Tübı bır türkı halyqtarynyŋ ışınde ūlttyq aspaptaryna balyq aulaityn arzanqol «leska» qarmaq jıp taǧyp, ata-babalarymyzdyŋ ejelgı qolöner dästürınen qol üze jazdaǧan qazaqqa endı tez arada mūny qolǧa almai bolmaidy…
ŞEBERLER ŞERTKEN ŞER
Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetındegı öner, mädeniet jäne sport institutynyŋ professory, belgılı qolöner şeberı Jolauşy Tūrdyǧūlovpen habarlasqanymyzda, jaqynda şäkırtterınıŋ bırı Almatyda ötken dombyra jasauşylar baiqauynda bırınşı jüldenı ielengenın aitty. Onyŋ önegelı önerımen susyndaǧan Erdos Rahymbekov, Ǧani Jūmabaev, Talǧat Janasylov, Aihat Atamtaev, Almas Mūstafaev syndy 30-dan astam şäkırtı bügınde Qazaqstanǧa tanymal şeberler sanatynan sanalady. Jolauşy Äbılǧazyūly Qazaqstan Suretşıler odaǧynyŋ müşesı (2001), dombyra, qylqobyzdarǧa arnalǧan respublikalyq «Ükılı dombyra», «Dana qobyz» atty baiqau-bäigelerınıŋ bas jüldelerınıŋ iegerı. «Mūrager», «Joǧary şeberlık», «Asyl ūstaz» atalymdary boiynşa jüldeger atanǧan. Malaiziia men Ündıstanda, Äzerbaijan men Türıkmenstanda ötken körmelerge qatyssa, Parijde, Tegude (Koreia) ärıptesterın qasiettı qara dombyra ünımen susyndatqan.
Mamannyŋ aituynşa, E.Romanenkonyŋ dombyraǧa «leska» taǧuy alǧaşqy kezde qazaqqa keremet jaŋalyq bolyp körıngenmen, ekınşı jaǧynan kielı aspaptyŋ qoŋyr ünın joǧaltyp alǧan jaiymyz bar. Endı ony jasaityn qazır adam qalmady. Töl aspaptaryna otandyq ışegı joq jäne ony özı jasap şyǧara almai otyrǧan jalǧyz halyq, ol – bız ekenbız. Alataudyŋ arǧy betındegı aiyr qalpaq qyrǧyz aǧaiynnyŋ özı qomuzyna «leskany» taqpaityn syŋaily. Olar Qytaidan jıbek aldyrtyp, iırıp, öŋdep baryp qana paidalanatyn körınedı. Mıneki, töl önerge degen janaşyrlyq. Tübı türkınıŋ kındıgınen 40-tan astam näsıl tarasa, solardyŋ ışınde ışeksız otyrǧan bızdıŋ dombyraşylardyŋ osynşalyq qorlyq köretındei basyna ne kün tudy? Jäne mūny ülken kemşılık, orny tolmas olqylyq sanap jürgen jandy körmeitınımız taǧy bar-au. Būl – qazaqy ünnıŋ tüp-tamyrynan ajyrap qalumen teŋ jaǧdai. Dombyranyŋ akustikalyq jüielerı turaly ǧylymi dissertasiia qorǧaǧan ǧalym Jūmageldı Näjımedenov qazaqtyŋ qasiettı qara dombyrasynyŋ qoŋyr ünı joǧaldy dep ömırden öttı.
Şeber soǧan qaramastan bügınde qolöner şeberlerı qol qusyryp qarap otyrmaǧanyn aitady. Körşıles keibır memleketterde muzykalyq aspaptarǧa ışek jasaityn mekemeler azyq-tülık önerkäsıbı ministrlıgıne qaraityny tılge tiek etıldı. Endeşe, bızdıŋ elımızde de et kombinattarynyŋ janynan ūlt aspaptaryna ışek ileitın otandyq käsıpke jol aşylsa, nūr üstıne nūr bolar edı-au, deidı şeber. Bıluımızşe, būl ıs Resei men Ukrainada oidaǧydai damyǧan jäne oǧan mamandar tarapynan ūdaiy nazar tıgulı. Sondyqtan şeberler elımızde ışek jasaityn fabrikalar aşyp, töl aspapty eldık deŋgeide qorǧaudy qūptauda. Dombyramyzǧa özımız öndırgen önımdı taqpaiynşa būl şarua «baiaǧy jartas – sol jartas» qalpynda qala beretını dausyz.
Aspaptyŋ baiyrǧy dästürlı ülgısın öle-ölgenşe saqtap ötken şeber Qamar Qasymov dombyrany europalandyruǧa barynşa qarsy bolǧan adam. Sol baiyrǧy saltqa adaldyǧy arqasynda ǧana ol qolöner tuyndylaryna erekşe süiıspenşılıkpen qarady. Bügınde şeberdıŋ dombyrasy Sankt-Peterburg qalasyndaǧy (Resei) muzeide saqtauly tūr. Köptegen memleket basşylaryna däl osy Qamar şeberdıŋ dombyralary tartu etılgen. Nege? Öitkenı, qai elde de qaitalanbas qolöner tuyndysyna qūrmet sezımı joǧary. Al, dombyra jasauşylardyŋ keiıngı buynyna kelsek, bügınde J.Tūrdyǧūlovtyŋ dombyrasymen öner körsetıp jürgen öner ūjymdary men sahna maitalmandary az emes. Olardyŋ qatarynda Qūrmanǧazy, Tättımbet orkestrlerı, Atyrau mektebınıŋ küişılerı, sondai-aq Qairat Baibosynov, Aitjan Toqtaǧanov, Asylbek Eŋsepov siiaqty maitalman änşı-küişıler, äigılı «Ūlytau», «Qoŋyr» toptary bar. Oǧan qosa şeberdıŋ dombyrasy AQŞ-taǧy Dünie jüzı halyqtary muzykalyq aspaptary muzeiınde saqtauly. Onyŋ tuyndylary Resei, Özbekstan prezidentterıne syiǧa tartylypty… Jeke käsıpkerdıŋ «Jolauşy» mektebınde bügınde şeberler dombyra jasaumen bırge, käsıbi tūrǧyda bılım alyp, mamandyq syryna qanyǧady. Būl rette käsıpker alty jyl osy mekteptıŋ qyr-syryn üirenu arqyly bügınde känıgı şeber atanǧan «Otyrar sazy» folklorlyq-etnografiialyq orkestrınıŋ muzykanty Quanyş Tölebaevty mysalǧa keltırdı. Ūstazdyŋ oiynşa, dombyrada keremet öner körsetu üşın sahna iesıne onyŋ jasalu tehnologiiasyn bıludıŋ paidasy orasan zor bolmaq.
«Qarapaiym jai adam dombyraŋyzdy qalai satyp aluyna bolady? Baǧasy qanşa tūrady?» dep qyzyǧuşylyq tanytqan sūraǧymyzǧa ol: «Ärine, men dombyramnyŋ är qazaqtyŋ törınde ılulı tūrǧanyn qalaimyn», – dedı. – Baǧasy ärkımnıŋ qaltasyna qarai. AQŞ aqşasymen eseptegende, qūny 1000 dollardan 10 myŋ dollar aralyǧyndaǧy aspaptar bar».
16 JYLDA – 1000 ASPAP
«Äkemnıŋ äkesı Mūhamädi kezınde ataqty dombyraşy bolǧan adam eken», – dep örbıttı äŋgımesın almatylyq şeber Aihat Bazaralyūly. Qolönerımen, onyŋ ışınde etıkşılıkpen 6-synypta oqyp jürgen kezınde ainalysqan ol özınen ekı jas ülken aǧasymen bırge şeberhanaǧa erıp baryp jürıp, arada ekı-üş ai ötkende dombyra jasau käsıbınıŋ qarapaiym täsılderın meŋgerıp alady. «Menıŋ joǧary därejelı şeber atanuyma, belgılı qolönerşı, professor Jolauşy Tūrdyǧūlovtyŋ sıŋırgen eŋbegı şeksız. Ol kısıge qaşanda rizaşylyǧym şeksız», – degen jeke käsıpker de ūlttyq aspaptarymyzǧa şeteldık ışekterdıŋ taǧylyp jürgenıne alaŋdauşylyq bıldırdı. Keŋes däuırınde Almatyda «Merei», Qaraǧandyda Osakarovka muzykalyq aspaptar fabrikasy jūmys ıstep tūrǧan bolatyn. Ötpelı kezeŋde būrynǧy öndırıs oşaqtary jabylyp qaldy. Söitıp, olardan keiın orkestrlerden, jekelegen adamdardan tapsyrystar qabyldaityn «Şerter», «Dala sazy» JŞS-lerı düniege keldı. Būl salanyŋ taǧy bır basty tüitkılı ejelden mamandar daiarlau mäselesı ekenın tılge tiek etken ol bügınde Abai atyndaǧy Qazaq ūlttyq pedagogikalyq universitetınde, T.Jürgenov atyndaǧy QazŪÖA-da temırden, aǧaştan tüiın tüietın şeberler daiarlanatynyn aitty. Solai bola tūra, kezınde Reseiden köşıp kelgen has şeber E.Romanenkonyŋ özı alǧaşynda Qamar Qasymovtan därıs alǧanyn alǧa tartty.
«Keide Qazaqtyŋ Stradivariı kım?» – degen saualdar alǧa tartylyp jatady. Sonda keibır ärıptesterımız Romanenko esımın jiı auyzǧa alyp jatady. Oǧan qarsy emespın. Bıraq ony būl käsıpke üiretken qazaq qolönerınıŋ klassigı Qamar Qasymov tarlanymyzdy qaida qaldyramyz? Bırınşı Qamar atamyzdy, odan keiın Romanenkony atasaq ta: «Nege olai etesıŋder?» – dep eşkım bızdı sökpeidı», deidı jas şeber. Sonymen qatar, taza qazaq ūlt aspaptary şeberlerın daiarlaityn respublikamyzdaǧy bırden-bır oqu ornynyŋ ekı jyldyq kolledj deŋgeiınde şektelıp qalǧany köŋılge qaiau tüsırmei qoimaidy. Öitkenı, ony bıtıruşıler būl salany 100 paiyz tolyq bılıp şyqpaidy. Kolledj bar bolǧany käsıp turaly älıppenıŋ alǧaşqy betın üiretuşı bolyp qana tabylady. Sondyqtan köptegen jastar ärı qarai ne ısterlerın bılmei qaŋtarylsa, keibırı jekelegen şeberlerden oqyp-üirenuge mäjbür. Jeke käsıpkerlıkpen ainalysatyn almatylyq şeber mūndai kışıgırım auditoriiada jastardyŋ tolyqqandy mamandyq iesı atanuy ekıtalai, sondyqtan olardyŋ ärı qarai bılım aluyna jaǧdai jasauymyz kerek deidı. 16 jylda 1000-ǧa juyq aspap jasaǧan şeberdıŋ önımderımen bügınde köptegen belgılı änşıler men küişıler öner körsetıp jür. Atap aitar bolsaq, belgılı dirijer, küişı Aitqali Jaiymov orkestrge ekı dombyraǧa tapsyrys berse, al jaqynda şeberge jeke öz atynan taǧy da ötınış tüsırgen. Aihattyŋ aituynşa, jergılıktı jerdıŋ aǧaşynan jasalǧan dombyra 100 myŋnan 200 myŋ teŋgege deiın baǧalansa, şeteldık aǧaştar odan säl qymbatyraq – 200 myŋnyŋ üstıne şyǧady. Şeber oǧan üieŋkı, qaiyŋ, arşa, sondai-aq, türlı jemıs aǧaştarynyŋ paidalanylatynyn aitty.
«BİPYL, BİPYL, BİPYL-AI…»
Belgılı küişı, Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ professory Janǧali Jüzbaidan qazaqtyŋ küilerı men ataqty küişılerdıŋ, sondai-aq dombyra türlerınıŋ arǧy-bergı tarihy jaiyndaǧy oilaryn monşaqtai möldıretıp jazyp bere alatyndyǧyna qaramastan, öŋırlerdegı dombyra türlerınıŋ qyr-syry men erekşelıkterı jaiynda äŋgımelep beruın ötındık. Küişı soŋǧy uaqytta ūmytyla jazdaǧan aspaptarǧa janaiqaiyn bıldırdı.
– Eŋ köne dombyranyŋ köşırmesın türkıtanuşy ǧalym Qarjaubai Sartqojaūly Moŋǧoliiadan alyp keldı. Būl jädıgerdıŋ erekşelıgı sol, onyŋ pernelerınıŋ ornalasuy sybyzǧy dybys qataryna (zvukoriad) säikes taǧylǧan, taǧy bır özgeşelıgı ol perneler moiynǧa oiylyp aǧaştyŋ öz dıŋın būzbai kertılgen sekıldı, bıteu perne. Jalpy aitsaq, besperne (pentatonika) ladymen şertıletın aspap. Qazırgı «küige naq keltırılgen» dombyraǧa maşyqtanǧan qol būl dombyraǧa jüre qoimaidy. Sebebı, baiyrǧy küilerdıŋ äuenınıŋ tabiǧaty mülde basqa, basqa applikaturany qajet etedı.
Dombyranyŋ şanaǧynyŋ syrtyndaǧy orhon jazuymen jazylǧan sözın Qarjaubai aǧamyz jobalap taratyp aitty. Köne türkı men Orhon Enisei ülgısımen jazylǧan qazırgı ūǧymǧa sai mätındı audardy. Artyndaǧy qosu taŋbasyna kelgende sol jerdı mekendegen taipanyŋ ışındegı kereidıŋ «aşamai» taŋbasy degen boljamyn da aitqan bolatyn. Dombyra baltamen, şotpen şauyp jasalǧan, söitıp betı balqaraǧaimen jabylǧan. Būl dombyra keiıngı kezde ansamblge qoldanyldy. Bıraq qosbūrau dombyra sekıldı älı qoldanysqa tolyq engen joq.
Sosyn taǧy bır dombyra bar, ol müldem joiylyp kettı. Onyŋ aty – «Bipyl dombyra». Būl aspapty alǧaş zerttegen A.Eihgorn bolatyn. Orys pen Qoqan soǧysy kezınde Aqmeşıttı general Perovskii alǧany tarihtan belgılı. Onymen qatar Türkıstannyŋ general-gubernatory fon Kaufman da Orta Aziiany jaulauşylardyŋ bırı edı. Älgı Avgust Eihgorn degen muzykant orys armiiasynyŋ kapelmeisterı bolyp qyzmet atqarǧan. «Orys Türkıstanynyŋ muzykalyq mūrasy» atty kıtabyn nemıs tılınde jazǧan. Aspaptar jinaumen äuestengen. Osy künı Resei muzeilerındegı eŋ köne qobyz, dombyra, sybyzǧy, kernei, dutar, setar, rubabtardyŋ köbısı Eihgornnyŋ kolleksiiasynan. Sol kezdegı betı jartylai terımen qaptalǧan aspap otyryqşy elde bolǧanyn ol öz kündelıgınde jazǧan eken. Köşpelı özbekterdıŋ qyz-kelınşekterı mäslihat qūrǧan kezde jaŋaǧy şerterde oinaǧany öz aldyna bölek tarih. Mūny olar «bipyl dombyra» dep atapty. Olai deitın sebebı, jartylai betı terıden bolǧan soŋ dausy bipyldap şyqqan.
Jamal Omarovanyŋ: «Bipyl, bipyl, bipyl-ai. Tartşy qūrbym, bır küi-ai», deitınındegı bipyl osy dombyranyŋ aty. Ondai aspap qazır bızde joq… «Bipyl» sözınıŋ tübırı alysta jatyr. Mysaly, köşpelı el arqyly myna Qytaiǧa ketken bızdıŋ aspaptar bar. Qytaidyŋ ǧalymdary ne bolsa da jylnamalaryna jazyp qoiady, sosyn jaŋsaqtyqqa köp jol berılmeidı, qate derekke boi aldyrmaidy. Qazır olarda «bipa» degen aspap bar. Osy bipaŋyz bipyldyŋ arǧy atasy. Qytaişa bipa atalyp ketken. Jaraidy, qazbalap tym alysqa ūzap ketpei-aq qoialyq. Mysaly, dombyrany däuırıne qarap sipattaǧanda, qazırgı ūǧymymyzdaǧy qalaq türındegı dombyralar qypşaq däuırınen qalǧan eskertkışter retınde baǧalanady. Al döŋgelek bolyp keletınderı oǧyz däuırıne jatqyzylady. Dälel ızdesek, Äzerbaijan, osman türıkterı, türıkmen, gagauyz, qyrym tatarlary älı künge deiın döŋgelek dombyramen tartady. Al, tatar, başqūrt, qaraşai, noǧai, qūmyq, hakas, buriat, qalmaq, t.b. qypşaq mädenietınen qalǧan jalpaq dombyrany tūtynady, dep öz oilarymen bölısken J.Jüzbai ūlttyq aspaptyŋ zamana köşıne sai edäuır özgerıske ūşyrau sebepterıne üŋıldırdı.
QOLY GÜL EDI
Dombyrany orkestrge laiyqtap qaita jasau mädenietıne akademik Ahmet Jūbanovtyŋ sıŋırgen eŋbegı ūşan-teŋız. Būl oraida Qamar Qasymov, tübı reseilık Emanuel Romanenko, Orazǧazy Beisenbaev esımderı erekşe atalady. Töl aspap mūnan keiıngı uaqytta jappai şyǧarylyp, dombyranyŋ keŋ taraluyna jol aşylǧanmen, ekınşı jaǧynan baiyrǧy qoŋyr ün özgerıske ūşyrap, sapasynyŋ naşarlauyna äkelıp soqtyrǧany aşyq aityluda. Küişınıŋ pıkırınşe, dombyra jasaudyŋ soŋǧy uaqytta bizneske, jeke käsıpkerlerdıŋ tabys közıne ainala bastaǧany bır jaǧynan quantsa, ekınşıden, ejelden öner tuyndysy retınde baǧalanyp kelgen ūlttyq qūndylyǧymyzdyŋ qadır-qasietın mūnymen tömendetıp almaimyz ba degen küdık taǧy joq emes. Mysaly, Stradivari özınıŋ skripkalaryn käsıp retınde emes, mūny älemdegı aspaptyŋ eŋ bır sirek ınju-marjany retınde baǧalap jasaǧan. Bıreuden, ekeuden ǧana. «Sol siiaqty Qazaqstanda dombyrasynyŋ qūny aqşamen ölşenbeitın Emanuel Romanenkonyŋ Myrzatai aǧa aitpaqşy, qoly gül şeber edı. Ömırınıŋ soŋyna deiın halqymyzdyŋ ūlttyq aspabyna ǧūmyryn arnaǧan oǧan qazaqtar ömır-baqi qaryzdar. Osy tūrǧydan Romanenko bızdıŋ Stradivariımız, näsılı özge ūlttyŋ ökılı demeseŋız, qazaqqa bır kısıdei eŋbegı sıŋgen adam», deidı öner şeberı. Estuımızşe, ol Dinaǧa, taǧy sondai belgılı tūlǧalarǧa arnap dombyra jasaǧan. Ataqty şeber Qamar Qasymovpen bırge jūmys ıstegen. Degenmen de, Emanuel Romanenko dombyrasynyŋ bır qūdıretı bar. Eşqaşan dauysy sönbeidı. Qazırgı dombyralardyŋ symbatyna qarap ädemılıgıne mın taǧa almaisyz, bas kezınde ünı qūlaq tūndyruy mümkın, al keiın aiaǧynda söilemei qalady. Tembr būzyla bastaidy. Sebebı, mūnyŋ bärı aǧaştyŋ qasietın bılmeuden, bolmasa aǧaşty baptaudan ketken qatelıkten, bır aǧaş pen ekınşı aǧaşty taŋdaǧanda, olardyŋ özara qabysyp, üilesım qūryp ketuın däl anyqtai almaudan. Al, Romanenko şeberıŋız eŋ äuelı aǧaştyŋ tılın tüsıngen. Sondyqtan da onyŋ dombyralary bügınde baǧa jetpes qūndylyq sanaluda.
«Menıŋ özım üş adamnyŋ qolyndaǧysyn bılemın, – dedı Janǧali. – Bıreuı ǧalym akademik Myrzatai Joldasbekovte, ekınşısı küişı Seken Tūrysbekovte, al üşınşısın Erlan Qoşanovtyŋ qolynan kördım. Būlar älemdegı eŋ qymbat skripkalar siiaqty asa baǧaly. Myrzatai aǧamyzdyŋ üiınde onnan astam baǧaly dombyra bar. Ol kısı özı küi tartatyn bolǧan soŋ halqymyzǧa attary belgılı – Azat Özenbaev, Sūltan Mūsaev, Ǧinolla Smaǧūlov, Jaqsylyq Ospanov, Mūsa Ädılov siiaqty şeberlerdıŋ bäigeden ozǧan aspaptaryn jinaqtaǧan, keibır aspaptardy şeberlerge arnaiy jasatqan. Belgılı qolöner professory Jolauşy Tūrdyǧūlov pen onyŋ şäkırtterınıŋ aspaptary öte jaqsy degen pıkır köp estıledı. J.Tūrdyǧūlov aspaptar tehnologiiasy salasynda ǧylymi zertteuler jazǧan, kıtaptar şyǧarǧan, kerek bolsa şetelde dombyradan körmeler ūiymdastyrǧan adam. Ol kısınıŋ Parij qalasyndaǧy körmesınde boldym. Aspaptaryn ūstap kördım, bıraq satyp alǧan emespın. Sebebı, aqşam bolmady, auqatty kısıler bolmasa qarapaiym mūǧalımnıŋ qaltasy köteretındei būiym emes eken… Odan keiın Jolauşynyŋ şäkırtı Aihat ınımız de konsertterge laiyqty dūrys aspaptar jasap jür. Mendegı Arqanyŋ dombyrasy osy Aihat şeberdıŋ qolynan şyqqan. Ärine, Jolauşy şeber negızınen akustikalyq aspap şapqanǧa şeber, bıraq şou-bizneske eksperiment retınde jartylai akustikalyq, elektrküşeitkışı bar aspaptar jasau salasynda onyŋ ökşesın basyp kele jatqan jäne tamaşa jetıstıkterge jetken jastar öte köp. Mūnan basqa elektrondy gitara-dombyralar jasaityn şeberler bar. Bıraq men olardy dombyra retınde ūǧa almai jürmın… Kezınde «Ükılı dombyra» baiqauy ötıp tūrdy. Ökınışke qarai, keiın toqtap qaldy. Sonda Maǧauiia Hamzin, Rysbai Ǧabdiev, Qarşyǧa Ahmediiarov, Seken Tūrysbekov siiaqty tarlandardy ortaǧa alyp küilerın rahattana tyŋdaǧan sätter älı künge esımızde».
Dombyra jasauşylarmen bırge bügınde sondai sirek ülgılerdı köz qaraşyǧyndai saqtaityn kolleksionerler älemınıŋ özı syry bölek bır ǧajap.
«Käkımbek Salyqov aǧamyzdyŋ üiınde tamaşa dombyra saqtauly. Ol – Qanyş Sätbaevtyŋ dombyrasy. Mūny muzeige ötkızgen joq. Ony kezınde Qamar Qasymov jasaǧan. Qaitalanbas öner tuyndysy. Onyŋ ǧajap ünı mamandardy taŋdandyryp keledı. Bıraq şeberlık qūlpyn aşa almai älekpız. Sol siiaqty E.Romanenko da qūpiiasyn özımen bırge alyp ketken şeber. Ataqty şeberlerdıŋ bärı solai bolǧan. Amati, Stradivari, Gvarneri syryn eşkımge aşpaǧan. Osy italiialyq üş şeberdıŋ jasaǧan skripkalarynyŋ baǧasy millionnan kem tūrmaidy. Üşeuı bır-bırımen bäsekeles bolǧan. Betıne jaǧatyn boiauyna deiın älı qūpiia desedı. Romanenko da solai, dombyrasynyŋ tylsymyna älı künge deiın eşkım bata almaidy. Bızdıŋ dombyraşylar ony ädeiı aşyp körıp, qaitadan japqan kezde baiaǧy alǧaşqy tembrın joǧaltyp alǧan körınedı. Kördıŋız be, būlar asa baǧaly dombyra bolyp sanalady», – degen Janǧali tarih taǧylymyna tereŋ boilap, oi örbıttı. «Ahmet Jūbanovtyŋ Nūrǧisa Tılendievke syilaǧan dombyrasymen oryndalǧan «Qyz Jıbek» filmındegı küi arqyly halqymyzdyŋ baǧa jetpes jauhary düniege kelgenın bılgenımızben, ol sol baiaǧy Romanenko şeberdıŋ jasaǧan dombyrasy ekenın bıreu bılse, bıreu bıle bermeuı mümkın», – dedı. Dombyra turaly äŋgıme tiegı aǧytylǧanda, oi şyraǧynyŋ Arqa sal-serılerı tūtynǧan dombyra ülgılerın öz közımen körgen Aqseleu Seidımbek aǧamyz älemın säulelendıruı äbden zaŋdy edı. Küi önerın zerttegen ǧalymnyŋ özı de qolynan kelmeitın önerı joq ämbebap jan bolatyn, er-tūrman, şaqşa jasaityn, ol kısınıŋ qolynan özım 7-8 dombyra kördım. Äbıken Hasenov tūsyndaǧy, Saidaly Sary Toqa şäkırtterınıŋ dombyrasy ülgısındegı nūsqalardy qazaqy qolönerdıŋ saltymen şauyp otyryp jasaityn. Bügınde būlar balalarynyŋ üiınde saqtauly bolsa kerek. Muzeige tapsyrdy dep estıgenım joq. Bır ǧalamaty, özı şyǧarǧan sol küilerdı özı jasaǧan dombyralarmen tartyp otyratyn. Köŋılı tüsken adamǧa dombyra syilai salatyn jaryqtyq, Aqaŋnyŋ aqköŋıl mınezın, önerın bölek zertteitın kez jettı», – dep tūlǧany eske aldy küişı.
QŪLQYNǦA QŪRYQTALMAITYN QŪN
Qolöner şeberı Emanuel Romanenkonyŋ orkestrge, jekelegen oryndauşylarǧa, änşı-küişılerge arnap jasaǧan dombyralarynyŋ ūzyn-yrǧasy 100-den asyp jyǧylady degen derek alǧa tartyldy. Al, endı osylardyŋ qūny turaly aitatyn bolsaq, naryq zamanynda kez kelgen asyl būiymnyŋ aldymen baǧasynyŋ aldyŋǧy orynǧa şyǧuy oryndy sanalady. Ökınışke qarai, bızde mülıktıŋ baǧasyn aiqyndau, mūraǧattyŋ qūnyn belgıleu saiasaty älı künge älemdık standartqa sai kele qoimaidy eken. «Älemdık standart boiynşa belgılı bır zattyŋ qūny aiqyn boluy tiıs. Auksiondaǧy baǧasy belgılenedı. Bylaişa aitqanda, memlekettıŋ taǧaiyndaǧan qūny bolady. Bızde ondai jüie joq, – deidı öner iesı. – Mysaly, Qairat Aitbaev deitın küişı jıgıt bar. Myna Qyzyljar, Semei öŋırındegı ataqty, özı ärı aqyn, ärı serı kısınıŋ ūstaǧan dombyrasy sonyŋ qolynda. Osyny bır däulettı adam «Mersedes» maşinasyn berıp, satyp almaqşy bolǧan eken, bermeptı. Ony jasaǧan şeberdıŋ aty-jönı, qai jyly jasalǧany, ru-taipasyna deiın arap ǧarpımen dombyranyŋ artynda taiǧa taŋba basqandai jazuly. Bülınbegen, tamaşa qalpynda. Al älgı küişınıŋ özı üisız-küisız jürgenıne qaramastan, kielı aspapty satpapty. Sebebı, ol dombyranyŋ qūnyn bıledı. Qazırge deiın bızde sanamyzda älemdık deŋgeidegı eŋ qymbat sanalatyn skripka, violenchel taqylettes aspaptar degen tüsınık qalyptasyp qalǧan…Bıraq älemdık auksionda olardan gitaranyŋ daŋqy asyp tūr. Mysaly, Djon Lennonnyŋ ūstaǧan gitarasy dese, būl üşın qaltasynan aqşasyn aiamaityn äuesqoilar barşylyq. Mamandardyŋ aituynşa, älemdegı eŋ qymbat aspap Paganinidıkı bolyp sanalady. Onyŋ üstıne älemnıŋ eŋ jaryq jūldyzdaryna ǧana oinauǧa rūqsat etıledı, isı qazaqtan būl skripkamen Aiman Mūsaqojaeva öner körsetken eken».
Keŋes ökımetı kezınde kez kelgen materialdyq qūndylyqtyŋ, aspap bolsyn, qolöner tuyndysy bolsyn, bärınıŋ öz qūny bar edı. Mysaly, Özbekälı Jänıbekov aǧamyz Almatydaǧy ūlt-aspaptar muzeiın aşarda oǧan qoiatyn aspaptyŋ tüpnūsqasyn tappaǧan. Sodan etnograf-ǧalym, qolöner şeberı Därkembai Şoqparovqa köşırmelerdı jasauǧa tapsyrma beruıne tura kelgen. Oǧan qūndy jädıgerlerdı, ūlttyq muzykalyq aspaptardyŋ tüpnūsqalaryn ötkızu uaqyt öte kele jüzege asqan. Bolat Sarybaev siiaqty myqty zertteuşıler kolleksiiasyn özınde saqtap qaldy. Mūny aityp otyrǧandaǧy mäsele, köptegen tarihi dombyralar jekelerdıŋ menşıgınde qalyp otyr.
«2006 jyly Qaraǧandy qalasyndaǧy «Bolaşaq» universitetıne bardym. Maqsatym – sol universitettıŋ rektory Nūrlan Dulatbekovke küi jinaǧymdy körsetıp kömek sūrau bolatyn. «Qazaqtyŋ şertpe küilerı» atty alǧaşqy kıtabymdy Nūrekeŋ şyǧaryp bergen edı. Sol joly Nūrekeŋnıŋ kabinetınen bır asa ısmerdıŋ qolynan şyqqan qymbat dombyra kördım. Tegın aspap emes ekenın bırden tanyp: «Mynau kımnıŋ dombyrasy?» – dep sūrasam, ataqty Aqqyz küişınıŋ dombyrasy bolyp şyqty. Aqqyz küişınıŋ özı oŋai adam emes, myŋdap jylqy bıtken ataqty Ahmet baidyŋ tūqymynan. Sonda osyǧan qarap dombyrasy qanşaǧa şabylǧanyn eseptei berıŋız. Jalpy, qūndy aspaptardy köz qaraşyǧyndai saqtap otyrǧan mūndai aptal azamattarǧa bas iiuımız kerek, osyndai qūndy aspaptardyŋ jalpy katalogy jasalyp, memlekettık tızımge ılınse de igı ıs bolar edı», – degen ūsynys bıldırdı küişı. Öitkenı, olardyŋ arasynda aspapty kädımgıdei baǧalai alatyn ziialy jandar barşylyq deidı.
IRGEDEGILER IŞEGIMEN ILGERI
Mamannyŋ aituynşa, qazırgı kezde alypsatar firmalar asa myqty şeberlerdıŋ önımderın satyp alyp, öz dükenderıne qoia salady. Al şetelde gitara jasaityn öndırıs oşaqtary bar, onymen tūtas bır eldı mekender ainalysyp jatady. Älemdegı eŋ qymbat gitarany solar şyǧarady. Ortalyq Aziia aumaǧy boiynşa özbekter aspap jasau öndırısı boiynşa bärınen oza şauyp tūr. Jalpy, būl halyq özınıŋ töl dästürlı mädenietıne kelgende öte myqty. Mysaly, bızde dombyranyŋ ışegı jasalmaidy. Jappai satylymdaǧy dombyralardan baiqaitynymyz, ışegıne balyq aulaityn qarmaqtyŋ «leskasyn» bailap jürmız. Qanyŋ qalai qainamaidy. Al ırgedegı özbek aǧaiyndar öz tehnologiialaryn joǧaltpaǧan, qaita damytqan. Olar dästürlı atakäsıptı keŋestık kezeŋnıŋ özınde jalǧastyryp baqty. Rubob, dutar siiaqty aspaptaryna taǧatyn ışektı özderı jasap şyǧarady. Reseide de ışek jasaityn fabrikalar bar. Saha, hakas, tyva sekıldı tübırı bızden alystamaǧan halyqtar da özderınıŋ fabrikalarynan şyqqan būiymdy tūtynady. Baǧasy da kedeidıŋ qoly jeterdei kelıstı-aq.
«Dästürlı änşılerdıŋ arasynda äzırge dombyraǧa keledı-au deitın sapaly ışektı Reseiden, Sıbırden at arytyp aldyrtatyn talǧampaz muzykant – Erlan Rysqali bauyrymyz ǧana. Syrbaz änşı dünie küiıp ketse de dombyrasyna arzanqol ışektı taqpaidy. Reseilık şeberlerge tapsyrys bergızıp, alǧyzady. Sol taǧylǧan soŋ ǧana qoŋyrlata «Moldabaidyŋ änın» şyrqaidy. Jalpy, «ūlt bolam deseŋ dombyraŋnyŋ ışegın tüze!» deitın kez keldı. Mıne, bızge eŋ qūryǧanda osyndai ışek iıretın öndırıs orny kerek», – dep küişı būl saladaǧy özekjardy oiyn ortaǧa saldy.
Qaraşaş TOQSANBAI,
«Egemen Qazaqstan»
