1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs otarşyldyq ezgıge qarsy baǧyttaldy. Sol sebepten de, bükıl Qazaqstan aumaǧyn qamtyp, ūlttyq memlekettı saqtau üşın talpynǧan eŋ ırı köterılıs retınde töl tarihymyzda saqtaldy. Ūlt-azattyq köterılısınıŋ barysyn zertteude bırneşe buyn auysyp, tarihnamalyq jäne derektanuşylyq dästürlerı qalyptasty. Alaida, ǧylym damuynyŋ mındetterı 1916 jylǧy köterılıstıŋ älı de mūraǧat qorlarynda ainalymǧa enbegen derekterın köpşılık nazaryna ūsynu jolynda zertteudı jalǧastyru qajettılıgın qoiyp otyr. Mıne, osyǧan orai, 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıstıŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan Almaty qalasy Işkı saiasat basqarmasynyŋ qoldauymen «Adyrna» ūlttyq etnografiialyq bırlestıgı» qoǧamdyq qorynyŋ bırlesıp ūiymdastyruymen kelelı keŋes ötken bolatyn. Kelelı keŋes jūmysyna elımızdıŋ ırgelı ǧylymi-zertteu instituttary, joǧary oqu oryndarynyŋ ǧalymdary men QR Ortalyq memlekettık mūraǧatynyŋ qyzmetkerlerı qatysty. Nazarlaryŋyzǧa sol konferensiiada aitylǧan negızgı degen oilardy yqşamdap, ūsynyp otyrmyz.
Hankeldı ÄBJANOV, Ş. Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ direktory, QR ŪǦA korrespondent müşesı, t.ǧ.d., professor: – Alaş qairatkerlerı 1916 jylǧy köterılıstı qoldamady. HH ǧasyrdyŋ soŋynda akademik Qozybaev būl köterılıstı «revoliusiia» dep baǧalady. Mıne, bızde pıkır aluandyǧy qandai? Revoliusiia degennen bastap, jaŋaşa közqarastar paida boldy. Qalai bolǧanda da būl közqaras bızdıŋ tarihymyzdyŋ sübelı, jarqyn betı bolyp qaluy kerek. Öitkenı, bızdıŋ halyq 1916 jyly özınıŋ azattyq süigış közqarasyn bıldırdı. 1916 jyly Resei imperiiasynyŋ ırgesın şaiqap, özınıŋ oianǧanyn körsettı. Alaş qairatkerlerı «Oian, qazaq!» dep ūran tastaǧan bolatyn. Sol ūran, sol ideianyŋ jüzege asqanyn, 1916 jylǧy köterılıs tolyq däleldedı. Būl köterılıs 1986 jyly da körınıs tauyp, jeltoqsandaǧy köterılıs Keŋes Odaǧynyŋ ırgesın şaiqaltty. Ekı köterılıs ekı imperiiany ydyratyp tyndy. Söitıp, bız adamzat tarihyndaǧy ülken özgerısterdıŋ basy-qasynda tūrdyq desek, eş qatelespeimız. Mūndai köterılıske, mūndai serpılıske qarapaiym halyq, mūraǧatşylar ülken tüsınıstıkpen qaraǧanmen, joǧary bilıktegı adamdar älı de tüsınbegen siiaqty. Eger, ol jaqtan maqūldau bolǧanda, būl köterılıske bailanysty resmi şeşım şyǧyp, qarajat bölınıp, būdan da ırgelı, kölemdı şarualar qolǧa alynar edı. Ökınışke orai, olai bolmai tūr. Alaida, bız paryzymyzdy, mındetımızdı atqara beremız. Ūlt-azattyq köterılıs bızdıŋ ziialy qauym ökılderınıŋ nazarynan bır sät tys qalmady. M. Äuezov «Qily zamandy», T. Rysqūlov pen S.Aspendiiarov monografiialaryn jazdy. Al, qazaqtyŋ tūŋǧyş «Amangeldı» körkem filmı osy oqiǧaǧa arnaldy. Demek, mūnyŋ maŋyzyn, ornyn, missiiasyn aǧa buyn öte jaqsy tüsındı. Soǧan bız laiyq boldyq pa, bolmadyq pa ony uaqyt körsetedı.
Mamai AHET, Almaty qalasy Tılderdı damytu basqarmasynyŋ basşysy: – Keder boldy, kedergı neden boldy deitını bar. Sol siiaqty 1916 jylǧy köterılıs neden bastaldy? Būl mäsele bügıngı taŋda asa özektı bolyp otyr. 100 jyldyŋ ışınde bız qandai künderdı basymyzdan ötkerdık degenge oi jıbere otyryp, endı, aldaǧy 100 jyldyŋ ışınde bızde qandai jaǧdai boluy mümkın degen mäselege şolu jasauymyzǧa bolady. «Mausym jarlyǧy» şyqqan kezde bızdıŋ saiasi elitamyzdyŋ joiylmai tūrǧan kezı bolatyn. Keiınnen bılesızder, saiasi quǧyn-sürgın kezınde elitamyz sol küiımen joiyldy. Sodan keiın baryp, ekınşı buyn bolyp kelgen şyǧarmaşylyq elitaǧa (Äuezovtar, Sätpaevtar) qazaq degen halyqtyŋ taǧdyry bailanysty boldy. Al, HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy «mausym jarlyǧy» ūlttyŋ ışkı narazylyǧynyŋ küşeiıp tūrǧan kezınde şyǧuy, köterılıske sebep bolǧan siiaqty körınedı. Tūtastai bır köşpelı örkenietten basqa bır ekınşı örkenietke qarai auysaiyn dep tūrǧan kezde halyqtyŋ ışkı narazylyǧy, köŋılınıŋ tolmauy, sol kezdegı saiasi jüienıŋ aiaǧy osy oqiǧaǧa äkelıp soqtyrdy dep oilaimyn. Sondyqtan, memlekettık deŋgeide būl şaraǧa köŋıl bölındı. Qala äkımdıgınıŋ Işkı saiasat basqarmasy arnaiy osy şarany ötkızuge mūryndyq bolyp otyr. Menıŋ oiymşa, jiynnyŋ deŋgeiı adamdardyŋ az boluyna emes, onyŋ ışınde kım söileidı, ne äŋgıme aitady jäne qatysatyn ǧalymdardyŋ bılıktılıgıne bailanysty. Däl osyndai şaranyŋ özderıŋızdıŋ qatysularyŋyzben ötuı, jiynnyŋ deŋgeiın eselei tüserı anyq.
Svetlana SMAǦŪLOVA, Ş. Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia instituty direktorynyŋ orynbasary, t.ǧ.d.: – Biyl 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıske –100 jyl tolyp otyr. Osyǧan bailanysty köptegen ıs-şaralar ötkızıldı. Älı de ötkızıledı degen oidamyz. Köbıne ūlt-azattyq köterılıske bailanysty, qai jerlerde boldy degen mäselege köp toqtalamyz da, Batys öŋırınde, iaǧni, Ukraina, Belorussiia, Latviia, Estoniia jerlerınde qara jūmysqa qatysqan qazaq jūmysşylarynyŋ jaǧdaiyn aita bermeimız. Sızder bılesızder, 25 mausymdaǧy jarlyq boiynşa Qazaqstan men Orta Aziiadan alynatyn 400 myŋ adam bolsa, sonyŋ 240 myŋy qazaqtar. Sol jarlyqtan keiın barlyq jerlerde tızım jasala bastady. Būl tızımnıŋ keibıreulerı ülken qarsylyqqa tap bolsa, keibır bolystyqtarda osy tızımdı jasauǧa qoldau körsetuşıler de bolǧan. Al, qara jūmysqa alynǧandardyŋ özderı keter kezderınde talaptaryn aitqan. Būl talaptyŋ bırı, qara jūmysqa baratyndar 1916 jyly 27 şıldede Türkıstan ölkesındegı Cherniaev uezınde ülken jiylys ötkızıp, osy jiylysta 25 talap qoiǧan eken. Ol talapta: «Bırınşıden, bızdı barǧan kezde qystyq kiımmen qamtamasyz etsın. Ekınşıden, sol jerdı bıletın jolserık taǧaiyndalyp bersın. Üşınşıden, barǧan jūmyskerlerdı jan-jaqqa şaşyratpai, bır top qylyp ornalastyryp, tiıstı jaǧdaidyŋ bärın jasasyn. Törtınşıden, bız barǧan jerımızde mūsylman halqy bolǧandyqtan, özımızdıŋ dınımızdı, dılımızdı ūstaimyz, soǧan bailanysty bır dınnıŋ ısın bıletın imamdar taǧaiyndalyp, sol jerge jıberılsın. Eŋ bastysy, besınşıden orys tılınde jaqsy bıletın, bızdı tüsınetın adamdy jūmysqa bırge jıberıp, bızdıŋ qasymyzda jürıp baǧyt-baǧdar berıp, bızdıŋ jaǧdaiymyzdy patşa ükımetıne jetkızıp tūrsa», – dep özderınıŋ talaptaryn qoiady. Būl talaptyŋ ışınde, taǧy da aita ketetını, jūmysşylar baryp, ol jerge ornalasqannan keiın, otbasymyzben habarlasuymyz kerek deidı. Osy jaǧdaida olarǧa barlyq mümkınşılıkter jasalyp, poşta aqyly emes, tegın bolsa degen talaptaryn aitady. Ärine, būl talaptardyŋ bırı oryndaldy da, ekınşısı köp jaǧdailarda oryndala qoiǧan joq. Bızdıŋ ūlt ziialylarymyz da ekıge bölındı. Bırı qantögıske qarsy şyǧyp, bostan-bosqa qyrylyp qalmaudy oilady. Būl Älihan Bökeihanov pen Ahmet Baitūrsynovtardyŋ közqarasy. Ekınşısı, keiınnen memlekettık qūrylymda jūmys ıstegen Seiıtqali Meŋdeşev, Tūrar Rysqūlov siiaqty azamattar (ol kezde jas bolatyn) kerısınşe köterılıske şyǧyp, patşaǧa qarsy tūru kerek degen pıkır ūstandy. Qazaq ziialylary jūmysşylarǧa qandai jaǧdai jasady? Mysaly, Ä. Bökeihanov bastaǧan top, 1916 jyly 7 tamyzda Orynborda ülken jinalys ötkızgen. Osy jinalysta Torǧai, Oral, Aqmola, Jetısu oblystarynyŋ jūmysşylarynan ökılder sailap alyp, sol jerde patşa ükımetıne özderınıŋ basty-basty talaptaryn qoiady. Būndaǧy eŋ ülken basty talap – barǧan qazaqtardy otyz-otyzǧa bölıp, artel qūryp, sol arqyly tızımge alyp, ne bır mekemege tırkep, aqy berse degen bolatyn. Iаǧni, ıstegen qara jūmystaryna aqy tölense degendı meŋzedı. Odan barǧannan keiın qazaqtarǧa dıni meiramdar men özderınıŋ ötkızetın ıs-şaralaryna tyiym salynbasa degen talap qoiady. Kelesı bır talaby jūmysşylarǧa laiyqtap kiım beru, äsırese qysta suyq tüsuıne bailanysty kiımmen qamtamasyz etuın mındettedı. Mıne, osyndai özderınıŋ basty talaptaryn joǧary jaqqa jıberedı. Bızdıŋ qazaqtar ol jaqqa barǧannan keiın köbı aǧaş şeberlerı bolǧan, ūstalar bolǧan. Olar köpırler, joldar jäne baraktar salumen ainalysty. Eŋ basty, negızgı ıstegen jūmystary – okop qazu boldy. Alǧaşqy künnıŋ özınde 7 qyrküiekte myŋ adam Minskınıŋ tübınde jol qatynasyn saluǧa jıberılgen. Sol siiaqty köp mälımetter bar. Bıraq, tylǧa jıberılgenderdıŋ mälımetı tolyq emes. Qolda bar mälımetterge süiensek, 1916 jyldyŋ qazan-qaraşa ailarynda Batys öŋırde Soltüstık maidanǧa – 18 myŋ qazaq, Batys maidanǧa da – 18 myŋ qazaq, al, Oŋtüstık-Batys maidanǧa – 9 myŋ qazaqty jıbergen eken. Olardyŋ ärqaisysyn top-topqa, iaǧni, partiiaǧa bölıp (ol jerde topty partiia dep ataǧan), ornalastyrǧan eken. Mūnda, ärine, qiynşylyqtar boldy. Sebebı, būryn jol jürıp körmegen jūmysşylar joldyŋ jüru azabyna tap boldy, onda jūqpaly aurular tarady. Köbınıŋ ketıp bara jatqan jolda qaza tabuyna bailanysty, joldyŋ jiegıne jerlenulerıne tura keldı. Tızım jasalǧanda köptegen ädıletsızdıkterge jol berıldı. Mysaly, jarlyq boiynşa 19 ben 43 jas arasy dep körsetılgenmen, 16 men 50 jas arasyndaǧy er adamdar qara jūmysqa alynyp jatty. Tıptı, auruşaŋ, kereŋ, mylqau, bır jaq közı körmeitın, jūmysqa jaramsyz adamdardyŋ maidanǧa alynuy qiynşylyq tudyrdy. Osy turaly Älihan Bökeihanov baiandama jasaǧan bolatyn. Jūmysşylar ol jaqta üş türlı jerde ornalasty. Bırınşısı, beluardan qazǧan topyraqtyŋ üstın tepelep japqan üide 100-200-ge juyq adam tūrdy. Ekınşısı, būl arnaiy salynǧan baraktar, üşınşısı, palatkalar. Osy palatkalarda tūrǧandardyŋ arasynda kiımderınıŋ keptırılmeuınen suyq tiıp auyruy, ökpe qabynuy, jūqpaly aurularǧa şaldyǧuy jiı kezdestı. Bastapqy kezde aqy tölengenımen, keiınnen soǧystyŋ üdep ketuıne bailanysty aqylary da berılmei, üilerınen äkelgen tamaqtary da bıtıp, kiımderınıŋ tozuyna bailanysty jaǧdailarynyŋ auyrlap ketu faktılerı de kezdestı. Älihan Bökeihanov, Myrzaǧazy Esbolov bastaǧan köptegen ziialylar 1916 jyly, eger qatelespesem, 23 jeltoqsanynan 1917 jyldyŋ 12 qaŋtary aralyǧynda bükıl Batys öŋırı, Minskınıŋ tübındegı 9 korpustaǧy qazaqtardyŋ toptaryn aralaǧan eken. Jaǧdailarynyŋ qandai bolǧanyn közımen körıp, Mäskeuge baryp, sol jerde ülken baiandama jasaǧan. Qazaq jūmysşylarynyŋ jaǧdailaryn jeŋıldetudı, demalysqa jıbertudı, aqysyn töleudı, maidangerlerdıŋ barlyǧyna bırdei qylyp jaǧdailaryn jasap beruın ötıngen. Keiınnen osy ūsynys «Qazaq» gazetınde 1917 jyldyŋ 20 qaŋtarynda «Jūmysşylar jaiynda» degen taqyrypta jariialanǧan. Sonyŋ nätijesınde, qazırgı bızdıŋ qolymyzdaǧy bar dünie osy «Qazaq» gazetı arqyly belgılı bolyp otyr. Jūmysşylardyŋ jaǧdaiy turaly derekter Belorussiia memlekettık arhivınde, Ukrainanyŋ Kievtegı arhivınde, Latviiada, Estoniiada qorlary öte köp eken. Osyndai dünielerdı tereŋ zerttep, tarihymyzǧa engızsek, nūr üstıne nūr bolar edı.
Hankeldı ÄBJANOV: – Qarsylar jäne jaqtastar dep otyrsyzdar, menıŋşe, bızdıŋ ziialy qauym būdan köp boldy. Qarsylar da boldy, jaqtastar da boldy, beitaraptar da boldy. Säken Seifullinnıŋ «Tar jol, taiǧaq keşuın» oqysaŋyzdar, 1916 jyly Säken beitarap pozisiiada bolǧanyn bılesızder. Sonymen qatar, Jebırbailar da boldy. M. Äuezovtyŋ «Qily zamanynda» Jebırbaev degen keiıpker bar. Būlar ıştı, jedı, halyqty tonady. Olar da öz aldyna bır qauym. Sosyn, zardap şekkender boldy. Kem degende bes top tūr. Al, endı, qarsylar, jaqtastar dep qysqa qaiyrsaq, bız mäselenı tym qarabaiyr etıp jıberetın tärızdımız. Demek, köterılıske qatysuşylardyŋ jıkteluın, köterılıske bailanysty qoǧamdyq-saiasi pozisiiany älı anyqtai beruımız kerek.
Bolatbek NÄSENOV, t.ǧ.d., professor: – Menıŋ tarih salasymen şūǧyldanyp jürgenıme 20 jyl boldy. 10 jyl ömırımdı arhivterge arnadym. Sonyŋ ışınde, 4 jylym osy Almatynyŋ arhivınde öttı. Men sızderge aitaiyn, talai arhivtermen salystyrǧanda, bızdıŋ Almatynyŋ arhivı eŋ bai arhivterdıŋ bırı. Osy arhivke myŋ ǧalymdy myŋ künge otyrǧyzyp qoisaŋyz, tauysa almaidy. Men 1916 jylǧa qatysty köp materialdardy osy arhivten tauyp aldym. 1990 jyly, 2002 jyly, byltyr, aldyŋǧy jyly taǧy otyryp, bırneşe material taptym. Sonda, menıŋ közım jetkenı, 1916 jyly qazaq dalasynda 940-qa tarta bolys bolypty. Mende tızımı bar, myna kıtaptyŋ ışınde tūr. Sol 940-qa tarta bolystyŋ ışınen 800-ge juyq bolystyŋ adamdary barmaimyz degen. Şamasy sol 150-ge tarta bolys baramyz degen. Būlar orystar, belorustar, başqūrttar, tatarlar tūrǧan jerde qazaqtar az bolǧanda, sol qazaqtardy ügıttep, köndırse kerek. Jalpy, sol zamanda negızgı 4 türlı ūsynys bolypty. Aqsaqaldar ūiymy bolǧan. Aqsaqaldar ūiymy 4-5 bolys bırıgıp, özara kelısıp, qanşa myŋdaǧan adamdy jinap, dauyspenen «barmaimyz» dep şeşken. Eşkımnen, eşteŋeden qoryqpaǧan. Olardy Uezd bastyqtary qorqytqan, qarsy şyqqan bolystardy, bilerdı öltırgen. Sondaǧy bırınşı ūsynys, köpşılıktıŋ «barmaimyz» degen ūsynysy. Ekınşısı, ol Semei, Aqmola, Qostanai jaqtan şyqqan. Onda bylai degen «bırazy barsyn, bıraq, 80%-y mal bereiık, aqşa bereiık bız osylai kömekteseiık» degen. Üşınşısı, Alaştyŋ «baryŋdar» degen ūsynysy. Törtınşı ūsynys, men ony Almatynyŋ arhivınen taptym, Abaidyŋ ūly Tūraǧūl bastaǧan on şaqty adam İmperatorǧa hat jazypty. Sonda: «Sen qalai tyryssaŋ da, qazaqtar barmaidy. Köterılıs bırınıŋ artynan bırı būrqyldap şyǧa beredı. Onyŋ bır-aq joly bar, ol qazaqtardy kazak otriadtaryna qosyŋdar, ışkı tärtıpke kırgızıŋder. Qazır senderdıŋ kazaktaryŋ jauyzdan artyq. Ana jerde şauyp tastap, myna jerde qyrǧynǧa ūşyratyp jatyr. Onyŋ ornyna bızdıŋ qazaqtardy kazaktarmen bırge jürgızıŋder», – dep jazypty. Mıne, osyndai tört ūsynys bolǧan eken. Men arhivten taǧy mynadai ısterdı taptym. Fond №1, ofis №1, ıs №1468 «Delo o besporiadka sredi kazahov Kustanaiskogo Uezda», būl Amangeldıden basqasy. Ekınşısı de osy Qostanai jönınde fond №370, tızım №1, ıs №357 mūnda Qarabalyq, Meŋdıqara, Bestöbe, Dombyr, Kındıkbai, Symaq, Aqqorǧan t. b. bolystardaǧy köterılıster. Osy jerde Qarabalyqta bolysty öltırgen, onyŋ tılşısın, audarmaşysyn, odan keiın janyndaǧy kömekşılerınıŋ bärın sabaǧan, 120-dai adam tūtqynǧa alynǧan. Qapal uezınde orys kazaktary qatty bassyzdyq jasaǧan. Tıptı, köterılıste qatysy bar ma, joq pa onda jūmysy joq aiasyz jazalap otyrǧan. Tau arasynda jürgen qoişylardy, malşylardy eşqandai jazyǧy joq bolsa da sol jerde şauyp öltırıp ketken. Köterılısterdıŋ eŋ ırılerı Aqmola, sosyn, myna, Qarqaralyda boldy. Qarqaralyda 638 adam bırıgıp, bırneşe bolystyŋ adamdary qol qoiyp, patşaǧa petisiia jıberedı. Ol petisiia eŋ aldymen gubernatordyŋ aldyna tüsken. Gubernator patşaǧa jıberıp: «Būl aqsaqaldardyŋ sūraǧan sūrauyn qanaǧattandyrmauyŋyzdy sūraimyn» dep jazypty. Men aitaiyn degenım, Maŋǧystau öŋırınde Aqtaudyŋ öz qasynda köterılıs bolǧan. Ol kezde syrt Kaspii okrugı dep ataidy eken. Oǧan Taşkent, Bijanov, Būqara, Syrdariia, Äulieata kıredı. Osylardyŋ barlyǧyn keltırıptı, mūnda da qatty köterılıs, qyrǧyn bolady. Bükıl qazaq dalasy köterılgen. Bır bolysta 500 otbasy boldy desek, 500 otbasyda eŋ az degende 3000 adam bar. Sol 3000 adamnan kem degende 300-500 adam köterılıstı bastady. Sony esepteŋız, 9640-tai bolys bolsa, 500-den asa adam köterıske şyqqan. Būl ülken otriad, būl ülken armiia, mūnymen oinauǧa bolmaidy. Bız 1937-1941jyldary bolǧan qyrǧynǧa, aşarşylyqqa köŋıl bölemız, al, endı, myna, ūlt-azattyq köterılısıne onşalyqty män bermeimız. Būl soiqandy qazaq balasynyŋ basyna kelgen joŋǧarlardan keiıngı ülken qyrǧyn dep baǧalaimyn. Qanşa adam ölgenın bılmeimız. Menıŋ mölşerleuımşe, ärbır bolystan eŋ az degende 40-50 adam ölgen. Sonda taǧy esepteŋız, 900 bolystan 50-60 myŋdai, 100 myŋdai qazaq qyrylǧan. Sızder öte ülken bastama köterıp otyrsyzdar. Būl är jerde, ärbır institutta, ärbır auylda ötuı kerek. Sol auyldyŋ atalary qatysqan. Mende, mıne, kımnıŋ äkelerı, atalary sol köterılıske qatysqany jazylǧan tızım bar. Är bolystan, eŋ az degende, on şaqty adamdy tauyp otyrmyn. Mıne, osyndai mäselelerge qozǧau salǧanymyz dūrys pa dep oilaimyn. Öz basym būl köterılıstı naǧyz köterılıs dep esepteimın. Būǧan öte erekşe män beruımız kerek.
Beibıt QOIŞYBAI, t.ǧ.k., jazuşy: – Qazaqtyŋ ūlt-azattyq qozǧalysy turaly jaqsy äŋgımeler aitylyp jatyr. Şynynda da, būl özı 25 mausymdaǧy patşanyŋ pärmenınen bastaldy ǧoi. İmperiianyŋ bızdıŋ halyqqa tigızgen zalaly köp. Qazaqty otarlauy, jerın tartyp aluy, jalpy ezgısı osynyŋ bärı jinalyp kelıp, jarlyq soŋǧy qamşysy boldy. Odan keiın halyq är jerde köterıldı. Bıraq, qazaqtyŋ ūlt-azattyq köterılısı ıs jüzınde jeŋıske jetken joq. Bärımız bılemız, ony moiyndaimyz. Öitkenı, patşa ükımetı kädımgı ülken qatygezdıkpen basyp tastady. Bärıbır qazaqtyŋ ūlt-azattyq köterılısı, Aziiadaǧy Türkıstan öŋırındegı barlyq köterılıstermen bırge kelıp, patşa ükımetın eseŋgırete soqqy bergen köterılıs boldy. Onyŋ arty, odan keiın nege ūlasqanyn bılemız. Sondyqtan da, būl zertteluge tiıs. Bızdegı materialdyq bazanyŋ jetıspeitındıgı, onyŋ jinaqtalmaǧany onyŋ bärı ras. Sonyŋ bırı, osy köterılıstıŋ Dumada qaraluy ǧoi dep oilaimyn. Mynadai bır qyzyq närse bar. IV memlekettık Duma özınıŋ 4-şı sessiiasyn 1916 jyldyŋ 20 mausymynda aiaqtady. Duma ol kezde jūmys ıstegen joq, toqtady. Jazǧy kanikulǧa kettı. Al, jarlyq 25 mamyrda, 5 künnen keiın şyqty. Patşa atynan şyqty, sodan keiın ükımet jer-jerge telegrammasyn jıberdı. Ärine, qarsylyq tudyrdy, köterılıs boldy. Soltüstık öŋırlerdegı qazaq jerlerınıŋ barlyǧynda köterılıster örşıp jatty. Osy köterılısterdıŋ oşaqtary turaly, qandy oqiǧalar turaly derekter sol kezdegı astana Petrogradqa jetıp jatty. Duma jūmys ıstemeidı, bıraq, komitetterı bar. Ol kezde mūsylman komitetı, biuro jūmys ısteitın. Bır joly osy bızdıŋ Ferǧananyŋ äskeri komissarynyŋ baiandamasynda bar. Köterılısterdı basuǧa barlyq jaqqa jazalauşy jasaqtar attandyryldy. Olardyŋ qandy soiqandary jaiyndaǧy habarlar türlı jolmen imperiia astanasyna da jetıp jatty. Ferǧana äskeri gubernatory İvanov 1916 jylǧy jeltoqsanda oblystaǧy tärtıpsızdıkter jönınde joǧaryǧa joldaǧan baiandamasynda ölkede jaŋa ädıstememen oqytatyn mektepter jüiesın qūruǧa atsalysyp jürgen ziialylardy «neo-tuzemdıkter» dep atap, sondai «neo-tuzemdıkterdıŋ bırı, taşkenttık sart Ubaidulla Asadulla Hodjaev» jaiynda jazǧan. Gubernatordyŋ türlı tergeu täsılderımen anyqtaǧan derekterıne qaraǧanda, ol «Petrogradqa baryp, dumalyq toptarǧa jol tapty da, mūsylman fraksiiasy aldynda Türkıstandaǧy oqiǧalardy bırjaqty būrmalap baiandap berdı. Hodjaev ölkege deputattarmen – mūsylman fraksiiasyndaǧy Tevkelevpen jäne trudovik Kerenskiimen oraldy». Is jüzınde «taşkenttık sart Ubaidulla Asadulla Hodjaev» ol kezde advokat ärı jädidtık sipattaǧy ūlt qozǧalysyn qoldaityn özbek gazetınıŋ redaktory, eserlermen tyǧyz bailanys jasap, mūsylman halyqtary arasynda revoliusiialyq jūmys jürgızıp jürgen qairatker bolatyn. Ol Petrogradta mūsylman komitetındegı özınıŋ pıkırlesı ärı üzeŋgılesı Mūstafa Şoqaevpen bırge IV Memlekettık duma müşelerın aralaidy. Duma delegasiiasynyŋ basşylyǧyna dumalyq oppozisiia liderlerınıŋ bırı, «eŋbekşılder» («trudovikter») tobynyŋ serkesı Aleksandr Fedorovich Kerenskii men Dumanyŋ tört şaqyrylymynda da deputat bolyp sailanǧan qart qairatker, mūsylmandar fraksiiasynyŋ töraǧasy Qūtly-Mūhammed Batyrgereiūly Tevkelev endı. Delegasiia qūramynda Duma mūsfraksiiasynyŋ müşesı, bolaşaq Äzırbaijan demokratiialyq respublikanyŋ syrtqy ıster ministrı jäne ÄDR parlamentı basşylarynyŋ bırı, mūsylman qozǧalysy qairatkerı Mämed-Iýsif Ǧadjibabaoǧly Jafarov ta bar-tyn, bıraq, sol şaqta Kavkazda boi körsetken oqiǧalarǧa bailanysty, ol Türkıstan ölkesıne bara almai qaldy. Delegasiiaǧa tılmäştyq ärı kömekşılık jasau maqsatymen fraksiia biurosyndaǧy jas qairatkerler Şäkır Mūhamediiarov pen Mūstafa Şoqaev ılestı. Delegasiia ölkenı tamyzdyŋ ortasynan qyrküiektıŋ basyna deiın aralap, Jizaq, Ändijan, Samarqan, Qoqanda boldy. Köterılıs örtı alǧaş 4 şıldede Hodjentte tūtanyp, odan Taşkentte, Marǧilan, Namangan, Ändijanda, äsırese, 11 şıldede Jizaqta laulaǧan. Jazalauşy äskeri ekspedisiia köterılısşılerdı 21 şıldede barlyq oşaqtarda tas-talqan etıp, bülıkke kınälı dep tapqan jūrtty qyrǧynǧa ūşyratqan. Alaida, patşa jarlyǧyna qarsylyq oty Türkıstan jäne Dala general-gubernatorlyqtary aimaqtarynyŋ tükpır-tükpırın tügel şarpyǧan bolatyn. Delegasiia ölkede köptegen adamdarmen kezdestı. Ändijanda şıldenıŋ basynda ǧana «Türkıstan ünı» gazetı aşylǧan-tyn. Onyŋ qūryltaişysy jäne redaktory Ändijan soǧys-önerkäsıp komitetınıŋ müşesı Anastasii Chaikin edı, gazette onyŋ tuǧan ınısı, sosial-revoliusiialyq partiia müşesı retınde quǧyn körıp, Iаkutiiaǧa jer audarylǧan, odan Astrahanǧa, aqyry aǧasy tūratyn Ändijanǧa kelgen eser Vadim Chaikin ısteitın. Solarmen tyǧyz qarym-qatynastaǧy ändijandyq mūǧalım, aǧartuşy, bolaşaq Türkıstan (Qoqan) avtonomiiasy Ūlttyq Keŋesınıŋ hatşysy, Keŋestık Türkıstannyŋ jer mekemesı qyzmetkerı, şyǧystanuşy-ǧalym, zertteuşı Qoŋyrqoja Qojyqov äskeri ekspedisiianyŋ halyqty qalai qyrǧynǧa ūşyratqanyn däiekteitın köptegen derek jinaǧan. Sol materialdardy baiyrǧy partiialasy Chaikinge Mūstafamen bırge qonaqqa kelgen Kerenskiige tapsyrady. Delegasiia Petrogradqa oralǧan soŋ, qyrküiektıŋ 10-şy jūldyzynda, Kerenskii saparlarynyŋ nätijesın deputattardyŋ jeke jinalysyna habarlaǧan bolatyn. Sol şamada qoǧam qairatkerlerı Baqytjan Qarataev pen Jihanşa Seidalin dala köşpendılerınıŋ 25 mausym pärmenıne qarsy ereuıldeuınıŋ sebep-saldarlaryn baian etken «Qazaqtar turaly estelık jazbasyn» Dumaǧa jäne ükımetke tapsyrǧan. Dumanyŋ besınşı sessiiasy jūmysyn 1916 jylǧy 1 qaraşada bastady. Aidyŋ aiaǧyna qarai mäsele Dumanyŋ soǧys komissiiasynda talqylandy. Jeltoqsannyŋ basynda Dumanyŋ qarauyna deputattyq toptar taraptarynan ükımetke joldanuǧa tiıs üş sūrau salu mätını tüsırıldı. Aqyry, qoiylǧan mäsele 13-şı jäne 15-şı jeltoqsanda Dumanyŋ jabyq ötkızılgen otyrystarynda qaraldy. Alǧaşqy baiandamany Kerenskii jasady. Sözın: «Bız bügın talqylauǧa tiıs oqiǧalar būdan edäuır köp uaqyt būryn öttı, bıraq, olardyŋ saldarlary älı sezılıp tūr, olardyŋ saldarlary tek Türkıstan men Dala oblystarynyŋ ǧana emes, bükıl Rossiianyŋ ömırınde älı köp uaqytqa deiın sezılıp tūratyn bolady», – dep bastady. Sosyn «alys Aziiadaǧy özge tektılerge qatysty bızdıŋ memleketımızdıŋ saiasaty» qily közqarastaǧy deputattardyŋ alauyzdyǧyn ūmyttyratynyna senım bıldırdı de, oqiǧadaǧy oǧaştyqtardy körsetetın jaǧdailardy qūjattarǧa negızdep, sözın sabaqtai berdı. Baiandamaşynyŋ közı mynaǧan anyq jettı: ekonomikalyq küizelıs, tynyş ömırdıŋ būzyluy orystar jaǧynan da, tuzemdık halyqtan da qūrbandardyŋ köbeiuımen astasyp jatty. «Bırneşe myŋ orys tūrǧyndary jäne köptegen ondaǧan myŋ tuzemdık qaza tapty. Osy masqara tragediialyq oqiǧalardyŋ sebepterın aşu, ony boldyrǧan aiypkerdı tabu, Türkıstandaǧy oqiǧalardy tuǧyzǧan tamyrlardy anyqtap, olardyŋ bolaşaqta qaitalanuynyŋ aldyn alu, – mıne, menıŋ aldyma qoiyp otyrǧan maqsatym», – dedı ol. – Ondaǧan myŋ jazyqsyz öltırılgen adam qany moinynda tūrǧan qylmyskerlerdıŋ jazasyn beruden basqa, bız Türkıstandy jäne basqa da şet aimaqtarymyzdy basqarudyŋ jaŋa türlerın engızudı şūǧyl türde talap etıp, oryndau kezegıne qoiuǧa tiıspız». Ekınşı baiandamany Mämed-Iýsif Jafarov jasady. Ol, joǧaryda aitqanymyzdai, Türkıstanǧa bara almady, bıraq, şamasy, Tevkelevtıŋ ötınışı bolar, Duma mäjılısınde fraksiia atynan söileudı mındetıne aldy. Türkıstandaǧy jaǧdaiǧa ol būryn da alaŋdauly edı, Türkıstan general-gubernatory mındetın uaqytşa atqaryp jürgen general Martson ortalyqta ştabta ısteuge şaqyrtyp alynǧanda, onyŋ ornynda uaqytşa basqaruşy bolyp general Erofeev qalǧan. Mıne sol bileuşı 1916 jylǧy 21 mausymda, äigılı 25 mausym pärmenınen bar bolǧany tört kün būryn, būratanalar patşa ofiserlerı men äkımderın körgende tıze bügıp, iılıp, taǧzym etuge mındettı degen, jergılıktı halyqty kemsıtıp, tūqyrta tüsetın būiryq jariialaidy. Jafarov «adam abyroiyn qorlaityn» osy būiryq arqyly «orys ökımetınıŋ bedelın kötergısı kelgen» bileuşınıŋ ıs jüzınde «sol bedeldı batpaqqa batyrǧanyn» aşy synǧa alǧan bolatyn. Ol Dumanyŋ 5-şı sessiiasy aşylǧannan keiın, 27 qaraşada, orys ökımetınıŋ Türkıstan men Qazaq ölkelerınde köterılıs oşaqtaryn basu kezınde jasaǧan qyrǧyndary jaiynda ötkır söz söiledı, mäselenıŋ iuristık jaǧyn ükımetke joldanbaq sūrau salu mätınınde tiianaqtauǧa atsalysty. Sosyn, osy jabyq otyrysqa äzırlendı. Oǧan qajet materialdardy jinastyruǧa jäne jasamaq baiandamasyn jüieleuge fraksiia biurosynyŋ müşesı Mūstafa Şoqaev järdemdestı (Ol Kerenskiidıŋ kömegımen tiıstı rūqsat alyp, üzeŋgılesı Zäki Validov ekeuı maidan qūrylystaryna alynǧan jūmysşylar jaǧdaiymen tanysyp qaitqan bolatyn).
Sonymen, Kerenskiiden keiın Duma mınberıne köterılgen Jafarov mūsylman fraksiiasy atynan söilep, osy oqiǧalarǧa degen közqarasyn jäne olardy tuǧyzǧan sebepter men jaǧdailardy atamaq nietın aian ettı. Araǧa bır kün salyp, 15 jeltoqsan küngı jabyq mäjılıste jaryssöz boldy. IV Memdumanyŋ Rigadan sailanǧan müşesı kniaz Serafim Mansyrev ölkenı Reseige qosyp alǧannan otyz jyl ötken soŋ, sonda baryp üş jyl jūmys ıstegenın aitty. Sonda közıne tüsken ekı jäittı äŋgımeledı. Bırı – Türkıstanda ejelden bar irrigasiialyq qūrylystardyŋ qoldanystan şyǧyp, su arnalarynyŋ qaŋsyp qalǧany, ekınşısı – orys töresı kele jatqanda, aldynda dırıldep tūrulary üşın, bazardaǧy saudagerlerdı de, satyp aluşylardy da şybyrtqymen sabau ädetı eken. Şedrinnıŋ «Taşkenttık myrzalar» atty şyǧarmasyn eske salyp, şet aimaqtarǧa «orys mädenietın zorlyqpen ornyqtyryp jatqan» sondai myrzalardyŋ paraqorlyqty damytqanyn äşkereledı. Jergılıktı äkımşılıktegı myrzalardyŋ ozbyrlyqtary tübegeilı özgertılmeiınşe, osyndai jäne būdan da auyr oqiǧalardyŋ bola beruı yqtimal ekenın eskerttı. Poltava guberniiasynan sailanǧan deputat graf Dmitrii Kapnist 2-şi Kerenskii surettegen jailardyŋ jetıspei tūrǧan jaǧyn, atap aitqanda, «tuzemdıkterdıŋ orys tūrǧyndaryna jasaǧan sūmdyqtaryn» aityp tolyqtyrdy. Sosyn, özınıŋ «Türkıstandaǧy orys otarlauyn qyzu quattauşy» ekenın aian ete kele, onyŋ jürgızılu praktikasyna qarsy ekenın, öitkenı, Türkıstanda senator Palennıŋ reviziiasyna qatysyp, bır jyl bolǧanynda, osy qaiǧyly oqiǧanyŋ bolmai qoimaitynyna közı jetkenın tılge tiek ettı. Özge tektılerden jer bölıp alu ıs jüzınde tuzemdıkterdı tonau jolymen jüzege asyryldy, sodan tuǧan masqaranyŋ qaitalanbauyna kepıldık etu üşın, Türkıstan ölkesın basqarudy qaita qalyptastyru qajet dedı ol. Dondyq äsker oblysynyŋ deputaty, därıger ärı zaŋger Moisei Adjemov 19 ben 43 jasqa deiıngılerdı bır mezgılde soǧys jūmysyna şaqyru memleket müddesı tūrǧysynan oilaityn adamnyŋ tırlıgıne jatpaitynyn aitty. Sözın qoryta kele, Memduma bilıkke: «Mūndai ökımettıŋ orys atyna laiyq emes, ol tek qana jerkenuge laiyq» ekenın mälımdeuge tiıs dedı. Odan keiın Kerenskii qaita söz alyp, graf Kapnist 2-şınıŋ sözındegı eskertpege bailanysty öz oiyn naqtylady. Graftyŋ ädıletsız jer qatynastary negızınde tärtıpsızdıkter boluy tiıs ekenın oryndy ataǧanyn moiyndady. Sodan keiın jaryssöz toqtaldy. Sūrau salular dauysqa qoiyldy. Üşeuı de qabyldandy. Kelesı künı patşa Dumany kanikulǧa jıberu jaiynda jarlyq şyǧardy. Jeltoqsan aiy boiy jergılıktı äkımşılıkter sūrau salular boiynşa esepter berıp, baiandamalar äzırlep jatty. Alaida, jūmysyn 1917 jylǧy aqpannyŋ 14-de ǧana jaŋǧyrtqan Memdumanyŋ būl mäselege qaita oraluǧa mümkınşılıgı bolǧan joq. Kürkırep revoliusiia taqalyp kele jatty. Patşa 25 aqpanda Dumany bırjolata tarqatyp jıberdı de, bırneşe künnen keiın özı de taqtan tüstı… İmperiianyŋ şet aimaqtarynda būrqyldaǧan ūlt-azattyq köterılıster jaiyndaǧy mäselenı orys parlamentınıŋ talqylaǧanyna da, mıne, biyl – bır ǧasyr. Osy mäselenı jan-jaqty jäne tereŋ zertteuge alu bızdıŋ äzırge tolyq jüzege asyra qoimaǧan mındetımız. Eger, qoldaryŋyzdaǧy şaǧyn şolu joǧaryda atalǧan baǧyt boiynşa jürgızılmek bolaşaq ülken zertteulerge tamşy bolyp qosylsa – eŋbegımızdıŋ eş ketpegenı dep bılemız. Bügıngınıŋ közımen qarau üşın sol materialdardy derek retınde tiianaqtap jinauymyz kerek.
Hankeldı ÄBJANOV: – Kerenskiidıŋ 13 jeltoqsandaǧy baiandamasynda köregen söz bar: «Būl oqiǧa älı jyldar boiy äŋgıme bolady», – deidı. Būl äŋgımenı bız toqtatpaityn bolamyz. Mıne, 100 jyl ötse de äŋgıme qylyp jatyrmyz. Al, endı, Kerenskiidıŋ baiandamasynyŋ ekı osal jerı bar. Bırınşıden, 1916 jylǧy köterılıstı ülken qaişylyqtyŋ, otarlaudyŋ nätijesı demeidı, zaŋsyzdyq deidı. Ekınşıden, sol patşanyŋ jarlyǧyn oryndaudaǧy kemşılıkter, qatelıkter, asyra sılteuşılıkter deidı. Ärine, būl syrt aitylǧan pıkır bolatyn. Degenmen, Kerenskiidıŋ ol baiandamasy bızge derek retınde, sol zamannyŋ qoǧamdyq-saiasi oi örıstıŋ deŋgeiı retınde köp aqparat beredı. Al, endı, Bäke, sız sözıŋızdı «bızde köterılıstıŋ bärı jeŋılıske ūşyrady» dep bastadyŋyz. Osy mäselege metodologiialyq jäne teoriialyq män bergenımız jön. Öitkenı, bızdıŋ babalarymyz Kenesary bolsyn, Syrym bolsyn köterılıske şyqqanda, «jeŋılemın» dep şyqqan joq. Jeŋıletının aldyn ala bılgen adam köterılıske şyqpaidy. Olar osy ädıldık jolynda ekenın bıldı, sol ädıldık jolynda kürestı. Al, nätijesınde jeŋıluı bızdıŋ babalarymyzdyŋ kınäsı emes. Osynyŋ arajıgın aşuymyz kerek.
Marziia JYLYSBAEVA, Qazaqstan Ortalyq memlekettık arhivı bas direktordyŋ orynbasary: – 1916 jylǧy ūlt-azattyq köterılıs Keŋes ükımetınıŋ tūsynda da basty taqyryp boldy. Köptegen bızdıŋ ǧalymdarymyzdyŋ barlyǧy osy taqyrypta ǧylymi jūmystar jazyp, qorǧady. Köterılıske qatysty qūjattar da öte köp. Bıraq, qandai jaǧdaimen ekenı belgısız, älde ūltaralyq mäselelerge qatysty bolu kerek, köp qūjattar aşylmai, şekteu qoiylǧandyǧy körınedı. Kezınde Keŋes ükımetınıŋ tūsynda jūmys ıstep jürgen aǧailarymyz ben äpkelerımız osy taqyrypty nelıkten ary qarai tereŋdetıp zerttemedı? Osy sūraq älı künge deiın menı alaŋdatady. Özderıŋız de aityp jatyrsyzdar kıtaptar şyǧaru kerek dep. Ärine, būl ülken mındet. Ony bırden otyra qalyp, tek qana merekelık şaralarda ǧana aitu negızsız bolyp sanalady. Ärine, bız 70 jyldyŋ ışınde būl mäselenı qoldan jıberıp alǧanymyz anyq. Bızdıŋ osy arhiv qūjattarynyŋ ışınde 1,5 millionnan artyq qūjat bar desek, ötırık aitpasam, sol qūjattardyŋ 70%-da 1916 jylǧy köterılıske qatysty mälımetter bar. Zaŋdyq negızdegı qūjattar, prokuror, sot jüielerı Keŋes ükımetıne deiın de boldy ǧoi. Keŋes ükımetınde de boldy. Sol kezdegı tergeu mäselelerıne män berıp qaraityn bolsaŋyzdar, jeke tūlǧalar arasynda osyndai mäsele jönınde sūraqtar alynǧan. Ony özderıŋız de zerttep jürsızder. Sol jerde kezdesedı. Onda «ugalovnoe delo» deidı, ol jerde azamattyq jaǧdai boiynşa sottyq mäseleler qaralǧan. Būl jerdegı qiynşylyq, otarlyq mäselenıŋ bırınşı orynda tūruy. Sebebı, bırınşıden, bükıl qūjattardyŋ 80%-ǧa juyǧy orys tılınde. Ekınşıden, bilıkte otyrǧandardyŋ bärı basqa ūlttyŋ ökılderı jäne şeneunıkter boldy. Ol mäsele qazır de bızde barşylyq, ony moiyndauymyz kerek. Sosyn, sızder aityp jatqan tızım mäselesıne toqtalsaq. Keibır oblystaǧy keibır bolystyqtarda, ülken dauly mäseleler tuyndaǧan jerlerde bızdıŋ ata-babalarymyzdyŋ attary kezdesedı. Ony atap ötetın bolsaq, Batys öŋırdıŋ qazaqtarynyŋ tızımderı öte köp. Odan osy Jetısudan da kezdesedı. Jetısu azamattarynyŋ barlyǧynyŋ attary jazylǧan. Būl jerde taǧy bır mäsele, menıŋ atam qatysty, senıŋ ataŋ qatysty degen bolmau kerek. Sebebı, bükıl eldegı qazaqtar dür sılkındı. Sonymen qatar, patşa ükımetınıŋ sol kezdegı saiasattan jıbergen ülken qatelıkterın köruge bolady. Ol bırınşıden, patşa zamanynda aqparat salasy boiynşa jarlyq şyqqannan keiın qatelıkter jıberdı. Ärine, ol jerde qazaq azamattarynyŋ kınäsı bolǧan joq. Mūnda bileuşı taptyŋ ökılderı kınälı boldy. Sol kezde de osyndai jaǧdai qolǧa alyndy da, bırden orys şarualaryna myltyq taratyp berdı. Myltyq taratqannan keiın mūny estıgen, qazaq azamattary eleŋdei bastady. Özderıŋız de qazır myltyq taratty dese ne ısteisızder? Myltyq taratqannan keiın qazaqtar da jai otyra ma? Qazaqtar jinalyp, bilıktegı basşylaryna bardy. Ükımet pen ekı ortada jūmys ıstep jürgen ziialy qauymnyŋ azamattary boldy. Qūjattardy qarap otyrsaq, orys şeneunıkterınıŋ köbısı özderınıŋ qatelıkterın moiyndaǧan. Sebebı, özderı tergeu jūmystaryna qatysqan kezde bylai deidı: «Qazaqtarǧa qatty qysym körsetılgenı ras. Bızdıŋ äskeri gubernatorlyqtyŋ bilık jüiesınde äskeri adamdar, onyŋ ışınde kazachestvo deimız, sol toptardyŋ arasynda äskeri adamdar ozbyrlyqqa jol berdı. Bırınşı özderı baryp, auyl qazaqtaryn bırtındep tızımge aldy. Onyŋ ışınde bolystardyŋ da keibır qatelıkterı boldy, «mynau barady, mynau barmai jatyr» degen şaǧym tüsırgennen keiın olar da bırden baryp ūstady, türmege qamady. Osyndai qūjattar bızde öte köp kezdesedı. Aqparat salasyndaǧy qatelıkterdıŋ taǧy bırın aitatyn bolsaq, būl ūltaralyq mäselede boldy. Ol kezde de basqa ūlttar ömır sürdı. Ärtürlı saiasi jaǧdailarǧa bailanysty köp ūlttar qazaq jerıne kelıp, engen bolatyn. Basynda qazaqtardy qoldap otyrdy da, artynan olar da satqyndyq jasady. Olarǧa da şeneunıkter tarapynan dūrys aqparat berılmei keldı. Olarǧa: «Eger, qazaqtar köterılıp, bilıktı alatyn bolsa, senderdı qyrady» degen siiaqty aqparattardyŋ bolǧandyǧyn osy qūjattardan kezdestıruge bolady. Qazaqtan alǧan jūmysşylardyŋ bärın qaida alyp kettı? Ärine, bızdıŋ öŋır ärtürlı. Ol kezde önerkäsıp damyǧan, mūnai gaz ol kezde de jūmys ıstep jatty. Batys öŋırınıŋ qazaqtaryn köbınese Türkmenstan arqyly Armeniiaǧa alyp kettı. Ärı qarai basqa da memleketterge, Resei Federasiiasyna qaraǧan memleketterge de aparylyp jatyr. Jūmysqa alǧan kezde, taǧy da bilıktıŋ ülken qatelıgı, eşqandai ūiymdastyru mäselesı bolmady. Sol jarlyq şyqty dedı de, halyqty bırden anda alyp bardy, bırden mūnda alyp bardy. Ol kezde de qazaqtardyŋ közderı aşyq boldy. Bileuşı tap qazaqtardyŋ ökılderınıŋ arasynda qatelıkter jıberıldı, olar da asyra sıltep, öz balalarynyŋ ornyna 15 jasar balalardy tızımdep qoidy. Osylaişa özara qazaqtar qyrqysty. Sonymen qatar, orys şarualary mynadai aqparat taratady. Äsırese, myna Alban elınde Narynqol, Şaryn jaqtaǧy köterılıstı bırınşı qazaqtar bastady. Ony Alban ruynyŋ ışındegı Ūzaq batyrlar basqardy. Onyŋ barlyǧyn qūjattar däleldep tūr. Ol kezde qyrǧyzdar da Jetısudyŋ qūramynda boldy. Sol sebeptı, qazaqtan Albandar köterılgennen keiın, qyrǧyzdar da ülken köterılıste qazaqtarmen bailanys ornatty. Qara jūmysqa ziialy qauym da kettı. Ärine, mūnda qazaq ziialylarynyŋ, qazaq tūlǧalarynyŋ ülken eŋbekterı bar. Alaştyŋ qatysy bolmasa da, ol kısıler halyq jaǧynda boldy. Ony jazǧan hattarynan köruge bolady.
Kıtap mäselesın bolaşaqta bız de qolǧa alyp jatyrmyz. Şyǧaramyz degen oidamyz. Onyŋ bärı bola jatar. Jäne ükımet tarapynan qarjy mäselesı bolsa deimız. Bärımız bırıgıp, kıtap şyǧaryp, därıpteuımız qajet dep oilaimyz.
Saulebek RÜSTEMOV, Ş. Ş. Uälihanov atyndaǧy Tarih jäne etnologiia institutynyŋ jetekşı ǧylymi qyzmetkerı, t.ǧ.k.: – Ūlt-azattyq köterılıstıŋ 10 jyldyǧyna orai «Eŋbekşıqazaq» gazetınde jiı maqala jariialanyp tūrǧan. 1926 jyly qazaq ziialylarynyŋ barlyǧy osy taqyrypta maqala jazyp şyqty. 1936 jyly da sondai. 1936 jyly Amangeldı İmanovqa eskertkış ornatu turaly qauly şyqqan. Reseidıŋ ǧalymdaryn aityp jatyrmyz, qazır sol Resei tarihşylarynyŋ kıtaptarynyŋ ışınde özıme ūnaityn mynadai sözı bar: «1916 jylǧy köterılıs – patşa ükımetınıŋ qūlauynyŋ negızgı sebepkerı boldy», – degen. Ol tek qana Orta Aziiany qamtyǧan joq. Ondai köterılıs Kavkazda, qalmaq aǧaiyndarda, Sıbırdegı buriat aǧaiyndardyŋ arasynda boldy. Sonyŋ ışınde, Noǧai aǧaiyndar köp taiaq jedı. Menıŋ aityp tūrǧanym, osy köterılıstıŋ tragediialyq jaǧdaiy. Sızder bılesızder, Jetısudaǧy köterılıs Jizaqtan keiıngı aiausyz janşylǧandardyŋ bırı. Resmi derekterdıŋ aituynşa, Jetısu oblysynda 94 qazaq auyly joq bolyp ketıptı. Onyŋ ışınde 5377 üi örtengen, 1905 adam öldı dep qoia salǧan. Būlar ötırık aqparattar. Sosyn, «jazalauşy» degen otriad bar. Soǧys jürıp jatqan uaqytta patşa ükımetı özınıŋ polktaryn alyp kelıp, halyqty jazalauǧa şamasy jetpeidı. Poiyzben keledı degen künde, ol zamannyŋ poiyzy bır ai jüretın şyǧar. Türkıstannan Almatyǧa qarai poiyz qatynasy taǧy joq. Sondyqtan, «jazalauşy otriad» negızınen jergılıktı halyqtan qūraldy. Jergılıktı halyq dep tūrǧanym, orystardyŋ derevniasy. «Ärbır orystyŋ derevniasyn qarulandyru kerek» degen şeşım qabyldandy. Qolyna qaru ūstamaǧan orys qalǧan joq, bärı qarulandy. «Ärbır derevnia bır-bır batalon!» degen ūran tastaldy. Mıne, osylaişa orys otyryqşylarynan «jazalauşy otriad» qūryldy. Jazalauşy otriadtyŋ barlyǧy tek qana orystardan tūrypty, ne bolmasa qazaqtardan qūralypty deuge taǧy da bolmaidy. Ol orystyŋ otriadtary qazaq auyly qai jerde ekenın de bılmeidı. Olarǧa jol bastap, körsetıp jürgen qazaqtar da boldy. Ony bızdıŋ Raşid Mūradov jaqsy bıledı. 1916 jyly 30 tamyzda Kurapatkin kelgen kezde bızdıŋ «Qazaq» gazetı börıkterın aspanǧa atqandaryn bılesızder. «Qazaq» gazetınıŋ özınde de būl turaly: «General gubernatorlyqqa Türkıstandy bıletın adam taǧaiyndaldy. Būl bızge jaqsy qaraityn şyǧar» dep jazǧan. Ol «jaqsy qaraudyŋ» kökesın körsettı. Jazalauşy otriadty odan saiyn küşeitıp jıberdı. Osy jaqyn jerde Samsy degen auyl bar. Ol qazaqtyŋ 4 auylyn qorşap aldy da qyryp jıberdı. Kışkentai balaǧa deiın qalmady. Qazır ony Botbailar tūratyn auyl deidı. Keide ol «Botbailar köterılısı» degen atqa ie. 1916 jyldyŋ saldarynan halyqtyŋ sany bırşama azaidy. Mysaly, Jarkent uezınde qazaqtardyŋ sany – 73%, Lepsı özenınde – 47%, Vernyi uezınde – 45%-ǧa azaiǧan. Qazırgı Almaty oblysynda «Qyzylbörık bolysy» boldy. Bolystyqta – 1129 üi bolǧan eken. Köterılısten keiın qalǧany – 263 üi. Jazalauşy otriadtyŋ osylaişa barlyq qazaq auyldaryn talqandaǧan. Sodan keiın, myna, Almatynyŋ ırgesınde ūiǧyrlardyŋ auyldary bolǧan. Osy ūiǧyrlardyŋ auyly aman-esen saqtalyp kelgen. Bır jazalauşy otriad baryp kıre almaidy. Şetınen qarulanyp alǧan. Tek qana 1919 jyly Furmanov kelıp, sol auyldy talqandap tastaidy.
1917 jyly tamyzǧa qarai, qytaidyŋ şekarsynan ötıp ketu qazaqtar men qyrǧyzdar arasynda jiılei tüsedı. Şekaradan ötıp ketken qyrǧyz-qazaqtardyŋ jalpy sany şamamen 300 myŋ degen derekter bar. Onyŋ qanşasy qyrǧyz, qanşasy qazaq ekenın eşkım döp basyp aita almaidy. Qytaidyŋ şekarasynan ötıp ketu oŋai emes, onda şekaraşylar bar. Ötu üşın qazaqtyŋ bır auyly 9 jorǧa, 9 arǧymaq, 10 myŋ som, 12 jalpaq altyn bergen. Osyny bergennen keiın şekara aşyq. Jazalauşy otriad qazaqtardyŋ ötıp ketkenın estıp, şekaraǧa küzet qoiady. Auyldan asyp öte almaidy. Narynqol jaqty sızder bılesızder, sol jerde taudyŋ ekı jaǧynda pulemet tūrady. Sodan tırı qalǧan qazaq ötedı, tırı qalmaǧany sol jerde öledı. Jarkent jaqtan ötu mümkın emes, sebebı, ol jaq jazyq. Jazalauşy otriad körıp qoiady. Tek qana sol Narynqol, sosyn, Mūzarttyŋ jerı qaldy. Qyrküiekte bılesızder, ol aimaqta qar jaua bastaidy. Taudy qar basyp, qys erte tüsedı. Qar basyp qalǧannan keiın, köşıp bara jatqan qazaq-qyrǧyz auyldary sol tauda qalyp qoiady. Qaitaiyn dese, artynda jazalauşy otriad bar. Ölgenderınıŋ 2006 jylǧa deiın süiekterı sol jerde jatty. Keiın Roza Otynbaeva baryp, sol süiekterdı jinaqtap, Bışkekte belgı tas qoiǧan. 1918 jyly M. Dulatov «Abai» jurnalynda: «Jaiaulatyp, küisız Qytai jerıne jetkende qar jaudy, qys tüstı. Onda jan aşityn adam taba almai, qarabasty. Aştan ölıp bara jatqan soŋ, qalmaq pen qytai qazaqtardyŋ äielderın qatyndap kettı. Balanyŋ qūny bır şelek bidaiǧa şyqty. Aş-jalaŋaş, auyzǧa ne tüsse sony jep, qaida bolsa sonda jatyp, neşe türlı dertke ūrynyp, taǧy qyryldy. Baqytsyz sorlylardyŋ mūŋ-zaryn, köz jasyn estır qūlaq, körer köz bolmady. Tuǧan jer, ösken el, keşegı bastan ötken qyzyq közden būlbūl ūşty. Myŋdy aidap, jüzdı sapyryp, şalqyǧan bailar bır üzım nanǧa zar boldy. Äldilep ösırgen balalary telmırıp, körıngenın közıne qarap, moinyna mör basyldy. Bai-kedei, jas-kärı, jaqsy-jaman aiyrmasyz qaldy. Bärı bırdei mūŋdy bolyp, közderı jasqa toldy», – dep jazady. Jazalauşy otriadtyŋ ışınde praporşik Bychkov degen qytai şekarasynan ötıp ketıp, qytaidyŋ äskerlerıne de qaramai, sol jerge köşıp barǧan qazaqtardyŋ auyldaryna jetedı. Sol Bychkovtyŋ kündelıgı sızderdıŋ arhivterıŋızde bar. Ol kündelıgınde: «Jazda qazaqtar balalaryn satyp jatyr degen habar jettı. Sol kezde balalaryn satyp aluǧa Şyǧys Türkıstanǧa Gonkongtan, Şanhaidan saudagerler kelıp jatty», – deidı. Kurapatkinnıŋ «qaşyp ketken qazaqtardyŋ jerı qazynanyŋ jerı bolsyn» degen būiryǧy bar. Şekara asqandar köp ūzamai qaityp kele bastaidy. Qaityp kelıp tūraiyn dese, jerı joq. Orystar taǧy da qarumen kütıp alǧan. 1917 jyl qūrǧaqşylyqpen bastalady. Aşarşylyq… Sol aşarşylyq 1919 jylǧa deiın sozylady. 1,5 million adam aştyqtan ölgen. Sol kezde: «Qazaqtardyŋ aştan qyrylǧany jaqsy boldy. Olar ekonomikalyq tūrǧydan älsız halyq. Özderınıŋ qyryluy arqyly, revoliusiiany saqtap qaldy» degen pıkırler bolǧan. Qaityp kelgen qazaqtardyŋ resmi deregı boiynşa, 83 myŋ adam qyrylǧan. Patşa ükımetı qūlaǧanda, qazaqtardyŋ bärı köşıp kelmegen. Balalary satylyp ketkender qalyp qoiǧan. Olar keiın Säbet ükımetıne: «Sızder, bızdıŋ balalarymyzdy kerı satyp alyp berseŋızder, bız köşıp kelemız», – degen talap qoiǧan. Oǧan ükımette aqşa bolmady. Tek 1921 jyly Tūrar Rysqūlov, satylǧan balalardy kerı qaitaruǧa aqşa böledı. 1916 jyly köşıp ketken qazaqtardyŋ soŋy, 1927 jyly qaityp keldı degen resmi derek bar. Odan keiın de şekara asyp ketken qazaqtar boldy. Mūny aityp jatqan sebebım, osyndai tragediiadan keiın, Täuelsızdıktıŋ qadır-qasietın tüsınuımız kerek.
Şämek TILEUBAEV, t.ǧ.k., Abai atyndaǧy QazŪPU-dyŋ dosentı: – Būl mäselenıŋ bız qarastyratyn qyr-syry öte köp. Bıraz jyldan berı osy taqyryppen ainalysyp jürgennıŋ özınde, qaraǧan saiyn bır mäsele şyǧady da jatady. Osydan 5-6 jyl būryn üş tomnan tūratyn qūjattar jinaǧyn şyǧardyq. Älı de tom-tom kıtap şyǧatyn qūjattar Taşkenttıŋ, Mäskeudıŋ mūraǧattarynda jatyr. 100 jyldyqqa orai köterılıstıŋ şyǧu sebepterıne bailanysty mynadai mäsele aitylu kerek. Būl köterılıstıŋ örşuıne, şeteldık agenttıkterdıŋ yqpaly bar dep jatady. Qytaiy, türıgı, nemısı bar, bırneşe baǧytty körsetedı. Būl – negızgı faktor emes dep oilaimyn. Öitkenı, materialdar boiynşa, Mäskeudıŋ, Taşkenttıŋ, Bışkektıŋ mūraǧattarynda «agent» degen tüsınık negızgı faktor bolyp sanalmaidy. Köterılıstıŋ negızgı faktory, negızgı sebebı – jer mäselesı. Odan keiın, äleumettık-ekonomikalyq ezgı. 25 mausym küngı jarlyq soŋǧy tamşy retınde, halyqtyŋ būrq etıp şyǧuyna äser etken bolatyn. Öitkenı, jerın aldy, malyn aldy. Endı, janyn alamyz degende, halyq köterılıske şyqqan bolatyn. Köterılıstıŋ taǧy bır sebebı, orys otarşyldyq äkımşılıgı. Öitkenı, ol da būratana halyqqa mensınbei qarap, ekınşı sort retınde baǧalady. Odan keiın, jergılıktı halyqpen kelımsek orys şarualarynyŋ arasyndaǧy qarym-qatynas. Ol da ülken şielenısken mäsele bolatyn. Kezınde üiı joq, küiı joq jer syzǧan şarualar osynda kelıp bırden baiyp şyǧa keldı. Mūnyŋ bärı köterılıstıŋ negızın qalady. Al, köterılıs «mausym jarlyǧynan» keiın şyqty. Jetısuda taza orys uezın qūru turaly joba jasalǧan. Ol joba qaidan şyqty degende 1917 jylǧy Kurapatkinnıŋ Patşaǧa jasaǧan qūpiia baiandamasy bar. Ol qūpiia baiandamasy arhiv qorynda saqtalǧan. Ony «Orta Aziia Qazaqstan» degen jinaqqa tolyq jariialadyq. Köterılıs bolǧan jerlerdı aiausyz janşyp, sol jerlerdıŋ bärın tartyp alǧan bolatyn. Sony negızge ala otyryp keiın Kurapatkin: «Köterılıske nükte qoiyp, osy jerlerdı alu kerek», – deidı. Jalpy kölemı – 2 168 500 desiatina jer, jartastar men qūzdardy qosqanda – 2 500 000 desiatina jerdı alu josparlanǧan bolatyn. Bıraq, būl joba 1917 jyly aqpan töŋkerısınen keiın ıske aspai qalǧan. Talqylanǧannan keiın ülken özgerıster bolyp, joba toqtap qalǧan. Sodan keiın, būl joba 20-jyldardyŋ ortasynda qaita jaŋǧyrǧan. Bızdıŋ tarihşy ärıptesterımız jaqsy bıledı, 1921-22 jyldary «jer-su reformasy» şyqqan. Ol kezde «Aldymen jergılıktı halyqty jermen qamtamasyz etsın, odan keiın basqalardy qamtamasyz etsın» degen mäsele qoiylǧan bolatyn. Sonda, osy jerde ülken avtonomiia qūru mäselesı qarastyrylǧan. Būl qazaq ziialylarynyŋ ülken qarsylyǧyn tudyrǧan. Sodan keiın baryp kün tärtıbınen tüsken bolatyn.
Erkın ERMŪHANOV, t.ǧ.k., Abai atyndaǧy QazŪPU-dyŋ dosentı: – Osyndai qyrǧynnan aman qalǧandardyŋ ūrpaqtary bügın jaiylyp, bırqauym el boldy. Sūrausyz ketken künderımızdı tügendeuge, eske aluǧa mümkınşılık tuyp otyr. Sol bır qyrǧynnan aman qaludyŋ özı oŋaiǧa tüsken joq. Dalalyq oblystardyŋ basqa oblystardan köp aiyrmaşylyǧy joq bolǧanymen, erekşelıkterı bar. Öitkenı, Dalalyq oblystarda Aqmola, Semei oblystarynyŋ 56%-ǧa juyǧy köşıp kelgen orys şarualary bolǧandyqtan, osy aimaqtarda köterılıster qatty boldy. Äsırese, Aqmola uezderınde, Atbasar uezderınde erekşe şaiqasty. Säken Seifullin «Tar jol, taiǧaq keşuınde» aitpaqşy, būl aimaqtarda köterılmegen bolystyq bolǧan joq. Negızı, otarlauşy halyqty otarlanǧan halyq asa jaqsy köre qoimaidy. Ünemı jaulyqpen qaraidy. Sol köterılıstıŋ kezınde de orystardy jaqsy köre qoiǧan joq. Būl S. Seifullinnıŋ estelıkterınde de bar. Keibır orys selolary «kım kele jatyr?» dep, syrttan kelgenge ürke qarap otyrdy. Qazaq pen orys arasynda keremettei jaqsy jaǧdai bola qoiǧan joq. Äsırese, köterılıstıŋ kezınde. Älı kımnen jaltaqtaitynymyzdy bılmeimın. Bar derekterdıŋ özın qorytyp, belgılı bır baǧa bere almai jatyrmyz. Äsırese, menı qairan qaldyratyny osy dalalyq aimaqtaǧy köterılıstı basqan general Iаgodkin men polkovnik İvanovtyŋ äskerlerı. Sonau şıldenıŋ aiaǧynan bastap, jeltoqsanǧa deiın ekı otriad ekı jaqtan jürıp otyrdy. Künıge 30-35 şaqyrymnan, tört aiǧa juyq. Qai jerde bülık bar dese, sol jerge jetıp barady. Tört ai boiyna bükıl dalany şarlap bıtırdı. Közge körıngen adamdy aiaǧan joq. Közge tüsken auyldy tügel örtep jıberıp otyrdy. Bır aita ketetın närse, osy kezeŋderde Dalalyq oblystardyŋ özınde de ürkınşılık boldy. Osy mäsele ükımettı mazalady. Patşa ükımetı men Moŋǧoliia ükımetınıŋ, Qytai ükımetınıŋ arasynda ülken kelıssözder boldy. Būl turaly derekter arhiv qūjattarynda bar. Ol qyrküiektıŋ basynda köterıle bastady. Kelıssözde: «Myna halyq şekaralardan ötıp jatyr. Ne ısteimız?» – degen mäseleler köterıldı. Äsırese, Qytai jaǧy būl mäselege alaŋdady. Öitkenı, patşa ükımetınıŋ Zaisan aimaǧyndaǧy, Şyǧystaǧy 500 şaqyrymǧa sozylǧan şekarany ūstap tūratyndai qauqary bolǧan joq. 500 şaqyrymǧa sozylǧan şekarany bar joǧy 150-dei ǧana patşa ükımetınıŋ äskerı qorǧady. Ölkelık general-gubernator Suhomlinov Moŋǧoliia ükımetıne: «Sızder, qandai şarany qajet dep tabasyzdar, sol şarany qoldanyŋyzdar», – dep aitady. Qytai elımen ekı ortadaǧy osy mäsele. Öitkenı, Resei bodandary ötıp jatyr. Qūlja konsuldyǧy arqyly orys ükımetı aitady: «sızder qandai şarany qajet dep tabasyzdar, qoldana berıŋızder», – dep. Söitıp olardyŋ qaru qoldanuyna qarsy bola qoiǧan joq. Özderıŋız aityp jatqandai, oblys boiynşa tyl jūmysyna alynǧandardyŋ naqty sanyn anyqtau mümkın bolmai otyr. Olardyŋ köbı Reseidıŋ arhivterınde jatyr. Osy mäselemen ainalysyp, Mäskeuge barǧanda mūraǧattarǧa kıre almadyq. Ol jaqtaǧy mūraǧattarda köptegen mälımetter bar. Aqmola oblysy boiynşa, 1917 jyldyŋ 10 qaŋtaryna deiıngı mälımette, aluǧa josparlaǧan 48 myŋ adam bolsa, alynǧany 7 900-dai eken. Tyl jūmysyna alynǧandardyŋ özı uaqytynda jetkızıle qoiǧan joq. Mysaly, Semei oblysynan alynǧan qazaqtar maidanǧa jöneltılmei, ekı aidai jatyp qalǧan. Mynau Kerenskiige Semei oblysynan: «Bız ekı ai boldy jatyrmyz. Mıne, mynau, qaŋtardyŋ basy. Ne dūrys tamaq joq, aramyzda jūqpaly auru şyǧyp jatyr. Ne alynsyn? Ne kerı qaitaiyq», – dep hat jazady. Sodan, Kerenskii ükımetke mäselenı şeşuın sūrap, hat joldaidy. Barlyq tylǧa alynǧandardy bır baraktyŋ ışıne tyǧady. Sol baraktyŋ ışınde ekı ailap jatyp qalǧan kezderı boldy.
Şetelderden alyp kelgen derekterdıŋ kışkentai köşırmelerın tapsyratyn bır ortalyq bolsa, ülken-ülken jinaqtar şyqqan bolar edı ǧoi dep, 90-jyldary armandap qoiatynbyz. Ükımetımız tym-tyrys bolsa öz aldyna, al, endı ǧalymdarymyzdyŋ osyndai mäselege sergek qarauy, ata-babalarymyzdyŋ aldyndaǧy paryzy.
Hankeldı ÄBJANOV: – Köterılıs turaly derektı oqyp otyrsaŋ, sol uaqyttaǧy memlekettık qyzmettıŋ ūqyptylyǧyna qairan qalasyŋ. Bır orystyŋ ofiserı atqa mınıp, tapsyrma boiynşa ketedı. Artynan basqa top şyǧady. Qarasa, baǧanaǧy ketken ofiserdıŋ atynyŋ qarny jarylyp jatyr. Būlar ofiserdı qūrydy, öltırıp kettı dep oilaidy. Keiın anyqtalǧandai jolda at ölgen eken. Ofiser jaiaulatyp otyryp, kelesı bır mekemedegı därıgerge baryp, attyŋ ölgenın baiandaidy. Sosyn, därıger jaŋaǧy orynǧa baryp, attyŋ ışın jaryp, analiz jasap, neden ölgenın anyqtap, anyqtama jazyp bergen. Mıne, osyndai alasapyran uaqytta memlekettık aqparat saǧat siiaqty jūmys ıstep tūr.
Jazalauşylardyŋ qazaq degende sonşa aqi közdengenınıŋ ar jaǧynda ülken sebep bar. Sebep, Resei imperiiasyn 130 jylǧa şegelep, matastyrdyq. Qyrǧyz, özbek, türkımen, täjık jerlerın 25 jyldyŋ ışınde aralap öte şyqty. Al, bızdıŋ dalaǧa Oraldan kırıp, Vernyiǧa jetkenşe 130 jyl öttı. Osyny būlar keşıre almady. Bız orystyŋ äskerın anau Ündı mūhityna jıbergen joqpyz. Jirinovskii: «Orys soldaty özınıŋ etıgın Ündı mūhityna baryp juu kerek», – dep älı künge deiın aitady. Armandarynyŋ oryndaluyna mūrsat bermegen bızdıŋ babalarymyz. Sony keşırgen joq, älı de keşırmeidı. Bızde derekterde körsetılgennen de köp nemese az köterılıster bolǧan şyǧar. Soǧan orai, nege bızde «Köterılıster muzeiın» ūiymdastyrmasqa. Sonda, tarihpen tärbileu degen tezisımız ıske asar edı. Körmede qylyşymyz bar, naizamyz bar, barlyǧy jinaqtalar edı. Ūrpaǧymyzǧa babalarymyz osylai şaiqasqan dep maqtanyşpen aita alar edı dep oilaimyn. Sonymen, jiynǧa qatysuşylar tömendegı rezoliusiia baptaryn qabyldau turaly ortaq şeşımge keldı:
– 2016 jylǧy ūlt-azattyq köterılısınıŋ otandyq tarih ǧylymyndaǧy özındık ornyn aiqyndau.
– 1916 jylǧy köterılıstıŋ Qazaqstan men Ortalyq Aziia tarihyndaǧy rolı men alatyn ornyn egemendık tūrǧydan odan ärı mazmūndau.
– 1916 jylǧy köterılıstıŋ ainalymǧa tartylmaǧan derektık negızın qūraityn qūjattar men materialdardy ızdeu men anyqtaudy jalǧastyru.
– Köterılıske qatysty auyz ädebiet derekterı men mūraǧat derekterı negızınde monografiialyq zertteuler seriiasyn jüzege asyru men jaryqqa şyǧaruǧa kırısu.
– «Qazaq köterılıster» muzeiın aşu.
Bolatbek NÄSENOV, t.ǧ.d., professor: – Men osy jerde ülken ūsynysymdy aitaiyn. Būl ūsynysty osydan üş jyl būryn da aitqanmyn. Ol bylai. Menıŋ «Töle bi, Qazybek bi, Äiteke bi» degen kıtabym bar. Sol kıtapty Nazarbaevqa joldadym. Üş künnen keiın maǧan Asylbek özı habarlasyp: «Kıtabyŋyz öte jaqsy eken, ony prezidentke beruge bolady. Endı, ūsynys bolsa», – dedı. Men 13 ūsynys jazyp berdım. Sonyŋ ışınde, bır ūsynysymda: «Bızdıŋ tarihymyz Mäskeude, Ombyda, Qytaida, İranda, Moŋǧoliiada jatyr. Qūrmettı, N. Äbışūly, tarihymyzdyŋ qūrityn türı bar. Barsaq bızge bermeidı. Berse, qiyndyqpen alamyz. Osyny satyp alaiyqşy. Memleketten köp bolsa bır 50-100 mln. aqşa ketedı. Bıraq, tarihymyz saqtalady», – dep jazdym. N. Nazarbaev osyǧan bailanysty bırtalai memleketterge adamdar jıberdı. Bıraq, ne äkelıp, ne qoiǧanyn bız älı künge deiın bılmeimız. Sol jerde Moŋǧoliiaǧa baryp kelgen kısınıŋ maqalasyn «Egemen Qazaqstannan» oqydym. Öte jaqsy material alyp kelgen. Bıraq, qaida? Odan keiın, Mäskeudıŋ «Syrtqy ıster saiasaty jönındegı arhivınde» Äbılqaiyr men Abylai hannyŋ 399 ısı jatyr. Bermeidı… Ombyda Abylai hannyŋ 30 000 bettık materialy jatyr. Men onyŋ 1 500 betın satyp alyp, 2 500 betın köşırdım. Qalǧanyn ala almadym. Bızdıŋ ǧalymdarymyz baryp, ondai dünielerdı ala almaidy. Nege? Sodan keiın, institut olardy 3 aiǧa, 5 aiǧa, 1 jylǧa jıbermeidı. Aqşa bölmeidı. Sondyqtan, tarihymyz öledı. Mysaly, men Ombydan ketuıme ekı kün qalǧanda, Kataninnıŋ fondynda Kenesarynyŋ ölımı jönınde papka jatqanyn bıldım. Ony alyp, Kataninge tyǧyp qoiypty. Özı 126 bet. Men köp bolsa bır 20 betın ǧana aldym. Uaqytym bıtıp qalyp, qalǧanyn ala almadym. Osy syndy qūjattardy bızge Ortalyq arhivke beru kerek. Mümkın, solardy jinaqtauǧa köp qarajat jūmsaityn şyǧarmyz, bıraq, ol bız üşın ülken bailyq. Men taǧy bır qūpiia aitaiyn, 5 jyl boiy Taşkentke arhivke kıreiın dep jazyp edım, maǧan hat keldı. Ol jerde «Elşılıktıŋ atyna jazyŋyz» degen nūsqau boldy. Men ministrlıkke jazǧan bolatynmyn. Olar elşılıkke sıltedı. Söitıp, sol jaqtan dokument aldym, 4 jyldan keiın «ministrlıkke jazyŋyz» dep aitty. Jazsam, «özıŋız baryŋyz» dep jauap qaitardy. Sonda, ne özımızdıŋ adamdar alǧysy kelmeidı, ne Taşkent bergısı kelmeidı. Osyǧan kömek jasaŋyzdarşy, menıŋ bar tılegım osy. Sodan keiın bır sūraq. İmperator «qazaqtan sarbaz aldyrmaimyn» dep ukaz berıptı deidı. Sol bar ma? Bılesızder me? Men eş jerden taba almadym. Bıraq, jerde Omby kıtaphanasynan «Omby tarihy» degen kıtaptan taptym. Sosyn, Peterburgtıŋ memlekettık mūraǧatyna baryp edım, bermei qoidy. Ondai qūjat joq dedı. Ombynyŋ kıtabyn da «dälel» dep aituǧa da bolady. Bıraq, naqty qūjat kerek.
Hankeldı ÄBJANOV: – Sūraqtaryŋyzǧa anyqtama bere keteiın. Sızdıŋ aitqanyŋyz bar, basqa azamattardyŋ aitqany bar, 2013-2015 jyldar aralyǧynda şetelge bızdıŋ otyz şaqty adamymyz bardy. Al, sol qūjattardy audaryp aluǧa, jariialauǧa bailanysty arnaiy Respublikalyq zerthana qūryldy. Ol zerthanany Meruert Äbuseiıtova basqaryp otyr. Şetten äkelıngen qūjattardyŋ barlyǧyn Meruerttıŋ labaratoriiasyna ötkızdı. Qytaidan 283 tomdyq derekter jinaǧyn alyp keldı. Bırınşıden, ony audaratyn, jariialaityn şarua Äbuseiıtovanyŋ qūzyrynda. Ekınşıden, oǧan aqşa joq. Reseide arhivterge bailanysty Zaŋ qabyldanyp, Putin qol qoiǧan. Arhiv qazır tıkelei Putinge baǧynatyn boldy. Zaŋda aitylǧan: «Reseidıŋ tarihyna qauıp töndıretın qūjattar qolǧa berılmesın» dep. Osy bırauyz sözdıŋ özı jetıp jatyr. Özıŋız aitqandai, Özbekstan jeke mūraǧatyndaǧy qūjattardy bermeidı. Äsırese, şetten kelgenderge. Bır apta boldy, bızdıŋ qyzymyz Taşkentten keldı. Sız siiaqty ol da qajet qūjattardy ızdeimın dep edı, elşılıktıŋ ǧana rūqsatymen dep, oǧan bergen joq. Būl bızdıŋ osaldyǧymyz emes, būl bızdıŋ qolymyzdan kelmeitın, erkımızden tys kedergıler.
Marjan SÄBET,
"Aqiqat" ūlttyq qoǧamdyq saiasi jurnaly
