Biyl täuelsızdıgımızdıŋ 25 jyldyq ūly merekesı. Azattyǧymyzdyŋ ruhy asqaqtar jyl. Alaida osy azattyqty aspannan tüskendei körıp, täuelsız eldıgımızdıŋ qūnyna jetpei, baǧalai almai jatatyn kezderımız az emes. Sondyqtan ötkenımızge tereŋdei üŋılıp, tarihymyzdy tani bılgen saiyn özımızge, el-jūrtymyzǧa, jerımızge degen qūrmetımız artyp, otanşyldyq sezımımız ūlǧaia tüsedı. Üş jüzge juyq jyl bodan bolǧan halyqtyŋ şynaiy tarihy älı tügendelıp bolǧan joq. Osy jyldarda otarşylardyŋ qanqūily ezgısıne, bodandyqqa moiynsūnyp, qol qusyryp qarap otyrǧan da halyq emespız. Är taŋy azattyq üşın kürespen atyp, är künı erteŋgı erkındıgın jaqyndatqan ümıtpen batqan «ejelden erkındık aŋsaǧan» küresker ūltpyz. Mıne, osyndai ūzaq jyldyq kürestıŋ nätijesınde bügıngı täuelsız künımızge qol jetkızdık. Solai bolsa da bodandyqtyŋ boiǧa sıŋırıp jıbergen uyn bır demde nemese şirek ǧasyrda joiyp jıberu de oŋai emes ekenıne közımız jetıp otyr. Halqymyzdyŋ tarihyn tereŋdep bılgen saiyn täuelsızdıgımızdıŋ qūndylyǧy arta tüspek. Sol jolda basyn bäigege tıkken batyr jaily baiandasaq deimız. Öitkenı er tarihy – el tarihy. Ondai batyrymyz köp, sol batyr babalar arqasynda osyndai ūlan-baitaq dalaǧa ielık etıp otyrmyz. Batyrsyz el – baiansyz el.
«Aspan asty elı» dep beiresmi aitylyp jürgen Qytaidyŋ batys aumaǧyn alyp jatqan-ölke ejelgı Şyǧys Türkıstan. Osy ölkenıŋ Altai, Tarbaǧatai, Ile alqabynda tūtastai qazaqtar tūrady. Olardyŋ bügıngı sany ekı millionǧa juyqtaidy dep esepteledı. Qos imperiianyŋ jer bölısu saiasatynyŋ saldarynan atamekenınde tūryp-aq bögdenıŋ bodandyǧynda qalǧan qandastarymyz. Qazaq tarihynyŋ bır ülken qūramdas bölıgı. Sol halyqtyŋ qamyn oilap, täuelsızdık, azattyq, erkındık jolynda janym pida dep bar ǧūmyryn küreske arnaǧan qanşama batyr, baǧlan tūlǧalar öttı. Sonyŋ bırı häm bıregeiı, tük bıtırmei tırı jürgennen, erlıkpen bır kün ömır sürgendı maqsūt tūtqan, el üşın jasaǧan erlıgı daŋqyn şyǧarǧan, aty tırısınde aŋyzǧa ainalǧan äigılı Zuqa batyr.
Zuqa batyr Säbitūly – H1H ǧasyrdyŋ soŋy men HH ǧasyrdyŋ basynda el-jerımen böten jūrttyŋ bodandyq ezgısınde qalyp qoiǧan qazaqtardy aumaly-tökpelı zamannyŋ aluan türlı apatynan qorǧap, basşysyz, bilıksız, qorǧansyz, qarusyz halqyn jan-jaǧynan talap, tonap, basymşylyq körsetıp qanaǧan üstem ökımettıŋ öktemdıgınen qyzǧyştai qoryp, qajet kezınde qarsy tūryp, äleumettık teŋsızdıktermen ömırınıŋ soŋyna deiın bel şeşpei, attan tüspei aiausyz küresken qairatker, qolbasşy tūlǧa, qaisar batyr.
Zuqa batyr Säbitūlynyŋ tuǧanyna biyl 150 jyl tolady. Ol 1866 jyly qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysynyŋ Zaisan audanynyŋ Kendırlık degen jerınde düniege kelgen. Zuqanyŋ äkesı şyǧys öŋırıne asa tanymal – Säbit molla. Arǧy atasy Nūrmūhammed abyz. Säbittı jetı jasynda Üpı qalasyndaǧy Uäldan hazıretke jetektep aparyp amanat etedı. Ol on toǧyz jyl oqyp, Būqara, Qazan, Samarqandy aralaidy. Säbit jiyrma bes jasqa tolǧanda onyŋ aqyl-oiyna dän yrazy, pätua-paiymyna täntı bolǧan hazıret Uäldan nemere qyzy Bätimany jary etıp, aq batasyn berıp, aq jolyn tılep, asa taiaǧyn qolyna ūstatyp: «Mynau syrly taiaq, jetı pırdıŋ qolynan ötken, şarşaǧanǧa dem bolady, auruǧa em bolady, janyŋnan tastama», – dep atamekenıne attandyrypty. Säbit Marqaköl, Maŋyraqqa mol bılımmen oraldy. Tuǧan topyraǧy Qalba tauyndai qormal, jüzgen kölı Jaisaŋ kölındei jaisaŋ azamat bolypty. Ol atasy Nūrmūhammed qūsap Qūdaidyŋ qūdyretımen qyranşa qalyqtap ūşyp, aspan-köktı şarlap, Abylai hannyŋ aq tuyn jebep aŋyzǧa ainalmasa da halqyna qaltqysyz qyzmet qylady. El ümıtın aqtar, erteŋgı jer iesı jas ūrpaqtyŋ jadyna bılım nūryn tögedı. El-jūrtyna äspettelıp, äidık märtebe Damolda atandy. Lasty, Tasty, Buyrşyn, Tarbaǧataiǧa tört bırdei medrese aşyp, bar ǧūmyryn bala oqytuǧa sarp etedı. Osy meşıt-medreselerde bes jüzden astam bala oqyp, qara tanyp, dıni bılım alsa kerek. Jas Zuqa da qarşadaiynan mol dıni bılımdı äkeden, sondai-aq, osy ölkege dın taratu üşın jıberılgen Mūhammed Mumin işannan sabaq alady.
Jasynan zerek, qimyl-qarymy bölek, qabyletı erekşe, dıni bılımı zor, şariǧatqa jüirık, hat bılıp, qara tanyǧan, esep-şotqa jüirık, alǧyr bala Zuqa el közıne erte tüsedı. Endı ǧana jetılıp, at jalyn tartyp mınıp, el ısıne aralasa bastaǧan şaǧynda Maiqapşaǧaida äkesı qaitys bolyp, taǧdyrdyŋ tauqymetın tartady. Tört balamen jesır qalǧan ana, būǧanasy qatpaǧan ınılerınıŋ endıgı ömır-taǧdyry özıne tıkelei täueldı ekenın tüsınedı. Qalbadaǧy bolys bolmaq jäne ämeŋgerlıkke ümıtker aǧaiyny olardy qasyna köşırıp äkeledı. Zuqa baidyŋ jylqysyn baǧa jürıp, jetım men jesırge, kedei men kepşıkke bai-törelerdıŋ batqan tyrnaǧyn erte sezınedı. Keşe özı tabynyp ösken el aǧalarynyŋ ataq-daŋq, şen-şekpenge talasyn körgende olardyŋ it jyrtys tırlıgınen tüŋılıp ketedı. Älsızderge älımjettık körsetkenderge qarsy kelıp, ylǧi da joq-jıtıkterdıŋ janynan tabylady. Äldekımnen zorlyq, qorlyq körıp tauany şaǧylǧandar jas ta bolsa qara būqaranyŋ qamyn jep jürgen bozjıgıt Zuqaǧa kelıp, aryz-armanyn aityp, şaǧymdanatyndar sany molaiady. Al Zuqa bolsa, olarǧa şamasy kelgenşe qol ūşyn berıp, kömektesuge tyrysyp baǧady. Sonymen qatar Zuqanyŋ tez arada es jiyp, el ısıne aralasuyna ırgesı tiıp tūrǧan, töbege şyqsa töbesı körınetın Jidebai jerınen, Şyŋǧys tau bauraiynan qalyqtai ūşyp, qaǧyp alǧany auyzdan auyzǧa lezde tarap, qūima qūlaqqa qūiyla ketetın, zeiındınıŋ jadynda jattalyp qalatyn, ūiqydaǧyny oiatyp, oiaudy sergıtıp, közı aşyqty serpıltken Abai öleŋderı edı deuge äbden bolady. Keiıngı köz körgenderdıŋ aituynda, Zuqa äldebır mäselege şeşım aitarda Qūran aiattary, Paiǧambar hadisterımen qatar Abai öleŋderın qatarlastyra atap ötedı eken. Osynyŋ barlyǧy Zuqanyŋ halyqşyl bolyp qalyptasuyna äser etse kerek. Ondai kökıregı oiau, köregen «būzyq» aq patşa ūlyqtary men özara şen üşın itşe yryldasqan el basşylaryna ūnamaidy. Osyndai zaman zardabyna tözbegen Zuqa özıne qarasty jäne tıleules aǧaiyn-jūrtty ertıp, Saiqynnan orystyŋ bodandyǧynan aulaq Sauyrǧa baryp qonystanady. Būnda da qoi üstıne boztorǧai jūmyrtqalap tūrmaǧany belgılı. Söitse de, ata-baba jolymen şäkırt tärbielep, bala oqytyp, ainalasyna ǧylym-bılım närın qūia jürıp, ädıldıkke jetsem dep oilaidy.
Dıni bılımı mol, şeşen tıldı, şariǧatqa jüirık, ataqty damolla Säbittıŋ mirasqary Zuqany sol aimaqtyŋ eŋ ülken lauazym iesı, Äbılpeiıs han balasy Kögedaidyŋ nemeresı Jeŋıshan güŋ özıne şaqyryp, medrese mollasy etıp taǧaiyndap, keiın dau-şarǧa da aralastyryp otyrady. Zuqa molla aldyna kelgen «aiyptyǧa» ükım şarapatty şariǧat sözın söilep, bıreudıŋ aqysyn alyp berse, endı bıreudıŋ ketken esesın qaitaryp berdı. Bai-şonjarlardyŋ kötenzorlyq qylyp alǧan alymdaryn äşkere etedı. Onyŋ būl qylyǧy älsızdı jäbırleuşılerge jaqpaidy. Osyndai qoǧamdyq teŋsızdıkke jany qas Zuqaǧa meşıt baǧyp, medrese ūstap, tamaǧyn asyrap, bala oqytqan ömırı zaia ketıp jatqandai körınedı. Bes şäkırttıŋ aldynda sopy bolyp sopaiyp otyrǧan jyldary erlık jıgerın jasytyp, qairat küşın qapasta qamap qalǧandai boldy. Jasyqtyǧy meŋdep, jalǧyzsyrap, zamany azamattyq aryna laiyqsyz ötıp jatqandai sezındı. Ol jalǧyz künde şeşım qabyldap, mollalyqty tastap, elı ışıne köşıp ketedı. Osy künnen bastap ūstazdyq emes, jalpy ūltqa qyzmet etu jolyna bırjola tüsedı. Osy joldan öle-ölgenşe taiǧan joq.
Zuqanyŋ qaityp oraluyn aǧaiyn-tuys, jegjattary «at bolar qūlynymyz, azamat bolar ūlymyz keldı» dep quanyşpen qarsy alady. Erulık-qarulyq dep qorasyna qoi salyp, beldeuıne at bailap, baiytyp tastaidy. Zuqa: «Men senderdıŋ ortalaryŋa baiu üşın, mal-däulet jinau üşın kelgenım joq. As-suyma jetetın özımnıŋ de bes-alty ūsaǧym bar, mınerge atym sai. Būdan bylai mūndai qylyq jasaudy doǧaryŋdar», – dep olardy tyiyp tastaidy. Maŋaiyna eldıŋ kedei-kepşıkterı, basqadan zorlyq-qorlyq körgender, joq-jıtıkter toptasa bastaidy. Onyŋ üstıne basy şaǧyn, sandy az rulastarynyŋ beldı rulardyŋ bileuşılerınen tartyp otyrǧan sazaiy da kem emes ekenıne közı jetedı. Zuqanyŋ talai tar jerden jol tauyp, tartysta jeŋıp şyqqan kezderı el ışıne jaiylyp, batyr aty şyǧady. Ainalasyndaǧy bai-şonjarlardyŋ qysymynan qūtylu üşın «qonysymyzdy keŋeitıp, örısımdı molaitamyz» degen syltaumen Sauyrdan köşıp, ör Altaiǧa – Buryltoǧai, Bıteu öŋırıne qonys audarady. Zuqanyŋ būl öŋırge keluın bilık basyndaǧylar da qūptaǧan siiaqty. «Bölıp-jaryldy, bütın eldıŋ şyrqyn būzdy, būzylǧan eldı äsker şyǧaryp qaitaryp ber» dep şaǧym jasap barǧandarǧa, «Elden şyǧyp ketken joq qoi, bır audannyŋ ışı eken, qalaǧan jerıne mekendesın. Büldırıp bara jatsa köremız» degen jauap beredı. Qazaq, ūiǧyr, düŋgen, moŋǧol, arab, parsy, orys, qytai, türık qatarly toǧyz tıldı meŋgergen, tolyq dıni bılımdı, arǧy-bergı eldıŋ aujaiyna jetık, aqyly men batyldyǧyn qatar ūstanǧan batyrdy bilık üşın paidalanudy da közdegenı osy maqaldaudyŋ astarynan aŋǧarylady. Bırınşıden, būl ölkeden sonau 1888 jyldan berı Böke batyr bastaǧan köşten bastap eldıŋ şetı sögılıp, jergılıktı ezgıden jan sauǧalaǧan halyq ışkı aimaqtarǧa top-tobymen dürkın-dürkın qonys audaryp jatqan olqylyqty toltyru üşın daqpyrty ösıp, ataǧy jer jaryp bara jatqan batyrdy eldıŋ şetıne tosqauyl retınde ūstau; ekınşıden, elden, jerden qonys audarǧan jūrt es-jiyp, etek-jeŋın qymtaǧanşa jaŋa mekenge bauyr basyp, jergılıktı beldı rularmen tıl tabysqanşa bıraz uaqyt kerek; üşınşıden, öz ara qyrqysy sap tyiyla qoimaǧan moŋǧol men qazaqtyŋ şekara aimaǧyna ūrymtal jerge qazaqtyŋ öz ışınen şyqqan «aibarly arystanyn» ūstap otyru elaralyq tynyştyqty saqtau üşın de septıgın tigızedı dep eseptese kerek. Bilıktıŋ būl saiasaty tolyǧymen jüzege asty deuge bolady. Zuqa batyr jasaqtary Altai tauynyŋ aqyrǧy sılemı Bäitık, Qaptyq pen Būlǧyn özenınıŋ batysqa būrylar aŋǧaryn jailap-qystap, ırgeles, körşıles qonystanǧan qazaqtarmen jiı tartysyp qalatyn moŋǧoldyŋ bır qoşuyn (audan – B.B) elın osy ölkeden yǧystyryp tastaidy. Osy jerler keiın Qytai men Moŋǧoliia şekara syzyǧyn naqtylaǧanda qytai qaramaǧynda qalyp qoiady.
Zuqa batyr ör Altaiǧa kelgennen keiın de onyŋ qarasy molaia tüsedı. Onyŋ töŋıregıne tek japa şekken qazaqtar ǧana emes, qysym körıp, qiianat tartqan, azyp-tozǧan ūiǧyr, düŋgen, sıbe, qalmaq, mūŋǧūl, sart, noǧai, tatar qatarly ru-ūlys ökılderı toptasa bastaidy. Osynyŋ bärın bır atanyŋ balasyndai ūstap, ainalasyndaǧy azulylardan qorǧau üşın qaruly küş kerek. Zuqa batyr osy maqsatta jasaq qūryp, olarǧa äskeri jattyǧu jasatyp, aibat körsetkenderge qarsy qoiyp otyrady. Jäne de jergılıktı bilıktıŋ «sary noqta» salyǧy, «mal bajysy»-nan basqa üstemelegen «qazan almany», «qara şyǧyn», şen-şekpendılerdıŋ eŋbek aqysy degendei qara halyqtan zorlyqpen tartyp alynatyn alymdarynan üzıldı-kesıldı bas tartady. Osy qatarly äreketterın ūlǧaityp, ösırıp, «qaraqşy», «tonauşy», «ūry» qatarly neşe türlı at-aidar taqqan şaǧym-aryzdar kesırınen sol kezdegı Altai aimaǧynyŋ ortalyǧy Sarsümbede türmege qamalady. Türmede bır jyl otyryp, eldıŋ aqyldy atasy atanǧan Mämi beisı qatarly el aǧalarynyŋ at salysuymen türmeden bosap şyǧady.
Zuqa batyr türmenıŋ tübın körıp, azabyn tartyp şyqsa da özınıŋ ūstanǧan baǧytynan bas tartpaidy. Özınen pana ızdep kelgenderdı ūltyna, dınıne, näsılıne qaramastan qaramaǧyna alyp, qanatynyŋ astyna qorǧalata beredı. Sondyqtan el ışınde «zäbır körseŋ Zuqany ızde» degen tämsıl söz qalyptasady. Söitıp Zuqanyŋ küşı künnen künge arta tüsedı. Onyŋ ataq-daŋqynyŋ aspandap, Altaidan asyp bara jatqany kımge ūnasyn! El basşylary Zuqa batyrdy qalaida tūsap, tyrp etkızbei ūstap otyru üşın talai aila-şarǧyny ıstep baǧady. Tūtqiylda tap bergen jazalauşy toppen aiqasqan bır soǧysta oŋ jaq sausaǧynyŋ basy men oŋ qabaǧyn qylyş şauyp tüsedı. Zuqanyŋ jasaqtary jazalauşy äskeri otriad şerıkterın tügel qolǧa tüsırıp, qarusyzdandyryp, oqtaryn alyp, qūr qūraldaryn qoldaryna ūstatyp: «Dauiyŋa aityp bar, endı qaityp menıŋ maŋyma baspaityn bolsyn», – dep qaitaryp jıberedı. Zuqa batyrǧa şamasy jetpeitının bılgen jergılıktı bilık endı basqadai äreketke köşedı. Sonyŋ bırı Zuqa batyrdy ügıttep, qajylyqqa jıbersek, Baitollany körıp qaitsa juasyp, imandylyq jolyna tüsıp, el ısıne aralaspaidy dep oilaidy da, «Säbit damollanyŋ amanaty, äke paryzyn» oryndau üşın qajylyqqa barudy köldeneŋ tartady. Özınıŋ de nietı bolǧan Zuqa batyr būl ūsynysty qabyl alady. Bıraq elden jinap bergen 500 ūsaq, qanşama ırı qarany kedeilerge, auqat-tūrmysy naşarlarǧa taratyp jıberedı. Mol sauapqa keneledı. Sözınde tūryp, bır jyl qajylyq saparyna daiyndyq jasap, 1905 jyly Mekkege attanady.
Zuqa batyrdyŋ qajylyq sapary jönınde onyŋ nemeresı, Ystambūl qalasynyŋ tūrǧyny Qūdūs Şolpan Türkiianyŋ «Başak» gazetınde juyrda jariialanǧan maqalasynda: «1900 jylynda “Boksşy köterılısı” dep atalǧan oqiǧa kezınde, Osmandy patşasy 2-Abdūlhamit hannyŋ bastamasymen Qytaidaǧy mūsylmandar Ystambūl arqyly qajyǧa bara bastaǧan edı. Zuqa batyr da 1902-1903 jyldary ūstazy jäne naǧaşysy bolatyn Mumin işanmen bırge qajyǧa attandy. Ekeuın delegasiia basşysy retınde 2-Abdūlhamit “Iyldyz Saraiy” atty ordasynda qūzyryna qabyldady. Osyny Ystambūlda qaitys bolǧan Aqyt qajynyŋ nemere tuystarynan Abdūsselam Aiqanat qajydan tyŋdaǧan edım» degen mälımet keltıredı. Būl asa maŋyzdy ärı anyqtaudy qajet etetın öte qūndy aqpar. Zuqa batyrdyŋ qazırgı baspasözde jariialanyp jürgen fotosy osy qajylyq saparynda,1906 jyly Ystambūlda aialdaǧan kezındegı bırden bır suretı. Jäne de osy maqalada 1943-1951 jyldardaǧy qytaidaǧy qazaq ūlt-azattyq köterılısınıŋ bas qolbasşysy Ospan batyrdyŋ äkesı Slämbai Zuqa batyrdyŋ dosy bolǧandyǧy, jas Ospandy batyr öz balasyndai ösırgendıgı aitylady. Sondai-aq, Zuqa batyr Ospanǧa “Qazaqtyŋ kerı jaq batyry atanarsyŋ!” dep bata bergenı el ışıne keŋ taraǧan söz. Al Ospan öz kezegınde Zuqa batyrdy “pırım” deidı eken.
1920 jyldardyŋ basy bolsa kerek, qytaidaǧy qazaqtarǧa «Alaşorda» ükımetı atynan Raiymjan Märsekov bastaǧan ökıl keledı. Sonda Altai ölkesın basqaryp otyrǧan ataqty, Mämi beisı: «Basqa taudyŋ yǧyndaǧy elmız. Qarap tūrǧan hanymyz, baǧyp otyrǧan baiymyz bar. Bır baidan şyǧyp, ekınşı baiǧa tigen qatyn jaqsy boluşy ma edı. Şaŋyraq kötergenderıŋe qarsylyǧymyz joq. Bıraq däl mynadai zamanda kötermekşı şaŋyraqtaryŋnyŋ baiandy bolatynyna közımız jetpeidı», – dep qaitarǧan eken. (Maǧaz Razdanūly, «Altaidyŋ aqiyqtar»). Keşıkpei qyzyldardan janyn qoiarǧa jer tappai qaşqan aq orystar Şyŋjaŋ ölkesıne basyp-janşyp kırıp keledı. Aq orystyŋ atamany Bäkışke tötep bere almaǧan qytaidyŋ osy ölkedegı Ju degen gubernatory özın-özı atyp öltıredı. Aşynǧan, azyp-tozyp jetken Bäkış iesız elge laŋdy salyp beredı. Eldıŋ qolyndaǧy at-kölık, azyq-tülıktı tartyp alady. Körnektı tarihşy Asqar Tatanaiūly būl jaiynda: «1921 jyly qyzyldardan jeŋılıp qaşqan aq orys armiiasy şekaradan basyp kırgen kezde, Altaidyŋ bileuşısı Jou-dau iyŋ (Jou-u şuö) qoryqqanynan özın-özı öltırdı de, äskerlerı Ürımjıge qaşyp kettı. Tek atamekenın qimaityn jergılıktı halyq, qazaqtar men moŋǧoldar ǧana tabandylyq körsettı. Jergılıktı halyqtan şyqqan Zuqa sekıldı rubasylary aq armiiaǧa berılmei, aitqanyn oryndamai, olarǧa at-kölıkpen kömek körsetpei, olar Moŋǧoliiaǧa ötken kezde oq atyp, attandyryp saldy» – dep jazady. Būl kezde Zuqa batyr maŋyna jergılıktı halyqtyŋ jäbır körıp, küizelgenderımen qosa sart, noǧai, tatar, orys, aq pen qyzyldan qaşqandar, el-jerınen bosqandar toptalady. Zuqa batyr bır rudyŋ ǧana künın joqtaǧan jeke batyr emes, jäbır körgen, japa şekken jalpy jūrtqa pana, qorǧan bolǧan ūlttyq ırı tūlǧaǧa ainalǧan-dy.
1921 jyly Qyzyl armiiadan qaşyp, Qazaqstan jerıne tūraqtai almai alasūrǧan aqtyŋ atmany Bäkış (Bakiş) armiiasy da jolyndaǧy eldı jaipai otyryp Sarsümbenı (qazırgı Altai qalasy – B.B) basyp alyp, osynda bıraz tūryp, äl-quatyn tyŋaityp, at-kölık, küş jinau maqsaty bolǧanymen qazaqtyŋ dala kökjalyna kezıkkenın sezedı. Ol Zuqa batyrdy bırneşe ret kelısımge keluge şaqyryp, äskerın at-kölık, azyq-tülıkpen qamtamasyz etudı talap etedı. Olai bolmaǧan künde zeŋbırekten atqylap, maidan aşyp, külın kökke ūşyratynyn mälımdep elşısın jıberedı. Aqtardyŋ auanynan Zuqa batyr äuelden-aq habardar edı. Jiyrmasynşy jyldary aq pen qyzyldyŋ soǧysynan qaşqandar da qoltyǧyna kelıp panalaǧan bolatyn. Zuqa batyr: «Ör Altaiǧa attap bassaŋ äkeŋdı tanytam, ajal qūşasyŋ. Qara Ertısten ötseŋ qanyŋdy ışemın! Menıŋ elım aiǧyrdyŋ boǧyndai üiılıp jatqan qalanyŋ halqy emes, şaşudyŋ qūrtyndai şaşylyp jatqan dalanyŋ halqy! Menıŋ batyrlarym men mergenderım är tastyŋ tasasynda, är būtanyŋ tübınde jatyr! Kelseŋ-kel, Ertıs boiynda tosyp alamyn!», – dep jauap beredı. Zuqa batyr onymen qoimai Bäkıştıŋ elden zorlyqpen tartyp alǧan ekı tabyn jylqysyn bır tünde aidap äketedı. Jan sauǧalap Sarsümbe qalasynan qaşyp şyqqan qytai, düŋgen, ūiǧyr, sıbenıŋ jüzden astam jaiau-jalpy tütınınıŋ aldynan qaruly jasaq attandyryp, aman-esen qara Ertısten ötkızıp, bır jyl baǧyp, Şonjy öŋırıne jetkızıp salady. Zuqa batyrdyŋ būl äreketterıne zyǧyrdany qainap, tūlybyna syimai tūlan tūtqan Bäkış el basylaryn jinap alyp: «Zuqany qalai qūrtuǧa bolady?» – dep sūraǧan eken, sonda Naqyş şeşen taisalmastan: «Ol köptıŋ qamyn jedı, mynalar boqtyŋ qamyn jedı; onyŋ ısınıŋ bärı dūrys edı, mynalar būrys dedı; Ol kök it, al mynalar köp it; Ol aiu, aşynsa qonjyǧyn da jep qoiady, qorǧasynmen ǧana alasyŋ» degen eken. Sarsümbede ūzaq tūrsa artynan jeter qyzyl äsker men aldynan tosqan aiudan qūtylmaitynyna közı jetken Bäkış jedel qamdanyp, Moŋǧoliiaǧa ötıp ketedı.
HH ǧasyrdyŋ aiaq şenınde Altai öŋırındegı qoǧamdyq jaǧdai kürt kürdelenıp, saiasi ahual asqyna tüsedı. Altai elınıŋ gubernatorlyǧyna jäne qorǧanys basşysy bolyp Vi Jyŋgo degen keledı. Ol kele sala halyqqa qandy şeŋgelın salady. Alman-salyqty üstı-üstıne arttyryp, halyqty tūralatyp, küizeltıp jıberedı. «Altaidy mekendegen el,– dep jazady osy jaiynda jazuşy Jaqsylyq Sämitūly «Qytaidaǧy qazaqtar» atty kıtabynda,– Vi Jyŋgonyŋ būl zūlymdyǧyna şydamai, qarsy kele bastady. Solardyŋ bırı – itelı ruynan şyqqan Zuqa Säbitūly boldy. Zuqa būdan būryn da qazaq ışındegı bi-törelerdıŋ alman-salyǧyna qarsy şyǧyp, maŋaiyna kedei-kepşık, batyrlardan jasaq jinap, özınıŋ bır top elımen jeke köşıp, dara qonyp jürgen adam edı. Bailardan, bilerden qorlyq, zombylyq körgenderdıŋ köbı sonyŋ qanatynyŋ astyna baryp panalap jürgen… Būryn el basylarynyŋ qysymyna qarsy jüzıp, taisalmai tötep berıp kelgen batyr Zuqa endı Vi Jyŋgodan da qorqyp yǧysa qoiǧan joq, onyŋ alman-salyǧynan aşyq türde bas tartty. Zuqa batyr Vi Jyŋgonyŋ atarman-şabarmandaryn ör Altai maŋyna attap bastyrmady… Vi Jyŋgo öz maqsatyna jetu üşın eŋ aldymen Zuqany joǧaltpai bolmaidy dep eseptedı. Bıraq Zuqany äskeri küşpen basyp aluǧa şamasy kelmeitının tüsındı».
Vi Jyŋgonyŋ zūlymdyǧy aqyry Zuqa batyrdyŋ tübıne jetedı. Zuqa batyr jas şamasy alpystan asyp, Paiǧambar jasyna kelıp, arany qanǧa toimaǧan alpauyttyŋ jūtpai tynbaitynyna közı jetse de basyn iıp, tızesın bükpesten tık tūryp ajaldy qarsy alady. Osy ajaldyŋ keler künın, keletın şaǧyn da sezgen deidı. Aiqai salyp, attandap töbege şyqsa, saq otyrǧan sarbazdary sart etıp jiylyp, bır mezette tu tübınen tabylar da edı. Alaida Zuqa batyr özınıŋ myna zarly zamanǧa kelgendegı missiiasynyŋ bıtkendıgın tolyq tüsındı. Bū dünielık ǧūmyry bıtıp, o dünielık ömırı bastalatynyna boiūsyndy. Jazmyştan jalt būrylyp, jazylǧan syzyqtan jaltara almasyn bıldı. Taǧdyryna iıldı. Sondyqtan da ol azdaǧan jyl bolsa da zamannyŋ rahatyn körıp, örısı keŋıp, öresı tolyp, öŋı kıre bastaǧan elınıŋ tättı künderınıŋ şyrqyn būzǧysy kelmedı. Airandai ūiyǧan elınıŋ jalǧyz tünde qanjosa bolyp qotarylyp jairap qaluyn qalamady. Bır jan bolsa da jalǧannyŋ jaryǧymen qoştaspauyn tıledı. Öz üiın aulaqtap, jeke dara oqşau qondyrdy.
1928 jyldyŋ küzı. El jailaudan küzeuge jaŋa ǧana tüsken şaq. Zuqa batyrdyŋ qosyndary bytyrau-tarau, negızgı küşterınıŋ auylda joq ekendıgınen jansyzy arqyly habar alǧan Vi Jyŋgo jazalauşy otriadyn dereu Zuqa batyr auylyna attandyrady. Tün jamylyp kelgen jazalauşylar auylǧa tūtqiyldan şabuyl jasaidy. Zuqa batyr üiıne basyp kırgen jendetterdıŋ jeteuın jairatyp salyp, artynan tigen oqtan ortadaǧy oşaqty qūşa qūlaidy. Jazalauşy jendetter qatyn-bala, ülken-kışıge qaramai auyl adamdaryn qorşap alyp, qyryp salady, eluden astam adam şeiıt bolady. Batyrdyŋ basyn kesıp, alyp ketedı. «Ölını qorlau, jansyz denenı körsetıp jūrtşylyqty jasqandyru qytai äkımşılıgınıŋ baiaǧydan kele jatqan jauyzdyq saiasaty… 1928 jyly Zuqa qajynyŋ basyn alyp, Sarysümbenıŋ Qaraköpırınıŋ tüstık jaq oŋ bosaǧasyna ılu… sol jauyzdyqtyŋ bır mysaly. Būl – qytaidyŋ käzırgı äkımşılıgı de moiyndap, «ol būrynǧy zaman ozbyrlyǧy» dep sipattap jürgen tarihi şyndyq» dep jazdy Hasan Oraltai «Elımailap ötken ömır» kıtabynda.
Zuqa batyrdyŋ el qorǧap, jerın syrt basqynşylardan azat etken erlıgı üşın qazırgı qytai bilıgı de eldıŋ şekarasyn keŋeitken beldı tūlǧa retınde Zuqa batyrǧa ış tarta qaraidy. Onyŋ jatqan qoryǧyn jöndep, basyn qaraituǧa, basyna eskertkış-belgıler qoiyp, as berıp, ataq-daŋqyn äspetteuge şek qoimai otyr.
Sonyŋ basty bır kuäsy Zuqa batyr jaily qytaida soŋǧy jyldarda ekı tarihi roman düniege keldı. Onyŋ bırı – Batyrhan Qūsbeginnıŋ «Zuqa batyr» romany bolsa, ekınşısı, qyryq bes jyl türmede otyrǧan Qajyǧūmar Şabdanūlynyŋ «Pana» romany. Sondai-aq, Zuqa batyrdyŋ keiıngı ūrpaqtary turaly jazylǧan Bai-ahmet Jūmabaiūlynyŋ «Saǧynyş» romanyn da osy qatarǧa jatqyzuǧa bolady. Onyŋ syrtynda Zuqa batyr turaly jyrlanǧan jyr-tolǧaular, aitylǧan arnau-joqtau, aŋyz-äŋgımeler, jazylǧan hikaiattar da bırneşe kıtapqa jük bolarlyq. Zuqa batyr turaly Moŋǧoliia, Türkiia, AQŞ, sondai-aq Europanyŋ bır şama elderınde tarihi zertteuler men ädebi şyǧarmalar jaryq körgen. Al biylǧy jyly Zuqa batyrdyŋ 150 jyldyǧy Europanyŋ 11 elınde atalyp ötılmek. Elımızde osy joldardyŋ avtorynyŋ «Zuqa batyr» (1999 j) poemasynan basqa kölemdı, arnaiy körkem şyǧarmalar jaryq körmese de zertteu eŋbekter, şet elderde tūratyn qazaqtar arasynan şyqqan qazaqtyŋ ūlt-azattyq jolynda küresken körnektı tūlǧalar jaily būǧan deiın aitylmai kelgen qūndy derekterdıŋ közı täuelsız el boluymyzdyŋ arqasynda endı-endı aşylyp közaiym bolyp jatyrmyz. Ärine, būl elım degen er jaily aitylar sözdıŋ aldy ǧana, köşelı kesek sözdıŋ kezegı keleşek enşısınde bolsa kerek.
Zuqa batyr turaly ädebi-körkem şyǧarmalardyŋ özı arnaiy zertteudı talap etedı. Osy tūrǧydan kelgende akademik S.Qirabaev aitqandai: «Qazaq halqynyŋ ruhani mūrasy tek bügıngı Qazaqstan jerındegı ūlt ökılderı eŋbekterımen şektelmeidı. Taǧdyrdyŋ tälkegımen şet elderge jäne būrynǧy KSRO kölemındegı memleketterge ydyrap ketken qazaqtardyŋ ädebietı men mädenietı de bızdıŋ ūlttyq bailyǧymyzdyŋ bölınbes bölıgı». «Qazaq halqy oqşau etnos bolyp tarih sahnasyna şyqqannan bergı kezeŋde belgılı tūlǧalardyŋ joqtausyz qalǧany joq deuge bolady» (Aqseleu Seidımbek) degenındei Zuqa batyr soŋynan aitylǧan joqtau-öleŋder mol. Batyrdyŋ taǧylymdyq bolmysyn, qadır-qasietın körkem sözben öşpestei örnektegen osy bır öleŋ-sözderdıŋ bır parasyn paraqtap, paiymdar bolsaq batyrdyŋ ömır sürgen kezeŋındegı qoǧamnyŋ siqyn, zamana ahualyn, halyqtyŋ tırşılık-tynysyn, arpalasty alasapyran jyldardyŋ ūsqyn-keipın tanuǧa köp mümkındık beredı. Mäselen, el basyna kün tuǧan zamanda Zuqa batyrdyŋ ūly Soltanşärıppen bırge aua köşıp, Taklamakan şölın kesıp ötıp, Gimalai asyp, 1979 jyl Türkiiada dünie salǧan, kezınde Zuqa batyrdyŋ şabarmany bolǧan ärı aqyn Ramazan Būtaqbaiūly joqtauynda:
Körsetken aiat hadisten,
Tereŋ söilep jarysqan.
Pätu, dälel beretın,
Aqylǧa jüirık danyşpan.
………………………………….
Käpır dese qarysyp,
Öle ölgenşe alysqan.
Qairatyn babam bılgen soŋ,
Qarsy bolǧan qu dūşpan.
Tızgın bermei jauyna,
Aqyryp ötken arystan… – dep tolǧasa, 1912 jyly Aq araldan (Şyǧys Qazaqstan) köşıp ör Altaiǧa tūraqtanǧan aqyn Arǧynbek Apaşbaiūly «Abaqtyŋ ardagerlerı» atty kölemdı tolǧauynda:
Söilese qajy Zuqa sözı
qandai,
Tolymdy qaraǧanda
közge maŋdai.
Moldalyq häm jomarttyq,
adamşylyq,
Tabylar bır özınen
oilaǧandai.
Pälen dep aitatūǧyn
mınezı joq,
Bır basyna mın tauyp
qoimaǧandai.
Mübada qolyna alyp
jūrt ūstasa,
Qai jerge delegat bop
sailaǧandai.
Bır hikymet bar şyǧar
oilaǧanda,
Kısı ǧoi adam qarap toimaǧandai… – dep Zuqa batyrdyŋ kısılık kelbetın, adamgerşılıgın aşa jyrlaidy. A.Apaşbaiūly Zuqa batyrdyŋ qaiǧyly qazasyn estıgende
Arǧynbek aǧa şaiyr
özım atym,
Dörtuyl süiegımız,
naiman zatym.
Abaqtyŋ qajy Zuqa
būlbūl edı,
Alystan tıleules bop
jazǧan hatym.
Bes qonyp üiıŋızge
Taldysaida,
Körıp em auylyŋyzdyŋ rahatyn… – dep bastap, ūzaq jyr-joqtau jazyp hat joldaidy.
Osylai bolsa da qoǧam qairatkerı, jazuşy-zerteuşı Uaqap Qydyrhanūlynyŋ aituynşa, älı eşkım Zuqa batyr turaly jerıne jetkızıp jaza almaǧan körınedı. Būl tarihymyzdyŋ älı de tügendelmei jatqan, tüsıp qalǧan bır betı, onyŋ aşylmai, anyqtalmai jatqan syrlary men qyrlary ūşan teŋız. Elı üşın, jerı üşın öle-ölgenınşe basyn bäigege tıge jürıp, sol jolda altyn jany şahit bolǧan er, batyr babalarymyzdyŋ ömır sürleulerın, saiasi küreskerlıkterın, qoǧamdyq qyzmetterın jyraqta qalǧan uaqyttyŋ qatpar-qatpar qoinauynan qajymai, talmai arşyp, alyp şyǧyp, tolyqtai şynaiy zerttep, sony jas ūrpaqtyŋ sanasyna qūiu täuelsız elımızdıŋ talaby, sony oryndaǧanda ǧana bız bügıngı azat künderımızdıŋ baǧasyna jetıp, mäŋgılıktı mūrat etken armanymyzdy oryndai almaqpyz.
Baqytbek BÄMIŞŪLY,
Qazaqstan Jazuşylar odaǧynyŋ müşesı,
filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
