Sonau qiyn-qystau, aştyq zamanynda bır aŋşy arqar aulap, bükıl auyldy aman saqtap qalǧan kezder de bolǧan. Osyǧan bailanysty aŋyz-äpsanalar qazaq folklorynda köptep kezdesedı. Ör mınezdı, taudyŋ ruhy bolyp tabylatyn ai müiızdı arqarymyz turaly söz qozǧamai tūryp, aldymen, adam men arqarǧa bailanysty myna bır aŋyzdy eske salaiyq. Aqtaban şūbyryndy zamanynda qazaqtar qalmaqtan jeŋılıp jer auyp bara jatady. Eŋbektegen balasynan qartaiǧan kempır-şalyna deiın basy auǧan jaqqa bosqan, baital tügıl bas qaiǧy deitın şaq edı būl zaman. Zūlmattyŋ zardabyn şegıp, ışerge auqaty joq, «Elım-ai» dep zar jylaǧan, emşektegı balasy bar kelınşek jüdep-jadap, närestesın köterıp jüruge de äl-därmenı qalmaǧan soŋ küieuı:
– «Bala belde, qatyn jolda» deidı qazaq, qaitesıŋ, qaldyr balany, ıles köşke, bır jotanyŋ basyna tastap ket, äitpese köştıŋ soŋynda qalasyŋ, – dep kelınşektı öz balasyn amalsyz qaldyryp ketuge mäjbürleidı.
Äiel bauyr etın qimai tūrsa da tastyŋ basynda jylap-syqtap, jörgekke orauly säbiın jatqyzyp ketedı. Bıraq, bıraz ūzaǧan soŋ, jüregı ezılıp balasyn oilaidy. Ne boldy eken degen oimen küieuınıŋ barma degenıne qaramastan, tastap ketken jerıne qaita oralady. Jaqyndaǧan kezde bır januar balanyŋ qasynan ūzai beredı. Söitse, arqardyŋ analyǧy aş balany emızıp, sütke toidyryp ketıp barady eken,
Äiel quanǧanynan balasyn qolyna alyp, köştı quyp jetıptı. Sol aman qalǧan balanyŋ esımı Motyş eken. Ol adam äulie, öte aqyldy, abyroily el atasy bolǧan. Ūly Abai elındegı tobyqty taipasynyŋ ülken babasy atanyp, belınen Motyş degen ruly qauym taraǧan.
Būl aŋyz qazaq arasyndaǧy arqardyŋ qadır-qasietın aiǧaqtai tüsse kerek. Bügınderı osy arqardyŋ negızgı türlerı tek Qazaqstanda ǧana saqtalyp qalǧan. Sebebı, qazaq ejelden köşpelı halyq bolǧandyqtan, januarlar düniesımen üilesımdı ömır sürgen. Aŋşylyq, saiatkerlık jasaǧannyŋ özınde de erekşe aŋşylyq mädenietı qalyptasqan. Atameken jerımızdı mekendeitın aŋ-qūs, januarlardyŋ joiylyp ketu qaupın töndırmei, babalarymyz tabiǧat aiasyndaǧy tepe-teŋdıktı saqtap otyrǧan.
Oǧan dälel, ejelgı qazaq aŋşylary aŋ aulau käsıbımen ainalysqannyŋ özınde qasqyr, şibörı, aiu sekıldı asa jyrtqyş, ziian keltıretın aŋ türlerı bolmasa, aŋşylyqta myltyqty asa paidalanbaǧan. Malmen közın aşyp ösken qazaq balasyna jalpy tırşılık iesıne, tabiǧat tölıne qatygezdık, qiianat jasau – müldem jat närse. Qorşaǧan ortanyŋ tabiǧatyna jäne januarlar düniesındegı aluantürlılıkke qamqorşyl meiırımdılıkpen qarap, olardy qorǧap, köbeiıp ösuıne jaǧdai jasap otyrǧan. Ūlttyq aŋşylyq jasau tärtıbı mūqiiat saqtalǧan, jyl mezgılıne sai qandai aŋ türın aulau kerektıgı rettelgen.
Negızgı dästürlı aŋşylyqta jüirık atpen saiatşylyq jasau, aŋ quu ädısı ädetke enıp, tazy nemese töbet itterdı, bürkıttı, itelgını, aqsūŋqardy, laşyndy qosu dästürge ainalǧan. Iаǧni ūlttyq käsıbi aŋşylyq dästürlı sabaqtastyqpen damyp, erte zamannan berı ata käsıp azamattarymyzdy öjettıkke, batyrlyqqa baulyp, patriottyq sezımın oiatuǧa septıgın tigızıp, atadan balaǧa miras retınde berılıp otyrǧan.
Ejelgı saq däuırı zamanynda arqar eldıgımızdıŋ ruhty simvoly bolyp tanylǧan. Onyŋ aiǧaǧy – Esık qalasynyŋ maŋynan tabylǧan Altyn adamnyŋ bas kiımınıŋ eŋ joǧary bölıgındegı altynnan qūiylǧan arqar müsını. Sondai-aq, Şyǧys Qazaqstandaǧy köne Berel qazbalarynan, köşpelı köne taipalardyŋ jädıger eskertkışterınen arqar, kökbörı, aqqu beinesındegı müsınderdı kezdestıruge bolady. Tıptı, arqar adyrna, sazgen, qobyz, şerter sekıldı saz aspaptarynda da beinelengen. Qarap otyrsaŋyz, qazaq jerındegı tastar men jartastardyŋ betınde arqarlardyŋ petroglifterı beinelengen suretter öte köp kezdesedı.
Arqar qazaq tabiǧatyna, qazaqy bolmysqa bır taban jaqyn januar. Qazaq ony qoiǧa ūqsas januar retınde joǧary baǧalaǧan jäne asa bır meiırımdılıkpen qaraǧan. Bügıngı künge deiın kelgen özımızdıŋ dästürlı kiızderde, tekemetterde, kılemderde arqar müiızdı oiu-örnekter keŋınen oryn alǧan.
Arqarlar dünie jüzındegı eŋ ırı qoi tūqymdas januar, olardyŋ qūljalarynyŋ salmaǧy 170-200 kg-ǧa deiın jetedı. Negızınen tauly aimaqtardy, ūsaq jotalardy, būirattardy, qysta qary az, azyǧy mol dalalyq beldeulerdı mekendeidı.
Mausymdyq qonys auystyruy da qyzyq. Köktemde bır ne ekı qozy tuady. Al qysta biık taudan tömen tüsıp, körşıles alasa tauǧa tūraqtaidy, negızınen qysy jaily jerge beiım. «Arqada qys jaily bolsa, arqar auyp nesı bar» deitın atam qazaqtyŋ sözı sodan şyqqan.
Qorǧalmaǧan tabiǧi aumaqtarda mekendeitın arqarlarǧa keide adamnyŋ özı de qauıp töndıredı. Adam faktorynan tuyndaǧan keleŋsız jaǧdailarǧa bailanysty arqarlar būl künderı basqa jaqtarǧa auyp ketuge mäjbür etılıp jatyr. Taǧy bır tüitkıl jeke menşıktegı maldardy arqarlar jaiylatyn jerlerge jaiudan tuyndaidy. Malymen bırge itterı, tehnikasy, basqa da qondyrǧylar dybystary tynyştyqty būzuy saldarynan arqarlar jazǧy jaiylymǧa taudan tüse almaidy. Söitıp, qysta jaiylatyn jerınde erıksız qala beredı. Mūnyŋ özı arqarlarǧa ülken jaisyzdyq äkelıp jatyr.
Ökınışke qarai, arqarlar jaiylatyn tau jotalarynda ösetın emdık şöpterdı jinauşylar jäne turisterdıŋ rūqsatsyz keluı de olardyŋ emın-erkın jaiyluyna nūqsan keltırıp otyr.
Jalpy, arqar Ortalyq Aziianyŋ on bır memleketınıŋ aumaǧynda mekendeidı. Bükıl Orta Aziia memleketterınde arqardyŋ on türı bolsa, sonyŋ beseuı qazaq jerıne bauyr basqan. Mūny ūlttyq bailyǧymyzdyŋ bır belgısı dep tanyǧanymyz jäne erekşe maqtanyşymyz dep bılgenımız abzal.
Qasiettı jerımızdı mekendeitın arqardyŋ türlerın atap aitsaq, Qazaqstan arqary, Altai arqary, Qaratau arqary, Tian-Şan arqary, Üstırt arqary bolyp keledı. Būryn Qyzylqūm arqary bolǧan, bıraq būl arqardyŋ türı körşıles Özbekstan şegındegı erekşe qorǧalatyn aumaqtarda saqtalyp qalǧan, keide şekaradan ötıp, Qazaqstan jerıne kelıp-ketıp te jüredı.
Aita ketu kerek, erte zamanda qazaq jerınde josyp jüretın jabaiy tüie, jabaiy siyr (tur), soltüstık būǧysy, jabaiy jylqy tarpaŋ, tūran jolbarysy siiaqty aŋdar būl künderı tolyq joiylyp ketken.
Atalǧan arqar türlerın qorǧap, saqtap qalu üşın älı de memleket tarapynan qamqorlyq qajet. Osy maqsatta erekşe qorǧalatyn tabiǧi aumaqtardy şūǧyl türde aşyp, tabiǧat qorǧau jūmystaryn odan ärı küşeitu kerek. Äsırese, Şyǧys Qazaqstandaǧy Tarbaǧatai taulary būl rette älı de tolyq zerttelıp bolmaǧan, tabiǧi aluantürlılıkter men mümkındıkterge öte bai aimaq. Onyŋ ışınde arqar men maraldyŋ şoǧyrlanǧan jerı. Aiu, sıleusın bar. Qar barysy boluy mümkın degen joramaldy da joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Öitkenı, qar basqan biık Tarbaǧatai taulary bır şetı Altai taularymen ūştassa, ekınşı şetı Joŋǧar Alatauyna ūlasady.
2015 jyldyŋ qorytyndy sanaǧy boiynşa, Qazaqstandaǧy arqarlar sany 15710 basqa jettı. Ärı ol aldyŋǧy jyldarǧa qaraǧanda 7 paiyzǧa ösken. Būǧan köŋıl demdeuge bolady. Bıraq, soǧan qaramastan, myna jahandanu zamanynda şet memlekettermen özara qarym-qatynas nyǧaia tüskendıkten, şeteldık biznes ökılderınıŋ jäne jūmysşy resurstarynyŋ elımızge köptep keluıne bailanysty tabiǧat bailyǧyn, onyŋ ışınde januarlar düniesın saqtap qalu mäselesı kürdelenıp, alaŋdauşylyq tudyruda.
Mysaly, keibır elderde, äsırese, Qytai memleketınıŋ farmasevtikasynda kiıktıŋ müiızıne, bauyrmen jorǧalauşylarǧa sūranys köp. Sondyqtan da brakonerlerdı astyrtyn qarjylandyru asqyna tüsıp, kiıkterdı jäne basqa aŋdardy zaŋsyz aulau, iaǧni brakonerlık azaimai tūr. Būl – naryqtaǧy sūranys köbeigen saiyn brakonerlıktıŋ de örşuıne jaǧdai tuǧyzyp otyr degen söz. Sol siiaqty, arqar men kiıktıŋ müiızı men etıne qyzyǧuşylyqtyŋ şyjyǧynan brakonerlık faktıler tırkelıp tūrady. Brakonerlıktıŋ tyiylmauyna tabiǧat qorǧau zaŋdarynyŋ älsızdıgı de bır sebep bolyp otyrǧanyn nesın jasyramyz. Ūstalǧan jaǧdaida aiyptylar jauapkerşılıkten oŋai qūtylady. Sonyŋ saldarynan dändegen brakoner qasköi qaraqşylyǧyn qoimai, qaitalap ūstalyp jatady.
Brakonerlermen kürestı odan ärı jandandyru üşın bırınşıden, tabiǧat qorǧau salasyndaǧy mekemelerdı memleket tarapynan zamanǧa sai tehnikamen jäne bailanys qūraldarymen jabdyqtau qajet. Ekınşıden, januarlar düniesındegı paida bolatyn aurulardy zerttep, profilaktikalyq şaralardyŋ qolǧa alynǧany dūrys. Üşınşıden, jeke investorlardy tartu arqyly aŋşylyq şaruaşylyqtar aşyp, turistık rekrasiialyq aimaqtardy ülkeitu qūba-qūp. Törtınşıden, memlekettık erekşe qorǧalatyn tabiǧi aumaqtardyŋ sanyn köbeitu kerek. Söitıp, arqar da, basqa aŋdar da özge jaqqa aumaityndai jaily tabiǧi mekender köbeise, tüz taǧylarynyŋ ösıp-önıp, köz quanyşymyzǧa, köŋıl jūbanyşymyzǧa ainala berer edı.
İgılık Ämırǧalin,
Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı Orman şaruaşylyǧy
jäne januarlar düniesı komitetınıŋ sarapşysy
