muhamedshúkir. Ol tikeleı ákesiniń yqpalymen erte aýyl moldasynan musylmansha hat tanyp, Semeıdegi prıhodskaıa mektebinde úsh jyl oqyǵan. Musylmansha jáne oryssha saýatyn ashqan, jasynan zeıindi, sergek Shákir óner-bilimge qushtarlyǵy artady. 1915 jyly Semeıdegi er balalar gınazııasyna oqýǵa túsedi. 1916 jylǵy kóteriliske baılanysty oqýyn jalǵastyra almaı, aýylyna qaıtady.
Óziniń aqyndyq ónerinde pir tutqan Abaıdyń óleńderin jattap, Shákárimniń oıshyldyq ulaǵatyn aýzynan estip, Sultanmahmutpen tanysyp, Ásetpen sóz qaǵystyrǵan. Shákirdiń aqyndyǵyn Sáken Seıfýllın, Ilııas Jansúgirov joǵary baǵalaǵan.
1921 jyly Keńes úkimetiniń alǵashqy jyrlaryndaǵy kezekti saılaýda oryssha-qazaqsha saýatty Shákir Qyzyladyr bolystyq basqarmasyna kómekshi etip saılanyp, 1922 jylǵa deıin jumys istegen. Aqynnyń ómirine úlken áserin tıgizgen 1917 jylǵy Qazan tóńkerisi. Osy dúrbeleń qazaq aýyldaryna kelgen ózgeris, onyń jaqsylyq, jamandyǵyn túsinip bolmaǵan halyqtyń sergeldeńi bastalady. Shákir osy dúrkiregen dúbirdiń ortasynda qalyń halyqpen birge boldy, onyń qasiretin kózimen kórdi. Sanalynyń júregin muńdy qylǵan, sanasyzdyń kóńilin jyndy qylǵan dáýirdiń jymysqy saıasatyn tanı bilgen bolashaq abyz óziniń áreketimen qazaǵyna týra jol silteýge tyrysty. Qarańǵylyq saldarynan nemese dármensizdiktiń Keńes úkimetiniń áreketine kóndirip, eldik bolmystan aıyrylyp bara jatqan Alashyn azattyq murattan aınymaýǵa shaqyra bilgenin baıqaımyz. Qandaı qıyn-qystaý kezeńderde de osy ustanymnan aıyrylǵan joq.
Abyz aqyn toqsan jasynda Respýblıka Saraıynda elimizdiń tuńǵysh Prezıdentine bata berý qurmetin ıelendi.
Shákir Ábenuly – 40-qa jýyq ánniń, 20-ǵa jýyq kúıdiń avtory. Ol «Qozy Kórpesh – Baıan sulý», «Tańsheber – Japal», «Keıpin batyr», «Toqtamys», «Pármen» syndy súbeli poemalardyń avtory. Osy poemalardyń ishindegi baspa betine kesh jarııalanǵan, el aýzynda saqtalyp kelgen oqıǵalarmen óz eliniń batyryn baıandaǵan aqynnyń «Toqtamys» poemasy týraly sóz bolmaq.
Toqtamys batyr qazaq-qalmaq soǵysynda elin, jerin qorǵaǵan Tobyqty eliniń batyry, ómirde bolǵan tarıhı tulǵa. Shejire-derekterge qaraǵanda Toqtamys batyr 1730 jyldardyń shamasynda týǵan.
Tobyqtynyń Mamaıdan keıingi aıtýly batyry Toqtamys qasıetti qazaq jerin basqynshy jaýdan tazartýda aıanbaı kúresken batyr. Ol bes qarýǵa birdeı óte sheber, meılinshe jylpos, aılaker adam bolǵan. El aýzyndaǵy áńgimelerde, ol jekpe-jekke eń kóp shyqqan batyr. Naızalasý men qylyshtasýǵa kelgende jan shydatpaıtyn tásilqoı adam bolǵan. Toqtamys batyrdyń erlik eńbegi halyq aýzyndaǵy áńgime, óleń-jyrda kóp aıtylady.
Shákir Ábenuly Toqtamys batyrǵa poema arnap jazǵan, biraq kózi tirisinde shyǵara almaı ketken. Aqyn bul poemasyn 1955 jyly túrmeden bosap kelgennen keıin, Abaı aýdany Qyzyltý aýylynyń turǵyny Qarasambek balasy Ábish aqsaqaldyń batyr babasy Toqtamys týraly dastan jazyp ber dep qolqalaýymen jazylǵan týyndy. Shákirdiń osy poemasy týraly Medeý Sársekeevtiń «Bes tuǵyr» kitabyndaǵy esteliginde bylaı baıandalady:
«1976 jyly Shákir Ábenulynyń 75 jasqa tolǵanyn, týǵan jerinde atap ótýge usynys jasaǵan. Aqynnyń shákirti marqum Qashaf Týǵanbaev bas baıandamashy bolyp Qundyzdydan bastap, Arqat, Birlik, Sarjal, Qaraýyl mádenıet saraıynda kezdesý uıymdastyrdy. Aqynǵa halyq qatty rızalyǵyn bildirip aq dastarqan jaıyp, shapan jaýyp, astyna at mingizdi. Toqtamys aýylyna bara jatqanda Shákir aqsaqal «Áı, jigitter, meni ol jerge aparmańdar, jurt aldyna masqara bolamyn. Bes kún boıy tóbelerińe kóterip maqtap kele jatqan aǵalaryń batyrdyń aýylynda jarǵa qulaıdy. Men Toqtamys batyrdyń urpaǵy, jaqyn týysy Ábish aqsaqalǵa ýáde berip edim. Sol kisi budan birneshe jyl buryn batyr babam týraly dastan jaz dep qolqa salyp edi. Bir ógizin satyp sonyń aqshasyn maǵan berip edi. Dúnıege qyzyǵyp aqshasyn alyp qoıdym, al bitirgen eshtemem joq. Al anaý Ábish Jýantaıaqtyń irisi, kópshiliktiń aldynda maǵan «ne dastan joq, ne aqsham joq, atan ógizimdi bosqa naýat qyldyń?!» dese, meniń aıtarǵa sózim joq. Mán-jaıdy túsindirip qaıyra jalynady. Aqyry ne kerek, aqsaqaldy kóndirip, Toqtamys batyr tý tikken qonysqa keldik.
Irgeli el ǵoı, biz qaýiptengen sózdi eshkim aıtqan joq, qaıta Ábish aqsaqaldyń juraǵaty minbege shyǵyp, mereıtoı ıesine sııapat jasady. Qysylyp otyrǵan Shákeń jurtqa qarap: «Endigi jazbaǵym – Toqtamys batyr. Toqań ylǵı túsime kirip naızasymen túrtip oıatyp júr, sirá, jazǵyzbaı tynysh qoıatyn emes, qysqasy, bul dastandy bitirmeı ana dúnıege ketpeımin» dep ýáde qylyp, tyńdaýshylardy rıza etkeni esimde» deıdi Medeý aǵamyz.
Shákir Ábenuly poemany bitirip, jaryqqa shyǵarmaq bolyp, neshe márte Almatyǵa baryp, joly bolmaı renjip qaıtqany aýyldastaryna jaqsy málim.
Bul poema Abaı murajaıynda saqtaýly. Murajaı qoryna 1960 jyly ótkizgen. Eń alǵash «Abaı aýyly» gazetinde 1991 jyly №110, 113, 119, 122 sandarynda jarııalanǵan, keıinnen Abaı jýrnalynyń 1999 jylǵy birinshi nómirinde jaryq kórgen.
Shákirdiń aqyndyq ómir jolyndaǵy qaısarlyǵymen qazaq halqynyń týǵan jerdiń azamattyǵyn beınelegen osy shyǵarmasynyń óz zamanynyń ıdeologııasymen úndese qoımaıtynyn bile tura, óz basynyń úlken qııanat keship kelgenine qaramaı:
Jyrlamaı bolar edi-aý jatsam da jaı,
Synshylar maı asatpas maǵan ylǵaı.
Toqtamystyń jyrlarlyq eńbegi bar.
Ósken jermen, ósirgen eline saı, – dep «Toqtamys» poemasyn jazyp, óziniń jeke bas múddesinde aqyndyq joldy basty maqsat etip ustanǵandyǵyn taǵy bir tanytady.
Dastanda qazaq-qalmaq soǵysynda elin, jerin qorǵaǵan Tobyqty eliniń batyry Toqtamys batyrdyń erlik isterin Shákir bylaısha jyrlaǵan:
Batyr bar, batyrdyń bar tańdamasy,
Halyq úshin ıilmeıtin hanǵa basy.
Dosynyń aqylshysy, dushpanǵa ádil
Senimdi jer sheberi, el panasy.
Tańdaýly Toqtamysty – batyr desek,
Sebepsiz beıpil maqtaý jel sózge esep.
Halqy úshin qaımyqpaı qan maıdanda
Qasqaıǵan er mańdaıyn oqqa tósep.
Poemada Toqtamys batyrdyń erlik joldary, batyrlyǵy men batyldyǵy asa dáriptelmegen.
Shákir shyǵarmasynda da Mamaı el basy, batyr retinde kórsetiledi. Dastanda ol jasy kelip, tuǵyrdan túsken ýaqyty. Mamaıdyń ótkergen ómiri, erlik isteri sýrettelmeıdi. Eliniń, jeriniń jaǵdaıyn oılaǵan halyq qamqorshysy, ishki daýmen, syrtqy jaýmen soǵystaǵy aqyl ıesi, óte bir parasatty adam retinde kórsetedi. Poemada Toqtamys alǵash joryqqa shyqqanda Mamaıdan bata alyp, jaýmen qaqtyǵystaǵy áreketterindegi onyń aıtqan aqyl-keńesi kóp bolǵanynyń kýási bolamyz. Aqyn Toqtamystyń adamgershilik qasıetin kalyptastyrýda elin, jerin súıgizip, olardyń namysyn korǵatady. Toqtamystyń batyrlarǵa tán astyndaǵy aty da ózine saı beınelenedi.
Toqtamys namysty qoldan bermeıtin, el birligi men tynyshtyǵyn oılaıtyn er. Osy jolda ózi de az azap tartpaıdy. Ol ár ýaqytta halyqtyń qamyn oılaǵan qaıyrymdy ári ádil, jaqsylyqty jaqtaýshy. Sýan eline qazaqtyń qyz-jigitterin bosatý maqsatymen barǵan joryǵynda isker basshylyǵy men aılaly batyrlyǵy poemada keńinen tanylady.
Poemadaǵy naǵyz jaǵymsyz obrazdy jasaýdaǵy somdap shyǵarǵan beınesi – Qorqaý. Odan qarapaıym halyqqa tizesin batyrǵan, dúnıeqor, qazaq aýylynyń qanaýshy baılarynyń tıptendirilgen beınesin kórýge bolady.
Aǵaıynǵa kórsetip ylǵı qysym,
Eriksiz qabyldatar usynysyn
Berse qolqa qaıtarmas, bermese jaý.
Tartyp alar júırik at, qyran qusyn.
Aqyn Qorqaýdy oqyrmanyna tanystarǵanda, eki ǵana jolmen qandaı adam ekenin tanytady.
Qyzǵanshaq, óte ózimshil kórse qyzar,
Arany ajdahadaı peıili tar.
Qorqaýdyń áreketine saı ishki portretin dál kórsete bilgen. Qorqaýdyń jaǵymsyz beınesi ár qyrynan nanymdy ashylǵan.
Osyndaı tapqyrlyq, kóregendik qasıetin aqyn shyǵarmalarynyń qaı-qaısynan bolsa da jıi kezdesedi.
Aqyn kóshpendi qazaq halqynyń jaýgershilik zamanyndaǵy kóne turmysyn, tynys-tirshiligin, daý-damaıdaǵy qoldanylatyn jazanyń erejelerin, Tobyqty rýynyń ishindegi bolǵan tarıhı oqıǵalardy tereń bilgenin dastandaǵy jyrynan ańǵarýǵa bolady.
Qunanbaı Bójeımenen talasqany,
Eńbekpen Toqtamystyń alǵan jeri.
Osy tarıhı oqıǵa jaıly Beıbit Saparalınniń «Qunanbaı qajy» degen kitabynda Qunanbaı men Bójeı arasynda bolǵan daýdy bylaısha baıandaıdy:
«Qunanbaı aǵa sultan saılanyp, endi Qunanbaı óz ornyna bolys saılamaqshy bolyp, úı tikkizip, bir bolys eldi jıyp alady da, ózi soǵan kelip, jınalǵan jurtqa Qunanbaı: «Al qaýym, bolys Bójeı bolsyn. Ol bizden keıingi irgeli atanyń balasy». Jıylǵan basqa rý basylary «oı báli, jańa durys boldy. Ózimiz de solaı isteıdi dep oılanǵan edik» dep maquldasady, Bójeı turyp: «bolystyqty maǵan berip otyrsyz ba?» degende Qunanbaı oǵan: «men saǵan berdim» depti. Sonda Bójeı «maǵan bergenińiz ras bolsa, men ornyma Maıbasardy saılaımyn» depti. Maıbasar bolys bolady. Maıbasardyń sodyrly, zorlyqshyl qylyǵynyń saldarynan Jigitek degen rý bastyǵy Bójeı bolyp, Qunanbaıǵa qarsy shyǵady. Qunanbaı jigitektiń 17 adamyn Sibirge aıdatady. Ol kez patsha ulyǵyna qazaq saharasynyń jańa-jańa boı usynyp kele jatqan kezi. Sottalý, abaqtyǵa jabylý, aıdalý degender – el kórmegen úlken sumdyq sanalatyn. Qunanbaı Tobyqty ishinde, talaı rýdy jerinen kóshirip, nemese ózine jaqyn rý basylarǵa shuraıly jer áperip júrgen. Bókenshi Borsaqty jerinen kóshirý, Jýantaıaq, qara batyrdy kóshirip jerin alý, Kóksheni kóshirmek bolý – bári de sol úlken kerneý zorlyqtyń aıǵaqtary edi. Jigitekpen úlken arazdyq ta osy jóninen týyp, keıin ulǵaıyp óshtikke aınalǵan» (Beıbit Saparaly «Qunanbaı qajy» – Almaty: Er-Dáýlet, 1995. )
Aqyn osy kólemdi týyndylarynda birde tarıhı oqıǵalarǵa, naqty tarıhı adamdardy arqaý etse, birde zamannyń, el ómirin shynaıy bolmysyn kórsetý arqyly ótkenniń sıpatyn tanytady.
Shákir:
El syny – qaban degen Keńgirbaıdy,
Qaban deý teńeý emes sirá yńǵaıly, – dep sıppatasa, al Maǵaýııa Abaıuly óziniń «Eńlik-Kebek» poemasynda Keńgirbaıdyń áreketin:
…Qaljyraqtap atandyq bıim «Qaban»
Qaban túbi ǵoı, bilseń nadan, – deıdi. Maǵaýııa da, Shákir de «Qaban» degen sózdi shyn mánindegi jaǵymsyz uǵymda nasıhattaıdy.
Belgili abaıtanýshy ǵalym Q.Muhamedhanov «Qabanbaı» degen maqalasynda «Qaban» degen sózdi týrashyl, qasıetti ań dep kórsetken («Qazaq ádebıeti», 1992 jyl 3 qańtar).
Aqyn poemada qanatty sózder men maqal-mátelderdi keıipkerlerdiń aýzyna óte oryndy jerinde, utymdy qoldanyp otyrady.
Shákir:
Keńgirbaıdyń ókpelep bir sózine,
Qaramende Arǵynǵa aýǵany shyn.
Qaramende bıdiń Keńgirbaıǵa ókpelep, qonys aýdaryp ketýiniń tarıhyna, sebebine ǵalym, jazýshy Tursyn Jurtbaev óziniń «Besigińdi túze» atty roman-essesinde aıtqan.
Shákir Ábenuly poemalarynyń taqyrybyna ómirlik negizderine úńiler bolsaq, Abaıdyń tól shákirtteri shyǵarmalarynyń basty taqyryby, qazaqtyń ótken ómiriniń kórinisi aqynnyń kólemdi týyndylarynyń negizgi dińgegi bolǵanyn ańǵarý qıyn emes. Tipti poemalaryna arqaý bolǵan materıaldarynyń uqsastyǵy da bar. Shákárimniń «Jolsyz jaza» poemasy men Shákirdiń «Toqtamys» poemasynyń sýretteý obektisi bir. Eki poemada da Syrdyń boıynan aýyp kelip, Shyńǵysqa qonystanǵan Tobyqty eliniń basyndaǵy jaılary áńgimelenedi. Ekeýiniń de negizgi keıipkerleri Keńgirbaı, Mamaı, Qaramende, Toqtamys. Osy keıipkerlerdi beıneleý, minezdeý, oqıǵaǵa aralastyrýdaǵy kózqarastary – birdeı. Ekeýinen de ártúrli deńgeıde kórinetini Tobyqty men Mataı arasyndaǵy daý, biri shyǵarmaǵa negizgi arqaý etip mahabbat tragedııasyn alsa, birinde elin, jerin syrtqy jaýdan qorǵaý máseleleri bolyp, tarmaqtalyp ketedi. Árıne, Shákir Shákárimdi, onyń shyǵarmasyn tereń bilgen, tereń bilip qana qoımaı, óleń ónerindegi ustazdarynyń biri desek te bolady.
Bul shyǵarma Toqtamystyń batyrlyq isin baıandaıtyn jalań áńgime emes, keleshekke tarıhty tanytatyn, úlgi-ónege tutarlyq tárbıelik joly bar, otanyn súıip, er sanasyn oıatatyn, halqyna qorǵan bolsyn degen maqsatta jazylǵan kórkem týyndy.
Aqyn poemalarynda ártúrli dárejede bolsa da halyq beınesi kezdesip otyrady.
Poemada aqyn aınalasyndaǵy áleýmettik jaǵdaıdy jete bilgendigi, oı topshylaýlarynyń tereńdigi onyń osynaý halyq obrazyn san qyrynan somdap shyǵýyna múmkindik bergen.
Shákir poemalary, shoqtyǵy bıik dúnıeler, sebebi olardyń formalary da, mazmuny da ádebıetimizde ıgerilgen, ólshemge qurylǵan. Qart aqynnyń mysaldap, astarlap aıtpaq oılary oqyrman júregine jol tabary haq.
Shákir Ábenuly jalpy poema janrynyń órkendeýine, onyń realıstik naqyshtarmen, tyń órnek, jańa boıaýlarmen tolysýyna qyrýar eńbek sińirgen aqyndardyń biri.
Nursulý SANAQBEKQYZY,
Abaıdyń memlekettik
qoryq-murajaıynyń
jetekshi ǵylymı qyzmetkeri,
Semeı
