BUU-nyń Jenevada qabyldaǵan «Bosqyndar týraly konvenııasyna» boıynsha, bosqyn(dar) quqyqtyq statýstary sheńberinde BUU-nyń nemese qabyldaýshy eldiń qamqorlyǵyndaǵy tulǵa(lar) bolyp esepteledi. Sondaı-aq, soǵys qaterinen el ishinde qonys aýdarýǵa májbúr bolǵandar (prima facie) da bosqyn retinde BUU-nyń qamqorlyǵyna enedi. Ókinishke oraı, soǵys jaǵdaıyndaǵy elderdegi «ishki bosqyndar» kóptegen faktorlarǵa baılanysty tótenshe apattarǵa (pandemııa, epıdemııa t.b.) óz kúshimen toıtarys bere almaıdy. Osyndaı «álsiz» bosqyndar tobynyń biri - Sırııanyń deeskalaııa aımaǵyna shoǵyrlanǵan bosqyndar bolyp sanalady.
Úshbý maqalamyzda, Sırııanyń deeskalaııa aımaǵyndaǵy mıllıondaǵan bosqynnyń tragedııalyq ahýalyna toqtalyp, olardyń BUU men «Astana proesi» platformasynyń shuǵyl aralasýynsyz «COVID-19» pandemııasyna toıtarys bere almaıtyndyǵyna nazar aýdarmaqpyz.
«Astana proesiniń» mıssııasy – mıllıondaǵan adamdardyń ómirin saqtap qalý:
Deeskalaııa aımaǵyndaǵy bosqyndar máselesi «Astana proesiniń» negizgi kúntártibiniń biri retinde qaralyp, kepilger elderdiń (Reseı, Iran, Túrkııa) qatysýymen ońtaıly sheshilýi kózdelgen (májbúrli túrde qonys aýdarǵan bosqyndardyń qaýipsiz túrde keri qonystanýy, qaýipsiz ishki qozǵalysyn qamtamasyz etý, olarǵa gýmanıtarlyq, áleýmettik, medıınalyq t.b. qoldaý kórsetilýin júzige asyrý). Basqasha aıtqanda, «Astana proesiniń» mıssııasy – saıası dıplomatııa arqyly mıllıondaǵan adamdardyń taǵdyryna arasha túsip, olardyń ómirin (eń basty qundylyq retinde) saqtap qalý.
Desek te, tutastaı alǵanda Sırııadaǵy shıelenisken daǵdarystyń túıini hám sońǵy shebi sanalatyn Idlıptegi kúrdeli geo-saıası ahýal, kóp jaǵdaıda, «Astana proesi» kelisimderiniń tolyqtaı oryndalýyna kedergi ǵana keltirmeı, sonymen qatar bosqyndar máselesiniń kúrdelene túsýine sebep bolýda. Iaǵnı, deeskalaııa aımaǵyndaǵy ár jańa qarýly qaqtyǵys bosqyndar máselesin odan ári órshite túsýmen qatar, beıbit turǵyndardyń ómirine de qaýip tóndirýde.
Búginde pandemııa qaýipiniń arta túsýi BUU sekildi halyqaralyq uıymdardyń bosqyndardyń taǵdyryna qatysty alańdaýshylyqtaryn arttyryp, máseleniń sheshimi úshin jańasha format qarastyrýǵa májbúrlep otyr.
Osy tendenııaǵa oraı maqalamyzda deeskalaııa aımaǵyndaǵy bosqyndar máselesine qatysty BUU-nyń sońǵy aqparattaryn jańǵyrta otyryp, keı ózekte máselelerge sholý jasaýdy jón kórdik.
Sırııadaǵy (deeskalaııa aımaǵyndaǵy) bosqyndardyń múshkil ahýaly:
BUU-nyń Gýmanıtarlyq kómek qyzmetin úılestirý ofısiniń (OCHA) bosqyndarǵa qatysty resmı málimetine sáıkes, toǵyz jyldan beri jalǵasyp kele jatqan soǵystyń saldarynan Sırııa halqynyń (2011 jylǵy sanaq boıynsha 21 mıllıonnan astam) jartysanan kóbi, ıaǵnı, 11.7 mıllıon adam (kóbi áıelder men sábıler) búginde bosqynǵa aınalǵan. Bulardyń 6.1 mıllıony (2.8 mıllıony sábı) el ishinde bir jerden ekinshi jerge erikiz kóshýge májbúr bolǵan, al 5.6 mıllıony shetelderge qashqan.
Bıyl onynshy jylǵa aıaq basqan tolassyz soǵys qazirge deıin eń kemi 500 000 adamnyń janyn jalmaǵan. BUU resmı málimeti boıynsha, tek 2019 jyldyń mamyr aıynan - 2020 jyldyń naýryz aıyna deıingi qaqtyǵystardyń saldarynan 1700-den astam beıbit turǵyn qaza bolǵan.
Deeskalaııa aımaǵy bolyp sanalatyn Idlıpte Asad bıligi men proksı kúshteriniń jasaǵan shabýyldary saldarynan shamamen 2000 adam ólip, 2 mıllıonǵa jýyq adam basqa aýdandarǵa kóshýge májbúr bolǵan.
Deeskalaııa aımaǵyndaǵy gýmanıtarlyq ahýal apatty jaǵdaıda. Qazirgi kezde, jalpy Sırııa boıynsha 13.1 mıllıonǵa jýyq adam, onyń ishinde 4.8 mıllıon sábı shuǵyl gýmanıtarlyq kómekke zárý. Al bulardyń 8 mıllıony qaýipsiz jaǵdaıda azyq-túlikke qol jektize almaıdy. Al 5.6 mılıony aýrý nemese ashtyqpen kúresýde.
Qazirge deıin Sırııadan Jerorta teńizi arqyly EO elderine kóshpekke bel býǵan 18 000 adam sýǵa batyp ólgen nemese iz-tússiz joǵalǵan.
Medıınalyq qyzmet kúırep tur:
Sırııa boıynsha medıınalyq mekemelerdiń 64 paıyzy ǵana tolyq qyzmet kórsete alady. Al, medıına mamandarynyń 70 paıyzy shetelde jan saýǵalaýda.
DDSU-nyń málimetterine sáıkes 2016-2019 jyldar aralyǵynda soltústik-batystaǵy aýdandarda qyzmet kórsetetin medıınalyq uıymdarǵa 494 ret shabýyl jasalyp, saldarynann 470 adam qaza bolǵan. Tek sońǵy úsh aıda aımaqtaǵy medıınalyq mekemelerge jasalǵan 9 shabýyldyń saldyranan 10 adam qaza bolyp, 35 adam jaraqat alǵan.
BUU adam quqyqtary boıynsha joǵarǵy komıssary Mıshel Bachelettiń málimdemesi boıynsha, Idlıb pen Aleppoda 2020 jyldyń qańtar aıynan beri medıına mekemelirne 10 ret, bilim berý ortalyqtaryna 19 ret tikeleı soqqy jasalǵan.
Osyǵan oraı DDSU «Halyqaralyq quqyq boıynsha medıınalyq mekemelerge oq atýǵa qatań tyıym salynǵan. Biraq, bul zań óreskel buzylyp otyr» dep dabyl qaǵýda.
UNICEF soǵys saldarynan sábı óliminiń órship turǵandyǵyna, ortasha statıstıka boıynsha ár on saǵat saıyn bir sábı ómiriniń qıylatyndyǵyna nazar aýdarýda. Búginge deıin qarýly qaqtyǵys pen bombalaýdyń saldarynan 9000 sábıdiń ómiri qıylǵan.
Búginde seksen paıyzy qırap, ınfrastrýktýrasy túgeldeı derlik isten shyqqan Idlıptiń turǵyn sany (soǵysqa deıingi 1.5 mıllıon bolǵan) 3.5 mıllıonnan asqan.
Beıbit tuǵyndardyń, áıelder men sábılerdiń ómirin saqtap qalý, olarǵa medııanlyq, áleýmettik qoldaý kórsetý, bosqyndardyń gýmanıtarlyq múshkil ahýalyn retteý tuǵysynan 5 naýryzda Máskeýde ótken Erdoǵan men Pýtınniń arasyndaǵy ýaǵdalastyq osy sebepti asa mańyzdy.
Sondyqtan da BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrıshtiń «uzaq merzimdi oq atpaýdy qamtamasyz etý úshin orys-túrik kelesimi Idlıpte saqtalýy kerek» dep úndeý jarııalap, Sırııada adam quqyqtarynyń óreskel taptalyp jatqanyna, gýmanıtralyq daǵdarystyń órship turǵanyna, Sırııa turǵyndarynyń jartysynan kóbiniń bosqynǵa aınalǵanyna nazar aýdarýynyń máni osynda.
Túrkııa men BUU-nyń bosqyndarǵa qamqorlyǵy:
Túrkııa IIM-niń 05.03.2020 jylǵy málimetine sáıkes, túrik taraby qazirgi kezge deıin 3589289 sırııalyqty bosqyn retinde qabyldap, óz qamqorlyǵyna(ýaqytsha) alǵan. Biraq, ishki jáne syrtqy faktorlarǵa baılanysty 2019 jyldan bastap budan artyq bosqyndardy qabyldaı almaıtyndyǵyn jarııalaǵan.
Árıne, munyń soǵys qaýipinen Túrkııaǵa qaraı qashyp, shekara aımaǵynda shoǵyrlanǵan bosqyndardyń nópirin azaıtpaıtyndyǵy jáne máseleni túbegeıli kúntártibinen túsirmeıtindigi anyq. Sondyqtan da Ankara, birinshiden, óz shekarasyna qaraı aǵylyp jatqan bosqyndardyń legin (1.8 mıllıon) toqtatyp, ekinshi jaǵynan óz qaýipsizdigin qamtamasyz etý úshin utymdy sheshim retinde Idlıppen shekaralas aýdandarǵa shaǵyn (brıkettik) úılerden turatyn lagerler turǵyza bastaıdy. Al 2020 jyldan bastap alǵashqy bosqyndardy qonystandyrady. Ankaranyń bul jańa jobasy boıynsha bıyldyń ózinde 20 000 brıkettik úılerdi qoldanysqa berý, bosqyndarǵa gýmanıtarlyq, áleýmettik kómek kórsetý kózdelgen.
Túrkııa SIM-niń málimetinshe, byltyrdan beri 5.5 mıllıon adamǵa tikeleı jáne janama kómek kórsetilgen, aımaqqa 40 000-nan asa júk kóligmen gýmanıtarlyq kómek jóneltilgen jáne sırııalyq bosqyndarǵa kómek kórsetý maqsatynda 40 mıllıard AQSh dollary jumsalǵan.
Al BUU-nyń málimetterine sáıkes, uıym qazirge deıin 18305 gýmanıtarlyq júk kóligin jóneltip, 6 mıllıonǵa jýyq adamǵa gýmanıtarlyq, 1.4 mıllıon adamǵa azyq-túliktik, 500 000 adamǵa medıınalyq, 230 000 adamǵa ózge de kómek túrlerin kórsetken. Biraq!
COVID-19: Bosqyndardyń taǵydyry qyl ústinde!
BUU sekildi halyqaralyq uıymdar men Túrkııa sekildi elder bosqyndarǵa qanshalyqty gýmanıtarlyq kómek kórsetip, birqatar akııalar uıymdastyrsa da, bul Sırııadaǵy tragedııanyń aýqymy men zardabynyń, adamı tragedııanyń orynyn toltyra almaıdy. Gýmanıtarlyq kómekpen Sırııadaǵy máseleni túgeldeı sheshý de múmkin emes. Onyń ústine deeskalaııa aımaǵyndaǵy provakaııalar men qaqyǵystar, ıaǵnı, «Astana proesiniń» oq atpaý týraly kelisimderiniń óreskel buzylýy aımaqqa gýmanıtarlyq kómek kórsetý toraptarynyń jıi isten shyǵýyna sebep bolýda. Al bul óz kezeginde bosqyndardyń ahýalynyń nasharlaýyna ákep soqtyrady.
Bosqyndarǵa qatysty ahýaldy, BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrıshtiń sózimen aıtar bolsaq: aımaqtaǵy gýmanıtralyq daǵdarys apatty jaǵdaıda tur!
Búginde, ókinishke oraı, soǵys saldarynan ábden tıtyqqan, medıınalyq, gýmanıtarlyq qoldaýǵa zárý mıllıondaǵan bosqyndar men beıbit turǵyndarǵa, onyń ishinde ásirese áıelder men sábılerge, qarttarǵa «COVID-19» pandemııasy zor qaýip tóndirip tur.
Aımaqtaǵy soǵys jáne tótenshe jaǵdaımen qatar bosqyndar lagerlerindegi tyǵyzdyq, azyq-túliktiń tapshylyǵy, sanıtarlyq-medıınalyq jaǵdaıdyń nasharlyǵy sekildi faktorlar pandemııa apatynyń qaýipin órshite túsýde. Bul, mıllıondaǵan sharasyz bosqyndardyń dál qazirgi kezde, ókinishke oraı, asa iri apattyń tabaldyryǵynda tur degen sóz!
Usynys (Qorytyndynyń orynyna):
Qazaqstannyń bastamasy bolyp tabylatyn «Astana proesiniń» búginde bedeldi halyqaralyq platforma retinde, BUU Bas hatshysy Antonıý Gýterrıshtiń «COVID-19 pandemııasymen kúres úshin barlyq soǵystardy doǵarý» týraly úndeýi men QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń bul bastama jónindegi ustanymyn negizge ala otyryp, yqtımaldy tragedııany boldyrmas úshin shuǵyl túrde tıisti sheshim qabyldap, naqty utymdy sharalar atqaratynyna senimimiz zor.
Bul mıssııanyń Qazaqstannyń syrtqy saıasatynyń tujyrymdamasymen de tolyq úılesetindigi úmitimizdi qýattaı túsýde.
Nurǵalı Júsipbaı
