Vladımır Pýtın kezekti ret prezıdent saılaýyna túsýge ketári emesin málimdedi. Bul týraly ol 10 naýryzda Memlekettik dýmada aıtqannan keıin, depýtattar Reseı konstıtýııasyna tıisti ózgertý engizýdi qoldap daýys berdi. Pýtınniń ózi usynǵan zań jobasyn depýtattar ekinshi oqylymda qabyldady.
"ZAŃDY QALAǴANYMYZShA ÓZGERTE BEREMIZ"
Reseı prezıdenti parlamenttiń tómengi palatasynyń otyrysyna kelmek buryn Memlekettik dýma múshesi Valentına Tereshkova Vladımır Pýtınniń kezekti ret saılaýǵa túsýine múmkindik berý úshin onyń osyǵan deıingi prezıdenttik merzimderin "joıýdy" jáne Konstıtýııadan prezıdenttik ókileti aıaqtalǵan adamnyń osy qyzmetke qaıta saılanýyn shekteıtin bapty múlde alyp tastaýdy usynǵan. 67 jastaǵy Pýtın ekinshi usynyspen kelispese de, birinshi usynysty quptady. "Ondaı túzetýdi Konstıtýııalyq sot qaraýy kerek" dedi ol.
– Búgin aıtylǵan usynystardyń – [parlamentti] merziminen buryn taratý, prezıdentti saılaýdy Memlekettik keńestiń quziretine berý, prezıdenttik merzimderdi joıý – eshbiriniń Konstıtýııa men quqyqqa eshqandaı qatysy joq, - dedi "Sıbır.Realıı" saıtyna (Azattyqtyń Orys qyzmetiniń jobasy) konstıtýııalyq quqyq jónindegi maman, zań ǵylymdarynyń doktory Elena Lýkıanova.
Konstıtýııalyq sot qandaı qorytyndy shyǵarady? Bul sot osy máselege baılanysty 1998 jyly eki merzimnen artyq bolmaıdy dep uıǵarǵan. Buǵan deıin de pikirin ózgertken, kóremiz qalaı bolatynyn. Endi Konstıtýııalyq sottyń sheshiminiń de, prezıdent sóziniń de, depýtattardyń aıtqanynyń da quqyqqa esh qatysy bolmaıdy. Bul – Reseıdi basqarý júıesine jáne mundaı sheshimderdiń qalaı qabyldanatynyna qatysty másele. Munyń parlamentke de qatysy joq.
– Konstıtýııalyq sottyń sheshimine qarsy shaǵymdanýǵa bola ma?
– Joq. Munyń da Reseı aýmaǵynda áli kúshine ıe jáne ózgermegen Konstıtýııanyń quqyqtyq qurylymyna eshqandaı qatysy joq.
– Eger túzetýler boıynsha daýys berýge azamattardyń az ǵana bóligi qatyssa, onyń zańdy kúshi joq dep tanylýy múmkin be?
– Joq, úsh adam qatysyp, eki adam jaqtap daýys berse de túzetýler maquldandy dep esepteledi.
– Al eger qarsy daýys berse she?
– Oǵan deıin bul túzetýlerdi parlament qabyldap qoıatyn shyǵar jáne tipti sýbektilerdiń úshten ekisi maquldaýy múmkin. Túsinbesiz be, zańda mundaı daýys berý qarastyrylmaǵan. Qazir olar qabyldaıtyn áldebir zańnyń Konstıtýııany ózgertýdiń zańdy (legıtımdi) tártibimen esh qabyspaıdy. Zańdy qalaǵanymyzsha ózgerte beremiz. Dıktatýra men totalıtarızmdi áli engizgen joq, biraq qyzý talqylap jatyr.
"PÝTIN QARTAIYP, SÚIKIMI KETEDI"
Saıasattanýshy Abbas Gallıamov qazir bolyp jatqan oqıǵa bolashaqta eldegi narazylyqty tek kúsheıtedi dep sanaıdy.
– Mundaıdy kútken joqpyn nemese qaıran qalyp otyrmyn demeımin, biraq el birjolata keri ketpes, prezıdent aqyl-oı men parasattylyǵyn joǵaltpas dep únemi sengiń keledi ǵoı. Ol mundaıǵa barady degen eshqandaı belgi bolǵan joq qoı, kerisinshe, ondaıǵa barmaıdy deýge janama sebepter boldy. Ol sońǵy 2-3 aıda munyń qajeti joq degen pikirin birneshe ret aıtqan. Búgin Memlekettik dýmada tipti óziniń osyǵan deıingi aıtqanyn túzegendeı boldy: qazirgi jaǵdaıdy SSSR-men teńestirgenim durys bolmady degendeı syńaıda sóıledi. Biraq barlyǵy eń nashar senarıı boıynsha órbidi, biz kútkendegideı emes, onyń ar-uıatynan góri bılikke qumarlyǵy basym bolyp shyqty. Ol eki oıly boldy, biraq parasatyn sezim bılep aldy dep oılaımyn. Munyń durys emesin aqyl-oıymen túısingen de bolar, biraq osy orynnan aıyrylǵysy kelmegen sezimge boı aldyrdy.
– Iaǵnı áldebir syrtqy oqıǵanyń qatysy joq pa?
– Joq, olar tek adamnyń bolmysyn aıqyndaıtyn qural ǵana. Al bılikke qumarlyq – ishki sezim.
– Endiginiń bári naq osy senarıı boıynsha órbı me? Konstıtýııalyq sot, Memlekettik dýma, sosyn azamattar da bul túzetýlerdi maquldaı ma?
– Iá, árıne.
– Sonymen taǵy da kezekti alty jylǵa jalǵasa ma?
– Nege? Aldymen 2024 jylǵy saılaýda baq synaýy kerek.
– Sonda saılaýǵa shynaıy básekelesterdi qatystyrady dep oılaısyz ba?
– Ony kóshe sheshýi de yqtımal. Bılikten qýylǵan dıktatorlardyń kóbi narazy jurt kóshege shyqqan soń bılikten aıyrylǵan. Onyń kezekti merzimge qaıta saılanýǵa talpynysy halyqtyń kóshege shyǵýyna túrtki bolýy múmkin. Eldegi ınstıtýttar kúıregendikten muny ınstıtýttardyń aıasynda sheshýge múmkindik qalmaǵan. 2024 jylǵa qaraı narazy kóńil-kúı kúsheıetinin túsiný kerek. Qazirdiń ózinde saılaýshylar arasynda Pýtınniń reıtıngi 50 paıyzdan tómen (44-45 paıyz deńgeıinde). 2024 jylǵa deıin budan da tómen quldyraıtyny daýsyz. Pýtınniń ózi qartaıyp, súıkimi de qalmaıdy, ózgeris, jańarýdy talap etkender kóbeıedi.
Osydan eki aptadaı buryn Konstıtýııaǵa ózgertýler engizý jónindegi jumys tobynyń teńtóraǵasy, senator Andreı Klıshas pen Memlekettik dýmanyń memlekettik qurylys jáne zańdylyq komıtetiniń basshysy Pavel Krashenınnıkov osyǵan deıingi prezıdenttik merzimder "joıylýy" múmkin ekenin joqqa shyǵarǵan edi. Krashenınnıkov zań turǵysynan mundaı másele qozǵaýǵa negiz joq degen bolatyn.
Naýryzdyń 10-y kúni Memlekettik dýma otyrysyna qatysyp, Pýtınniń sózin tyńdaǵandardyń arasynda Reseı federaııasy kommýnıstik partııasy (KPRF) tizimi boıynsha Novosıbırsk jáne Tomsk oblystarynan saılanǵan depýtat Vera Ganzıa da boldy.
– Eń áýeli munyń jaqsy uıymdastyrylyp, pysyqtalǵan spektakl ekenin aıtqym keledi. Aıaq astynan emes, kelisip-pishilgen sheshimder qabyldandy. Zań jobalaryn qabyldaý kezinde eshqashan belsendi bolyp kórmegen "Edınaıa Rossııa" (Reseıdegi bılik partııasy – Azattyq.) frakııasynyń ókilderi shyǵyp, nebir sózder aıtty! Sosyn Valentına Tereshkova shyǵyp, aldyna qaǵazdy jaıyp qoıyp, uzaq sóıledi, ıaǵnı ol mańyzdy zor másele jaıly sóıleýge daıyndalyp shyqty. Aıaq astynan sóıledi deýge aýyz barmaıdy, barlyǵy keremet daıyndalǵan. Pýtın de daıyn kúıde kelip, jazylǵandy oqyp berdi.
– Pýtın Memlekettik dýmany merzimi bitpeı jatyr taratýǵa qarsy boldy ǵoı, bul týraly ne oılaısyz?
– Zeınetaqy reformasyn jáne sol tárizdi kóptegen halyqqa qarsy zańdar qabyldaǵan Memlekettik dýma tarasa, kózime jas almaımyn. Bul Memlekettik dýma federaııa deńgeıindegi barlyq organdardyń ishindegi eń ýlysy.
– Al búgin ekinshi oqylymda qabyldanǵan túzetýler týraly ne aıtasyz?
– Biz "qatarynan" degen bir sózge bola eldiń 20 jylǵy taǵdyryn tálkekke salatyn sheshim qabyldaǵan saıası alaıaqtyqqa kýá boldyq. Qazirgi bıliktiń sózine senýge bolmaıdy. Bul ótkenge oı júgirtip, qorytýǵa múmkindik bermeıtin alashapqyn boldy... Biz tóbeden túskendeı bolǵan qosymsha túzetýlerdi baǵalap úlgermedik... Kim eldiń negizgi, basty zańyn osylaı qabyldaıdy? Ony talqylaýǵa bir aı az bolady, al biz erteń úshinshi oqylymda qaramaqshymyz... Aqyr sońynda bul túzetýler bizdiń qolymyzǵa qandaı bolyp tıedi? Álde belshemizden batatyn bir nársege aınala ma... Jáne nelikten jurt sáýirdiń 22-i kúni shıki-shala Konstıtýııaǵa daýys berý kerek?.. Bunyń zańdylyǵyna qatysty suraq kóp.
– Prezıdenttik merzimderdi "joıýdy" qoldaısyz ba?
– Joq! Pýtın be, Ivanov pa, álde Petrov pa, meıli qandaı keremet adam bolsa da, zańnyń aty – zań. Oǵan baǵyný kerek. Al ony aınalyp ótetin sańylaý izdeý – ar-uıaty barǵa laıyqty qylyq emes dep sanaımyn. Men naqty bir famılııaǵa qarsy emes, prınıpti túrde kelispeımin. Eger prezıdent úshin jeke artyqshylyq engizetin bolsaq, ondaı prezıdentke basyna ımperator tájin kııýden basqa amal qalmaıdy.
Vladımır Pýtın 1999 jyly tamyzdyń 16-sy kúni Reseı premer-mınıstri bolyp taǵaıyndaldy, 2000 jylǵy qańtardyń 1-inen bastap Reseı prezıdentiniń mindetin atqardy, 2000 jyldyń naýryzynda Reseı prezıdenti bolyp saılandy. 2008 jyldan bastap tórt jyl Reseı úkimetin basqardy. 2012 jyly qaıtadan Reseı prezıdenti bolyp saılandy. Qazirge deıin ol prezıdent qyzmetinde 17 jylǵa jýyq otyrdy.
Azattyq radıosy
