Búgingi tańda biz biletin aqparat kózderinde «Qytaı vırýsty aýyzdyqtaı bilgen alǵashqy el jáne onyń adamı shyǵyny da az, bar bolǵany 3300» dep kórsetedi. Bul aqparatty Dúnıejúzilik Densaýlyq Saqtaý uıymy da resmı málimdedi. Ol jaǵy túsinikti de. Resmı Qytaı bıligi qandaı aqparat beredi, sol aqparatty taratýy tıis. Alaıda "bir jarym mlrd halqy bar elde qalaısha úsh myń adam ǵana kóz jumdy" degen suraq tek bizdi emes, qytaılardyń ózderin de oılandyratyny anyq. Tipti osy taqyrypty dáp qazir Qytaıdyń ár provınııasynda mıllıondaǵan adam keshki as barysynda talqylap otyrǵanyna da senimdimin. Tek ashyq aıta almaıdy. Óıtkeni totalıtarlyq elde aýyzdy ashý qolǵa kisen, shekege tapansha taqaýmen aıaqtalatynyn jaqsy túsinedi. Sonymen Qytaıda rasymen qansha adam kóz jumýy múmkin?
Qytaıdyń Ýhan qalasynda vırýs órship turǵan sátte, qoqys órteý zaýyttary kúni-túni jumys istedi. Bul jaǵdaıdy Qytaı bıligi «úıde karantınde otyrǵan halyqtyń qoqystaryn órtep jatyrmyz» dep túsinik berdi. Alaıda Ýhan turǵyndarynyń málimetinshe, qalada jeti túrli krematorıı jumys istegen. Bul týraly aǵylshyn tildi saıttar da, Qytaı bıliginiń ózi de jazdy. Resmı Beıjiń «qaladaǵy ıt pen mysyqty vırýs taratýy múmkin degen kúdikpen ekpe arqyly óltirip, artynsha olardy osy krematorıılerde órtep otyrdyq» dedi. Al kúdikshil Batys árıne ol aqparatqa sene qoımady. Sonymen qatar bul krematorıılerde vırýstan kóz jumǵan jandardy da jaqty. Bul hattamaǵa saı edi. Qytaı bıligi barlyǵy Ýhanda 2570 adam kóz jumyp, deneleri otqa jaǵyldy deıdi.
Endi mine Ýhan qalasynda vırýs toqtaǵannan keıin, vırýstan kóz jumǵandardyń týystaryna olardyń kúlderi arnaıy qorapshaǵa salynyp, berile bastady. Ýhan qalasy men onyń janyndaǵy úsh iri Hankoý, Ýchan jáne Hanıan qalalaryndaǵy jerleý bólimsheleriniń aldyna qaıtys bolǵandardyń týystary kelip, kúl salynǵan qorapshalardy alyp ketýde.
Jergilikti halyq kúl salynǵan qorapshalar men resmı statıstıka arasynda sáıkessizdik baryn birden baıqaǵan. Mysaly Caixin.com saıty Hankoý qalasyndaǵy jerleý bólimine bir kúnde 5000 kúl salý qorapshasy jetkizilgenin aıtady. Bul jalpy epıdemııadan qaıtys bolǵandardyń sanynan eki ese kóp.
Jergilikti jýrnalıster jalpy Ýhandaǵy jeti jerleý bólimsheleri kúnine 3500 kúl salynǵan qorapshalardy berip jatqanyn aıtady. Qytaıdyń dástúrli merekeleriniń biri sanalatyn Qing Ming meıramyna deıin, olar barlyq qorapshalardy taratyp úlgeretinin málimdedi. Iaǵnı 23-naýryzda bastalǵan proess 5-sáýirde aıaqtalady. Bul aralyqta logıkaǵa salsaq shamamen 42000 adam kúli salynǵan qorapshalar taratylady dep kútilýde deıdi jýrnalıster.
Al ekinshi bir málimetke súıensek, Ýhan qalasyndaǵy 84 pesh 24 saǵatta 1560 adamdy otqa jaǵa alady. Demek 46800 adam kóz jumdy degen tujyrym jasaıdy.
RFA (Azat Radıo basylymy) bergen pikirinde Sýn Lınan esimdi Ýhan turǵyny qalada ondaǵan myń adam karantın sátinde em ala almaı, óz úılerinde kóz jumǵanyn, qazir jerleý bıýrosynyń aldynda kúl toly qorapty alýǵa halyqtyń myńdap baryp jatqanyn jetkizgen.
Taǵy bir turǵyn Chen Iaohýeı bıliktiń jerleý rásimin ótkizýshi týystaryna 3000 ıýan berip, tis jarmaýyn talap etip jatqanyn aıtqan.
Jalpy Qytaı qandaı jaǵdaı bolmasyn, óziniń adamı shyǵynyn eselep azaıtyp kórsetetin memleket. Jalpy bul tek Qytaıǵa ǵana emes, barlyq totalıtarlyq elderge tán qubylys. Shyǵynnyń kóp bolýy - memlekettik bıliktiń álsizdigi retinde qabyldanatyn qaǵıda dep túsinedi. Sol sebepti de Qytaı Mádenı tóńkeristegi, Azamat soǵysy men Ekinshi dj soǵystaǵy, Maonyń qateliginen oryn alǵan ashtyqtaǵy, Tıananmen alańynda oryn alǵan oqıǵadaǵy, Koreı soǵysy men Vetnamǵa basyp kirgendegi shyǵynyn naqty aıtqan emes. Eselep azaıtyp kórsetken. Tipti konlagerlerdiń baryn kúlli álem qınap, áreń moıyndatty. Onyń ózinde "saıası tárbıeleý lagerleri", "oqytý ortalyqtary" dep atady.
Qytaı men shyndyq qarama-qaıshy uǵym. Sol sebepti de asylynda biz bul indetten Qytaıda qansha adam kóz jumǵanyn eshqashan bile almaspyz. On myń, júz myń, tipti mıllıon bolar. Anyǵyn bir Alla men Sı zınpın biledi.
Ashat Qasenǵalı
