Keşegı ötken babalardyŋ bastan keşken ömırınıŋ köbı keiıngı ūrpaqqa tarih betterınen ǧana emes, auyz ädebietınıŋ ülgılerınen, tarihi dastandardan, jyrlar men aŋyz-äŋgımelerden jetken. Ötken tarihymyzdy jyrlaǧan qazaq ädebietındegı poema janryn baiytuda ūly Abaidyŋ dästürın jalǧastyrǧan, ǧasyrǧa juyq ǧūmyrynda asyl jyrlar tudyrǧan qazaqtyŋ abyz aqyny, küişı, sazger Şäkır Äbenūlynyŋ orny erekşe.
Şäkır Äbenūly 1901 jyly qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysy Abai audany Qūndyzdy auylynda tuǧan. Azan şaqyryp qoiǧan aty – Mūhamedşükır. Ol tıkelei äkesınıŋ yqpalymen erte auyl moldasynan mūsylmanşa hat tanyp, Semeidegı prihodskaia mektebınde üş jyl oqyǧan. Mūsylmanşa jäne orysşa sauatyn aşqan, jasynan zeiındı, sergek Şäkır öner-bılımge qūştarlyǧy artady. 1915 jyly Semeidegı er balalar ginaziiasyna oquǧa tüsedı. 1916 jylǧy köterılıske bailanysty oquyn jalǧastyra almai, auylyna qaitady.
Özınıŋ aqyndyq önerınde pır tūtqan Abaidyŋ öleŋderın jattap, Şäkärımnıŋ oişyldyq ūlaǧatyn auzynan estıp, Sūltanmahmūtpen tanysyp, Äsetpen söz qaǧystyrǧan. Şäkırdıŋ aqyndyǧyn Säken Seifullin, Iliias Jansügırov joǧary baǧalaǧan.
1921 jyly Keŋes ükımetınıŋ alǧaşqy jyrlaryndaǧy kezektı sailauda orysşa-qazaqşa sauatty Şäkır Qyzyladyr bolystyq basqarmasyna kömekşı etıp sailanyp, 1922 jylǧa deiın jūmys ıstegen. Aqynnyŋ ömırıne ülken äserın tigızgen 1917 jylǧy Qazan töŋkerısı. Osy dürbeleŋ qazaq auyldaryna kelgen özgerıs, onyŋ jaqsylyq, jamandyǧyn tüsınıp bolmaǧan halyqtyŋ sergeldeŋı bastalady. Şäkır osy dürkıregen dübırdıŋ ortasynda qalyŋ halyqpen bırge boldy, onyŋ qasıretın közımen kördı. Sanalynyŋ jüregın mūŋdy qylǧan, sanasyzdyŋ köŋılın jyndy qylǧan däuırdıŋ jymysqy saiasatyn tani bılgen bolaşaq abyz özınıŋ äreketımen qazaǧyna tura jol sılteuge tyrysty. Qaraŋǧylyq saldarynan nemese därmensızdıktıŋ Keŋes ükımetınıŋ äreketıne köndırıp, eldık bolmystan aiyrylyp bara jatqan Alaşyn azattyq mūrattan ainymauǧa şaqyra bılgenın baiqaimyz. Qandai qiyn-qystau kezeŋderde de osy ūstanymnan aiyrylǧan joq.
Abyz aqyn toqsan jasynda Respublika Saraiynda elımızdıŋ tūŋǧyş Prezidentıne bata beru qūrmetın ielendı.
Şäkır Äbenūly – 40-qa juyq ännıŋ, 20-ǧa juyq küidıŋ avtory. Ol «Qozy Körpeş – Baian sūlu», «Taŋşeber – Japal», «Keipın batyr», «Toqtamys», «Pärmen» syndy sübelı poemalardyŋ avtory. Osy poemalardyŋ ışındegı baspa betıne keş jariialanǧan, el auzynda saqtalyp kelgen oqiǧalarmen öz elınıŋ batyryn baiandaǧan aqynnyŋ «Toqtamys» poemasy turaly söz bolmaq.
Toqtamys batyr qazaq-qalmaq soǧysynda elın, jerın qorǧaǧan Tobyqty elınıŋ batyry, ömırde bolǧan tarihi tūlǧa. Şejıre-derekterge qaraǧanda Toqtamys batyr 1730 jyldardyŋ şamasynda tuǧan.
Tobyqtynyŋ Mamaidan keiıngı aituly batyry Toqtamys qasiettı qazaq jerın basqynşy jaudan tazartuda aianbai küresken batyr. Ol bes qaruǧa bırdei öte şeber, meilınşe jylpos, ailaker adam bolǧan. El auzyndaǧy äŋgımelerde, ol jekpe-jekke eŋ köp şyqqan batyr. Naizalasu men qylyştasuǧa kelgende jan şydatpaityn täsılqoi adam bolǧan. Toqtamys batyrdyŋ erlık eŋbegı halyq auzyndaǧy äŋgıme, öleŋ-jyrda köp aitylady.
Şäkır Äbenūly Toqtamys batyrǧa poema arnap jazǧan, bıraq közı tırısınde şyǧara almai ketken. Aqyn būl poemasyn 1955 jyly türmeden bosap kelgennen keiın, Abai audany Qyzyltu auylynyŋ tūrǧyny Qarasambek balasy Äbış aqsaqaldyŋ batyr babasy Toqtamys turaly dastan jazyp ber dep qolqalauymen jazylǧan tuyndy. Şäkırdıŋ osy poemasy turaly Medeu Särsekeevtıŋ «Bes tūǧyr» kıtabyndaǧy estelıgınde bylai baiandalady:
«1976 jyly Şäkır Äbenūlynyŋ 75 jasqa tolǧanyn, tuǧan jerınde atap ötuge ūsynys jasaǧan. Aqynnyŋ şäkırtı marqūm Qaşaf Tuǧanbaev bas baiandamaşy bolyp Qūndyzdydan bastap, Arqat, Bırlık, Sarjal, Qarauyl mädeniet saraiynda kezdesu ūiymdastyrdy. Aqynǧa halyq qatty rizalyǧyn bıldırıp aq dastarqan jaiyp, şapan jauyp, astyna at mıngızdı. Toqtamys auylyna bara jatqanda Şäkır aqsaqal «Äi, jıgıtter, menı ol jerge aparmaŋdar, jūrt aldyna masqara bolamyn. Bes kün boiy töbelerıŋe köterıp maqtap kele jatqan aǧalaryŋ batyrdyŋ auylynda jarǧa qūlaidy. Men Toqtamys batyrdyŋ ūrpaǧy, jaqyn tuysy Äbış aqsaqalǧa uäde berıp edım. Sol kısı būdan bırneşe jyl būryn batyr babam turaly dastan jaz dep qolqa salyp edı. Bır ögızın satyp sonyŋ aqşasyn maǧan berıp edı. Düniege qyzyǧyp aqşasyn alyp qoidym, al bıtırgen eştemem joq. Al anau Äbış Juantaiaqtyŋ ırısı, köpşılıktıŋ aldynda maǧan «ne dastan joq, ne aqşam joq, atan ögızımdı bosqa nauat qyldyŋ?!» dese, menıŋ aitarǧa sözım joq. Män-jaidy tüsındırıp qaiyra jalynady. Aqyry ne kerek, aqsaqaldy köndırıp, Toqtamys batyr tu tıkken qonysqa keldık.
Irgelı el ǧoi, bız qauıptengen sözdı eşkım aitqan joq, qaita Äbış aqsaqaldyŋ jūraǧaty mınbege şyǧyp, mereitoi iesıne siiapat jasady. Qysylyp otyrǧan Şäkeŋ jūrtqa qarap: «Endıgı jazbaǧym – Toqtamys batyr. Toqaŋ ylǧi tüsıme kırıp naizasymen türtıp oiatyp jür, sırä, jazǧyzbai tynyş qoiatyn emes, qysqasy, būl dastandy bıtırmei ana düniege ketpeimın» dep uäde qylyp, tyŋdauşylardy riza etkenı esımde» deidı Medeu aǧamyz.
Şäkır Äbenūly poemany bıtırıp, jaryqqa şyǧarmaq bolyp, neşe märte Almatyǧa baryp, joly bolmai renjıp qaitqany auyldastaryna jaqsy mälım.
Būl poema Abai mūrajaiynda saqtauly. Mūrajai qoryna 1960 jyly ötkızgen. Eŋ alǧaş «Abai auyly» gazetınde 1991 jyly №110, 113, 119, 122 sandarynda jariialanǧan, keiınnen Abai jurnalynyŋ 1999 jylǧy bırınşı nömırınde jaryq körgen.
Şäkırdıŋ aqyndyq ömır jolyndaǧy qaisarlyǧymen qazaq halqynyŋ tuǧan jerdıŋ azamattyǧyn beinelegen osy şyǧarmasynyŋ öz zamanynyŋ ideologiiasymen ündese qoimaitynyn bıle tūra, öz basynyŋ ülken qiianat keşıp kelgenıne qaramai:
Jyrlamai bolar edı-au jatsam da jai,
Synşylar mai asatpas maǧan ylǧai.
Toqtamystyŋ jyrlarlyq eŋbegı bar.
Ösken jermen, ösırgen elıne sai, – dep «Toqtamys» poemasyn jazyp, özınıŋ jeke bas müddesınde aqyndyq joldy basty maqsat etıp ūstanǧandyǧyn taǧy bır tanytady.
Dastanda qazaq-qalmaq soǧysynda elın, jerın qorǧaǧan Tobyqty elınıŋ batyry Toqtamys batyrdyŋ erlık ısterın Şäkır bylaişa jyrlaǧan:
Batyr bar, batyrdyŋ bar taŋdamasy,
Halyq üşın iılmeitın hanǧa basy.
Dosynyŋ aqylşysy, dūşpanǧa ädıl
Senımdı jer şeberı, el panasy.
Taŋdauly Toqtamysty – batyr desek,
Sebepsız beipıl maqtau jel sözge esep.
Halqy üşın qaimyqpai qan maidanda
Qasqaiǧan er maŋdaiyn oqqa tösep.
Poemada Toqtamys batyrdyŋ erlık joldary, batyrlyǧy men batyldyǧy asa därıptelmegen.
Şäkır şyǧarmasynda da Mamai el basy, batyr retınde körsetıledı. Dastanda ol jasy kelıp, tūǧyrdan tüsken uaqyty. Mamaidyŋ ötkergen ömırı, erlık ısterı surettelmeidı. Elınıŋ, jerınıŋ jaǧdaiyn oilaǧan halyq qamqorşysy, ışkı daumen, syrtqy jaumen soǧystaǧy aqyl iesı, öte bır parasatty adam retınde körsetedı. Poemada Toqtamys alǧaş joryqqa şyqqanda Mamaidan bata alyp, jaumen qaqtyǧystaǧy äreketterındegı onyŋ aitqan aqyl-keŋesı köp bolǧanynyŋ kuäsı bolamyz. Aqyn Toqtamystyŋ adamgerşılık qasietın kalyptastyruda elın, jerın süigızıp, olardyŋ namysyn korǧatady. Toqtamystyŋ batyrlarǧa tän astyndaǧy aty da özıne sai beinelenedı.
Toqtamys namysty qoldan bermeitın, el bırlıgı men tynyştyǧyn oilaityn er. Osy jolda özı de az azap tartpaidy. Ol är uaqytta halyqtyŋ qamyn oilaǧan qaiyrymdy ärı ädıl, jaqsylyqty jaqtauşy. Suan elıne qazaqtyŋ qyz-jıgıtterın bosatu maqsatymen barǧan joryǧynda ısker basşylyǧy men ailaly batyrlyǧy poemada keŋınen tanylady.
Poemadaǧy naǧyz jaǧymsyz obrazdy jasaudaǧy somdap şyǧarǧan beinesı – Qorqau. Odan qarapaiym halyqqa tızesın batyrǧan, dünieqor, qazaq auylynyŋ qanauşy bailarynyŋ tiptendırılgen beinesın köruge bolady.
Aǧaiynǧa körsetıp ylǧi qysym,
Erıksız qabyldatar ūsynysyn
Berse qolqa qaitarmas, bermese jau.
Tartyp alar jüirık at, qyran qūsyn.
Aqyn Qorqaudy oqyrmanyna tanystarǧanda, ekı ǧana jolmen qandai adam ekenın tanytady.
Qyzǧanşaq, öte özımşıl körse qyzar,
Arany ajdahadai peiılı tar.
Qorqaudyŋ äreketıne sai ışkı portretın däl körsete bılgen. Qorqaudyŋ jaǧymsyz beinesı är qyrynan nanymdy aşylǧan.
Osyndai tapqyrlyq, köregendık qasietın aqyn şyǧarmalarynyŋ qai-qaisynan bolsa da jiı kezdesedı.
Aqyn köşpendı qazaq halqynyŋ jaugerşılık zamanyndaǧy köne tūrmysyn, tynys-tırşılıgın, dau-damaidaǧy qoldanylatyn jazanyŋ erejelerın, Tobyqty ruynyŋ ışındegı bolǧan tarihi oqiǧalardy tereŋ bılgenın dastandaǧy jyrynan aŋǧaruǧa bolady.
Qūnanbai Böjeimenen talasqany,
Eŋbekpen Toqtamystyŋ alǧan jerı.
Osy tarihi oqiǧa jaily Beibıt Saparalinnıŋ «Qūnanbai qajy» degen kıtabynda Qūnanbai men Böjei arasynda bolǧan daudy bylaişa baiandaidy:
«Qūnanbai aǧa sūltan sailanyp, endı Qūnanbai öz ornyna bolys sailamaqşy bolyp, üi tıkkızıp, bır bolys eldı jiyp alady da, özı soǧan kelıp, jinalǧan jūrtqa Qūnanbai: «Al qauym, bolys Böjei bolsyn. Ol bızden keiıngı ırgelı atanyŋ balasy». Jiylǧan basqa ru basylary «oi bälı, jaŋa dūrys boldy. Özımız de solai ısteidı dep oilanǧan edık» dep maqūldasady, Böjei tūryp: «bolystyqty maǧan berıp otyrsyz ba?» degende Qūnanbai oǧan: «men saǧan berdım» deptı. Sonda Böjei «maǧan bergenıŋız ras bolsa, men ornyma Maibasardy sailaimyn» deptı. Maibasar bolys bolady. Maibasardyŋ sodyrly, zorlyqşyl qylyǧynyŋ saldarynan Jıgıtek degen ru bastyǧy Böjei bolyp, Qūnanbaiǧa qarsy şyǧady. Qūnanbai jıgıtektıŋ 17 adamyn Sıbırge aidatady. Ol kez patşa ūlyǧyna qazaq saharasynyŋ jaŋa-jaŋa boi ūsynyp kele jatqan kezı. Sottalu, abaqtyǧa jabylu, aidalu degender – el körmegen ülken sūmdyq sanalatyn. Qūnanbai Tobyqty ışınde, talai rudy jerınen köşırıp, nemese özıne jaqyn ru basylarǧa şūraily jer äperıp jürgen. Bökenşı Borsaqty jerınen köşıru, Juantaiaq, qara batyrdy köşırıp jerın alu, Kökşenı köşırmek bolu – bärı de sol ülken kerneu zorlyqtyŋ aiǧaqtary edı. Jıgıtekpen ülken arazdyq ta osy jönınen tuyp, keiın ūlǧaiyp öştıkke ainalǧan» (Beibıt Saparaly «Qūnanbai qajy» – Almaty: Er-Däulet, 1995. )
Aqyn osy kölemdı tuyndylarynda bırde tarihi oqiǧalarǧa, naqty tarihi adamdardy arqau etse, bırde zamannyŋ, el ömırın şynaiy bolmysyn körsetu arqyly ötkennıŋ sipatyn tanytady.
Şäkır:
El syny – qaban degen Keŋgırbaidy,
Qaban deu teŋeu emes sırä yŋǧaily, – dep sippatasa, al Maǧauiia Abaiūly özınıŋ «Eŋlık-Kebek» poemasynda Keŋgırbaidyŋ äreketın:
…Qaljyraqtap atandyq biım «Qaban»
Qaban tübı ǧoi, bılseŋ nadan, – deidı. Maǧauiia da, Şäkır de «Qaban» degen sözdı şyn mänındegı jaǧymsyz ūǧymda nasihattaidy.
Belgılı abaitanuşy ǧalym Q.Mūhamedhanov «Qabanbai» degen maqalasynda «Qaban» degen sözdı turaşyl, qasiettı aŋ dep körsetken («Qazaq ädebietı», 1992 jyl 3 qaŋtar).
Aqyn poemada qanatty sözder men maqal-mätelderdı keiıpkerlerdıŋ auzyna öte oryndy jerınde, ūtymdy qoldanyp otyrady.
Şäkır:
Keŋgırbaidyŋ ökpelep bır sözıne,
Qaramende Arǧynǧa auǧany şyn.
Qaramende bidıŋ Keŋgırbaiǧa ökpelep, qonys audaryp ketuınıŋ tarihyna, sebebıne ǧalym, jazuşy Tūrsyn Jūrtbaev özınıŋ «Besıgıŋdı tüze» atty roman-essesınde aitqan.
Şäkır Äbenūly poemalarynyŋ taqyrybyna ömırlık negızderıne üŋıler bolsaq, Abaidyŋ töl şäkırtterı şyǧarmalarynyŋ basty taqyryby, qazaqtyŋ ötken ömırınıŋ körınısı aqynnyŋ kölemdı tuyndylarynyŋ negızgı dıŋgegı bolǧanyn aŋǧaru qiyn emes. Tıptı poemalaryna arqau bolǧan materialdarynyŋ ūqsastyǧy da bar. Şäkärımnıŋ «Jolsyz jaza» poemasy men Şäkırdıŋ «Toqtamys» poemasynyŋ suretteu obektısı bır. Ekı poemada da Syrdyŋ boiynan auyp kelıp, Şyŋǧysqa qonystanǧan Tobyqty elınıŋ basyndaǧy jailary äŋgımelenedı. Ekeuınıŋ de negızgı keiıpkerlerı Keŋgırbai, Mamai, Qaramende, Toqtamys. Osy keiıpkerlerdı beineleu, mınezdeu, oqiǧaǧa aralastyrudaǧy közqarastary – bırdei. Ekeuınen de ärtürlı deŋgeide körınetını Tobyqty men Matai arasyndaǧy dau, bırı şyǧarmaǧa negızgı arqau etıp mahabbat tragediiasyn alsa, bırınde elın, jerın syrtqy jaudan qorǧau mäselelerı bolyp, tarmaqtalyp ketedı. Ärine, Şäkır Şäkärımdı, onyŋ şyǧarmasyn tereŋ bılgen, tereŋ bılıp qana qoimai, öleŋ önerındegı ūstazdarynyŋ bırı desek te bolady.
Būl şyǧarma Toqtamystyŋ batyrlyq ısın baiandaityn jalaŋ äŋgıme emes, keleşekke tarihty tanytatyn, ülgı-önege tūtarlyq tärbielık joly bar, otanyn süiıp, er sanasyn oiatatyn, halqyna qorǧan bolsyn degen maqsatta jazylǧan körkem tuyndy.
Aqyn poemalarynda ärtürlı därejede bolsa da halyq beinesı kezdesıp otyrady.
Poemada aqyn ainalasyndaǧy äleumettık jaǧdaidy jete bılgendıgı, oi topşylaularynyŋ tereŋdıgı onyŋ osynau halyq obrazyn san qyrynan somdap şyǧuyna mümkındık bergen.
Şäkır poemalary, şoqtyǧy biık dünieler, sebebı olardyŋ formalary da, mazmūny da ädebietımızde igerılgen, ölşemge qūrylǧan. Qart aqynnyŋ mysaldap, astarlap aitpaq oilary oqyrman jüregıne jol tabary haq.
Şäkır Äbenūly jalpy poema janrynyŋ örkendeuıne, onyŋ realistık naqyştarmen, tyŋ örnek, jaŋa boiaularmen tolysuyna qyruar eŋbek sıŋırgen aqyndardyŋ bırı.
Nūrsūlu SANAQBEKQYZY,
Abaidyŋ memlekettık
qoryq-mūrajaiynyŋ
jetekşı ǧylymi qyzmetkerı,
Semei
