Vladimir Putin kezektı ret prezident sailauyna tüsuge ketärı emesın mälımdedı. Būl turaly ol 10 nauryzda Memlekettık dumada aitqannan keiın, deputattar Resei konstitusiiasyna tiıstı özgertu engızudı qoldap dauys berdı. Putinnıŋ özı ūsynǧan zaŋ jobasyn deputattar ekınşı oqylymda qabyldady.
"ZAŊDY QALAǦANYMYZŞA ÖZGERTE BEREMIZ"
Resei prezidentı parlamenttıŋ tömengı palatasynyŋ otyrysyna kelmek būryn Memlekettık duma müşesı Valentina Tereşkova Vladimir Putinnıŋ kezektı ret sailauǧa tüsuıne mümkındık beru üşın onyŋ osyǧan deiıngı prezidenttık merzımderın "joiudy" jäne Konstitusiiadan prezidenttık ökıletı aiaqtalǧan adamnyŋ osy qyzmetke qaita sailanuyn şekteitın bapty mülde alyp tastaudy ūsynǧan. 67 jastaǧy Putin ekınşı ūsynyspen kelıspese de, bırınşı ūsynysty qūptady. "Ondai tüzetudı Konstitusiialyq sot qarauy kerek" dedı ol.
– Bügın aitylǧan ūsynystardyŋ – [parlamenttı] merzımınen būryn taratu, prezidenttı sailaudy Memlekettık keŋestıŋ qūzıretıne beru, prezidenttık merzımderdı joiu – eşbırınıŋ Konstitusiia men qūqyqqa eşqandai qatysy joq, - dedı "Sibir.Realii" saityna (Azattyqtyŋ Orys qyzmetınıŋ jobasy) konstitusiialyq qūqyq jönındegı maman, zaŋ ǧylymdarynyŋ doktory Elena Lukianova.
Konstitusiialyq sot qandai qorytyndy şyǧarady? Būl sot osy mäselege bailanysty 1998 jyly ekı merzımnen artyq bolmaidy dep ūiǧarǧan. Būǧan deiın de pıkırın özgertken, köremız qalai bolatynyn. Endı Konstitusiialyq sottyŋ şeşımınıŋ de, prezident sözınıŋ de, deputattardyŋ aitqanynyŋ da qūqyqqa eş qatysy bolmaidy. Būl – Reseidı basqaru jüiesıne jäne mūndai şeşımderdıŋ qalai qabyldanatynyna qatysty mäsele. Mūnyŋ parlamentke de qatysy joq.
– Konstitusiialyq sottyŋ şeşımıne qarsy şaǧymdanuǧa bola ma?
– Joq. Mūnyŋ da Resei aumaǧynda älı küşıne ie jäne özgermegen Konstitusiianyŋ qūqyqtyq qūrylymyna eşqandai qatysy joq.
– Eger tüzetuler boiynşa dauys beruge azamattardyŋ az ǧana bölıgı qatyssa, onyŋ zaŋdy küşı joq dep tanyluy mümkın be?
– Joq, üş adam qatysyp, ekı adam jaqtap dauys berse de tüzetuler maqūldandy dep esepteledı.
– Al eger qarsy dauys berse şe?
– Oǧan deiın būl tüzetulerdı parlament qabyldap qoiatyn şyǧar jäne tıptı subektılerdıŋ üşten ekısı maqūldauy mümkın. Tüsınbesız be, zaŋda mūndai dauys beru qarastyrylmaǧan. Qazır olar qabyldaityn äldebır zaŋnyŋ Konstitusiiany özgertudıŋ zaŋdy (legitimdı) tärtıbımen eş qabyspaidy. Zaŋdy qalaǧanymyzşa özgerte beremız. Diktatura men totalitarizmdı älı engızgen joq, bıraq qyzu talqylap jatyr.
"PUTİN QARTAIYP, SÜIKIMI KETEDI"
Saiasattanuşy Abbas Galliamov qazır bolyp jatqan oqiǧa bolaşaqta eldegı narazylyqty tek küşeitedı dep sanaidy.
– Mūndaidy kütken joqpyn nemese qairan qalyp otyrmyn demeimın, bıraq el bırjolata kerı ketpes, prezident aqyl-oi men parasattylyǧyn joǧaltpas dep ünemı sengıŋ keledı ǧoi. Ol mūndaiǧa barady degen eşqandai belgı bolǧan joq qoi, kerısınşe, ondaiǧa barmaidy deuge janama sebepter boldy. Ol soŋǧy 2-3 aida mūnyŋ qajetı joq degen pıkırın bırneşe ret aitqan. Bügın Memlekettık dumada tıptı özınıŋ osyǧan deiıngı aitqanyn tüzegendei boldy: qazırgı jaǧdaidy SSSR-men teŋestırgenım dūrys bolmady degendei syŋaida söiledı. Bıraq barlyǧy eŋ naşar ssenarii boiynşa örbıdı, bız kütkendegıdei emes, onyŋ ar-ūiatynan görı bilıkke qūmarlyǧy basym bolyp şyqty. Ol ekı oily boldy, bıraq parasatyn sezım bilep aldy dep oilaimyn. Mūnyŋ dūrys emesın aqyl-oiymen tüisıngen de bolar, bıraq osy orynnan aiyrylǧysy kelmegen sezımge boi aldyrdy.
– Iаǧni äldebır syrtqy oqiǧanyŋ qatysy joq pa?
– Joq, olar tek adamnyŋ bolmysyn aiqyndaityn qūral ǧana. Al bilıkke qūmarlyq – ışkı sezım.
– Endıgınıŋ bärı naq osy ssenarii boiynşa örbi me? Konstitusiialyq sot, Memlekettık duma, sosyn azamattar da būl tüzetulerdı maqūldai ma?
– İä, ärine.
– Sonymen taǧy da kezektı alty jylǧa jalǧasa ma?
– Nege? Aldymen 2024 jylǧy sailauda baq synauy kerek.
– Sonda sailauǧa şynaiy bäsekelesterdı qatystyrady dep oilaisyz ba?
– Ony köşe şeşuı de yqtimal. Bilıkten quylǧan diktatorlardyŋ köbı narazy jūrt köşege şyqqan soŋ bilıkten aiyrylǧan. Onyŋ kezektı merzımge qaita sailanuǧa talpynysy halyqtyŋ köşege şyǧuyna türtkı boluy mümkın. Eldegı instituttar küiregendıkten mūny instituttardyŋ aiasynda şeşuge mümkındık qalmaǧan. 2024 jylǧa qarai narazy köŋıl-küi küşeietının tüsınu kerek. Qazırdıŋ özınde sailauşylar arasynda Putinnıŋ reitingı 50 paiyzdan tömen (44-45 paiyz deŋgeiınde). 2024 jylǧa deiın būdan da tömen qūldyraityny dausyz. Putinnıŋ özı qartaiyp, süikımı de qalmaidy, özgerıs, jaŋarudy talap etkender köbeiedı.
Osydan ekı aptadai būryn Konstitusiiaǧa özgertuler engızu jönındegı jūmys tobynyŋ teŋtöraǧasy, senator Andrei Klişas pen Memlekettık dumanyŋ memlekettık qūrylys jäne zaŋdylyq komitetınıŋ basşysy Pavel Kraşeninnikov osyǧan deiıngı prezidenttık merzımder "joiyluy" mümkın ekenın joqqa şyǧarǧan edı. Kraşeninnikov zaŋ tūrǧysynan mūndai mäsele qozǧauǧa negız joq degen bolatyn.
Nauryzdyŋ 10-y künı Memlekettık duma otyrysyna qatysyp, Putinnıŋ sözın tyŋdaǧandardyŋ arasynda Resei federasiiasy kommunistık partiiasy (KPRF) tızımı boiynşa Novosibirsk jäne Tomsk oblystarynan sailanǧan deputat Vera Ganzia da boldy.
– Eŋ äuelı mūnyŋ jaqsy ūiymdastyrylyp, pysyqtalǧan spektakl ekenın aitqym keledı. Aiaq astynan emes, kelısıp-pışılgen şeşımder qabyldandy. Zaŋ jobalaryn qabyldau kezınde eşqaşan belsendı bolyp körmegen "Edinaia Rossiia" (Reseidegı bilık partiiasy – Azattyq.) fraksiiasynyŋ ökılderı şyǧyp, nebır sözder aitty! Sosyn Valentina Tereşkova şyǧyp, aldyna qaǧazdy jaiyp qoiyp, ūzaq söiledı, iaǧni ol maŋyzdy zor mäsele jaily söileuge daiyndalyp şyqty. Aiaq astynan söiledı deuge auyz barmaidy, barlyǧy keremet daiyndalǧan. Putin de daiyn küide kelıp, jazylǧandy oqyp berdı.
– Putin Memlekettık dumany merzımı bıtpei jatyr taratuǧa qarsy boldy ǧoi, būl turaly ne oilaisyz?
– Zeinetaqy reformasyn jäne sol tärızdı köptegen halyqqa qarsy zaŋdar qabyldaǧan Memlekettık duma tarasa, közıme jas almaimyn. Būl Memlekettık duma federasiia deŋgeiındegı barlyq organdardyŋ ışındegı eŋ ulysy.
– Al bügın ekınşı oqylymda qabyldanǧan tüzetuler turaly ne aitasyz?
– Bız "qatarynan" degen bır sözge bola eldıŋ 20 jylǧy taǧdyryn tälkekke salatyn şeşım qabyldaǧan saiasi alaiaqtyqqa kuä boldyq. Qazırgı bilıktıŋ sözıne senuge bolmaidy. Būl ötkenge oi jügırtıp, qorytuǧa mümkındık bermeitın alaşapqyn boldy... Bız töbeden tüskendei bolǧan qosymşa tüzetulerdı baǧalap ülgermedık... Kım eldıŋ negızgı, basty zaŋyn osylai qabyldaidy? Ony talqylauǧa bır ai az bolady, al bız erteŋ üşınşı oqylymda qaramaqşymyz... Aqyr soŋynda būl tüzetuler bızdıŋ qolymyzǧa qandai bolyp tiedı? Älde belşemızden batatyn bır närsege ainala ma... Jäne nelıkten jūrt säuırdıŋ 22-ı künı şikı-şala Konstitusiiaǧa dauys beru kerek?.. Būnyŋ zaŋdylyǧyna qatysty sūraq köp.
– Prezidenttık merzımderdı "joiudy" qoldaisyz ba?
– Joq! Putin be, İvanov pa, älde Petrov pa, meilı qandai keremet adam bolsa da, zaŋnyŋ aty – zaŋ. Oǧan baǧynu kerek. Al ony ainalyp ötetın saŋylau ızdeu – ar-ūiaty barǧa laiyqty qylyq emes dep sanaimyn. Men naqty bır familiiaǧa qarsy emes, prinsiptı türde kelıspeimın. Eger prezident üşın jeke artyqşylyq engızetın bolsaq, ondai prezidentke basyna imperator täjın kiiuden basqa amal qalmaidy.
Vladimir Putin 1999 jyly tamyzdyŋ 16-sy künı Resei premer-ministrı bolyp taǧaiyndaldy, 2000 jylǧy qaŋtardyŋ 1-ınen bastap Resei prezidentınıŋ mındetın atqardy, 2000 jyldyŋ nauryzynda Resei prezidentı bolyp sailandy. 2008 jyldan bastap tört jyl Resei ükımetın basqardy. 2012 jyly qaitadan Resei prezidentı bolyp sailandy. Qazırge deiın ol prezident qyzmetınde 17 jylǧa juyq otyrdy.
Azattyq radiosy
