بۇۇ-نىڭ جەنەۆادا قابىلداعان «بوسقىندار تۋرالى كونۆەنتسياسىنا» بويىنشا، بوسقىن(دار) قۇقىقتىق ستاتۋستارى شەڭبەرىندە بۇۇ-نىڭ نەمەسە قابىلداۋشى ەلدىڭ قامقورلىعىنداعى تۇلعا(لار) بولىپ ەسەپتەلەدى. سونداي-اق، سوعىس قاتەرىنەن ەل ىشىندە قونىس اۋدارۋعا ءماجبۇر بولعاندار (prima facie) دا بوسقىن رەتىندە بۇۇ-نىڭ قامقورلىعىنا ەنەدى. وكىنىشكە وراي، سوعىس جاعدايىنداعى ەلدەردەگى «ىشكى بوسقىندار» كوپتەگەن فاكتورلارعا بايلانىستى توتەنشە اپاتتارعا (پاندەميا، ەپيدەميا ت.ب.) ءوز كۇشىمەن تويتارىس بەرە المايدى. وسىنداي «ءالسىز» بوسقىندار توبىنىڭ ءبىرى - سيريانىڭ دەەسكالاتسيا ايماعىنا شوعىرلانعان بوسقىندار بولىپ سانالادى.
ءۇشبۋ ماقالامىزدا، سيريانىڭ دەەسكالاتسيا ايماعىنداعى ميلليونداعان بوسقىننىڭ تراگەديالىق احۋالىنا توقتالىپ، ولاردىڭ بۇۇ مەن «استانا پروتسەسى» پلاتفورماسىنىڭ شۇعىل ارالاسۋىنسىز «COVID-19» پاندەمياسىنا تويتارىس بەرە المايتىندىعىنا نازار اۋدارماقپىز.
«استانا پروتسەسىنىڭ» ميسسياسى – ميلليونداعان ادامداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ:
دەەسكالاتسيا ايماعىنداعى بوسقىندار ماسەلەسى «استانا پروتسەسىنىڭ» نەگىزگى كۇنتارتىبىنىڭ ءبىرى رەتىندە قارالىپ، كەپىلگەر ەلدەردىڭ (رەسەي، يران، تۇركيا) قاتىسۋىمەن وڭتايلى شەشىلۋى كوزدەلگەن ء(ماجبۇرلى تۇردە قونىس اۋدارعان بوسقىنداردىڭ قاۋىپسىز تۇردە كەرى قونىستانۋى، قاۋىپسىز ىشكى قوزعالىسىن قامتاماسىز ەتۋ، ولارعا گۋمانيتارلىق، الەۋمەتتىك، مەديتسينالىق ت.ب. قولداۋ كورسەتىلۋىن جۇزىگە اسىرۋ). باسقاشا ايتقاندا، «استانا پروتسەسىنىڭ» ميسسياسى – ساياسي ديپلوماتيا ارقىلى ميلليونداعان ادامداردىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇسىپ، ولاردىڭ ءومىرىن (ەڭ باستى قۇندىلىق رەتىندە) ساقتاپ قالۋ.
دەسەك تە، تۇتاستاي العاندا سيرياداعى شيەلەنىسكەن داعدارىستىڭ ءتۇيىنى ءھام سوڭعى شەبى سانالاتىن يدليپتەگى كۇردەلى گەو-ساياسي احۋال، كوپ جاعدايدا، «استانا پروتسەسى» كەلىسىمدەرىنىڭ تولىقتاي ورىندالۋىنا كەدەرگى عانا كەلتىرمەي، سونىمەن قاتار بوسقىندار ماسەلەسىنىڭ كۇردەلەنە تۇسۋىنە سەبەپ بولۋدا. ياعني، دەەسكالاتسيا ايماعىنداعى ءار جاڭا قارۋلى قاقتىعىس بوسقىندار ماسەلەسىن ودان ءارى ورشىتە تۇسۋمەن قاتار، بەيبىت تۇرعىنداردىڭ ومىرىنە دە قاۋىپ توندىرۋدە.
بۇگىندە پاندەميا قاۋىپىنىڭ ارتا ءتۇسۋى بۇۇ سەكىلدى حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ بوسقىنداردىڭ تاعدىرىنا قاتىستى الاڭداۋشىلىقتارىن ارتتىرىپ، ماسەلەنىڭ شەشىمى ءۇشىن جاڭاشا فورمات قاراستىرۋعا ماجبۇرلەپ وتىر.
وسى تەندەنتسياعا وراي ماقالامىزدا دەەسكالاتسيا ايماعىنداعى بوسقىندار ماسەلەسىنە قاتىستى بۇۇ-نىڭ سوڭعى اقپاراتتارىن جاڭعىرتا وتىرىپ، كەي وزەكتە ماسەلەلەرگە شولۋ جاساۋدى ءجون كوردىك.
سيرياداعى (دەەسكالاتسيا ايماعىنداعى) بوسقىنداردىڭ مۇشكىل احۋالى:
بۇۇ-نىڭ گۋمانيتارلىق كومەك قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ ءوفيسىنىڭ (OCHA) بوسقىندارعا قاتىستى رەسمي مالىمەتىنە سايكەس، توعىز جىلدان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان سوعىستىڭ سالدارىنان سيريا حالقىنىڭ (2011 جىلعى ساناق بويىنشا 21 ميلليوننان استام) جارتىسانان كوبى، ياعني، 11.7 ميلليون ادام (كوبى ايەلدەر مەن سابيلەر) بۇگىندە بوسقىنعا اينالعان. بۇلاردىڭ 6.1 ميلليونى (2.8 ميلليونى ءسابي) ەل ىشىندە ءبىر جەردەن ەكىنشى جەرگە ەرىكىز كوشۋگە ءماجبۇر بولعان، ال 5.6 ميلليونى شەتەلدەرگە قاشقان.
بيىل ونىنشى جىلعا اياق باسقان تولاسسىز سوعىس قازىرگە دەيىن ەڭ كەمى 500 000 ادامنىڭ جانىن جالماعان. بۇۇ رەسمي مالىمەتى بويىنشا، تەك 2019 جىلدىڭ مامىر ايىنان - 2020 جىلدىڭ ناۋرىز ايىنا دەيىنگى قاقتىعىستاردىڭ سالدارىنان 1700-دەن استام بەيبىت تۇرعىن قازا بولعان.
دەەسكالاتسيا ايماعى بولىپ سانالاتىن يدليپتە اساد بيلىگى مەن پروكسي كۇشتەرىنىڭ جاساعان شابۋىلدارى سالدارىنان شامامەن 2000 ادام ءولىپ، 2 ميلليونعا جۋىق ادام باسقا اۋداندارعا كوشۋگە ءماجبۇر بولعان.
دەەسكالاتسيا ايماعىنداعى گۋمانيتارلىق احۋال اپاتتى جاعدايدا. قازىرگى كەزدە، جالپى سيريا بويىنشا 13.1 ميلليونعا جۋىق ادام، ونىڭ ىشىندە 4.8 ميلليون ءسابي شۇعىل گۋمانيتارلىق كومەككە ءزارۋ. ال بۇلاردىڭ 8 ميلليونى قاۋىپسىز جاعدايدا ازىق-تۇلىككە قول جەكتىزە المايدى. ال 5.6 ميليونى اۋرۋ نەمەسە اشتىقپەن كۇرەسۋدە.
قازىرگە دەيىن سيريادان جەرورتا تەڭىزى ارقىلى ەو ەلدەرىنە كوشپەككە بەل بۋعان 18 000 ادام سۋعا باتىپ ولگەن نەمەسە ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان.
مەديتسينالىق قىزمەت كۇيرەپ تۇر:
سيريا بويىنشا مەديتسينالىق مەكەمەلەردىڭ 64 پايىزى عانا تولىق قىزمەت كورسەتە الادى. ال، مەديتسينا ماماندارىنىڭ 70 پايىزى شەتەلدە جان ساۋعالاۋدا.
ددسۇ-نىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس 2016-2019 جىلدار ارالىعىندا سولتۇستىك-باتىستاعى اۋدانداردا قىزمەت كورسەتەتىن مەديتسينالىق ۇيىمدارعا 494 رەت شابۋىل جاسالىپ، سالدارىنانن 470 ادام قازا بولعان. تەك سوڭعى ءۇش ايدا ايماقتاعى مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە جاسالعان 9 شابۋىلدىڭ سالدىرانان 10 ادام قازا بولىپ، 35 ادام جاراقات العان.
بۇۇ ادام قۇقىقتارى بويىنشا جوعارعى كوميسسارى ميشەل باچەلەتتىڭ مالىمدەمەسى بويىنشا، يدليب پەن الەپپودا 2020 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان بەرى مەديتسينا مەكەمەلىرنە 10 رەت، ءبىلىم بەرۋ ورتالىقتارىنا 19 رەت تىكەلەي سوققى جاسالعان.
وسىعان وراي ددسۇ «حالىقارالىق قۇقىق بويىنشا مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە وق اتۋعا قاتاڭ تىيىم سالىنعان. بىراق، بۇل زاڭ ورەسكەل بۇزىلىپ وتىر» دەپ دابىل قاعۋدا.
UNICEF سوعىس سالدارىنان ءسابي ءولىمىنىڭ ءورشىپ تۇرعاندىعىنا، ورتاشا ستاتيستيكا بويىنشا ءار ون ساعات سايىن ءبىر ءسابي ءومىرىنىڭ قيىلاتىندىعىنا نازار اۋدارۋدا. بۇگىنگە دەيىن قارۋلى قاقتىعىس پەن بومبالاۋدىڭ سالدارىنان 9000 ءسابيدىڭ ءومىرى قيىلعان.
بۇگىندە سەكسەن پايىزى قيراپ، ينفراسترۋكتۋراسى تۇگەلدەي دەرلىك ىستەن شىققان ءيدليپتىڭ تۇرعىن سانى (سوعىسقا دەيىنگى 1.5 ميلليون بولعان) 3.5 ميلليوننان اسقان.
بەيبىت تۇعىنداردىڭ، ايەلدەر مەن سابيلەردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋ، ولارعا مەديتسيانلىق، الەۋمەتتىك قولداۋ كورسەتۋ، بوسقىنداردىڭ گۋمانيتارلىق مۇشكىل احۋالىن رەتتەۋ تۇعىسىنان 5 ناۋرىزدا ماسكەۋدە وتكەن ەردوعان مەن ءپۋتيننىڭ اراسىنداعى ۋاعدالاستىق وسى سەبەپتى اسا ماڭىزدى.
سوندىقتان دا بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ «ۇزاق مەرزىمدى وق اتپاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ورىس-تۇرىك كەلەسىمى يدليپتە ساقتالۋى كەرەك» دەپ ۇندەۋ جاريالاپ، سيريادا ادام قۇقىقتارىنىڭ ورەسكەل تاپتالىپ جاتقانىنا، گۋمانيترالىق داعدارىستىڭ ءورشىپ تۇرعانىنا، سيريا تۇرعىندارىنىڭ جارتىسىنان كوبىنىڭ بوسقىنعا اينالعانىنا نازار اۋدارۋىنىڭ ءمانى وسىندا.
تۇركيا مەن بۇۇ-نىڭ بوسقىندارعا قامقورلىعى:
تۇركيا ءىىم-ءنىڭ 05.03.2020 جىلعى مالىمەتىنە سايكەس، تۇرىك تارابى قازىرگى كەزگە دەيىن 3589289 سيريالىقتى بوسقىن رەتىندە قابىلداپ، ءوز قامقورلىعىنا(ۋاقىتشا) العان. بىراق، ىشكى جانە سىرتقى فاكتورلارعا بايلانىستى 2019 جىلدان باستاپ بۇدان ارتىق بوسقىنداردى قابىلداي المايتىندىعىن جاريالاعان.
ارينە، مۇنىڭ سوعىس قاۋىپىنەن تۇركياعا قاراي قاشىپ، شەكارا ايماعىندا شوعىرلانعان بوسقىنداردىڭ ءنوپىرىن ازايتپايتىندىعى جانە ماسەلەنى تۇبەگەيلى كۇنتارتىبىنەن تۇسىرمەيتىندىگى انىق. سوندىقتان دا انكارا، بىرىنشىدەن، ءوز شەكاراسىنا قاراي اعىلىپ جاتقان بوسقىنداردىڭ لەگىن (1.8 ميلليون) توقتاتىپ، ەكىنشى جاعىنان ءوز قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن ۇتىمدى شەشىم رەتىندە يدليپپەن شەكارالاس اۋداندارعا شاعىن (بريكەتتىك) ۇيلەردەن تۇراتىن لاگەرلەر تۇرعىزا باستايدى. ال 2020 جىلدان باستاپ العاشقى بوسقىنداردى قونىستاندىرادى. انكارانىڭ بۇل جاڭا جوباسى بويىنشا بيىلدىڭ وزىندە 20 000 بريكەتتىك ۇيلەردى قولدانىسقا بەرۋ، بوسقىندارعا گۋمانيتارلىق، الەۋمەتتىك كومەك كورسەتۋ كوزدەلگەن.
تۇركيا ءسىم-ءنىڭ مالىمەتىنشە، بىلتىردان بەرى 5.5 ميلليون ادامعا تىكەلەي جانە جاناما كومەك كورسەتىلگەن، ايماققا 40 000-نان اسا جۇك كولىگمەن گۋمانيتارلىق كومەك جونەلتىلگەن جانە سيريالىق بوسقىندارعا كومەك كورسەتۋ ماقساتىندا 40 ميلليارد اقش دوللارى جۇمسالعان.
ال بۇۇ-نىڭ مالىمەتتەرىنە سايكەس، ۇيىم قازىرگە دەيىن 18305 گۋمانيتارلىق جۇك كولىگىن جونەلتىپ، 6 ميلليونعا جۋىق ادامعا گۋمانيتارلىق، 1.4 ميلليون ادامعا ازىق-تۇلىكتىك، 500 000 ادامعا مەديتسينالىق، 230 000 ادامعا وزگە دە كومەك تۇرلەرىن كورسەتكەن. بىراق!
COVID-19: بوسقىنداردىڭ تاعىدىرى قىل ۇستىندە!
بۇۇ سەكىلدى حالىقارالىق ۇيىمدار مەن تۇركيا سەكىلدى ەلدەر بوسقىندارعا قانشالىقتى گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتىپ، بىرقاتار اكتسيالار ۇيىمداستىرسا دا، بۇل سيرياداعى تراگەديانىڭ اۋقىمى مەن زاردابىنىڭ، ادامي تراگەديانىڭ ورىنىن تولتىرا المايدى. گۋمانيتارلىق كومەكپەن سيرياداعى ماسەلەنى تۇگەلدەي شەشۋ دە مۇمكىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە دەەسكالاتسيا ايماعىنداعى پروۆاكاتسيالار مەن قاقىعىستار، ياعني، «استانا پروتسەسىنىڭ» وق اتپاۋ تۋرالى كەلىسىمدەرىنىڭ ورەسكەل بۇزىلۋى ايماققا گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋ توراپتارىنىڭ ءجيى ىستەن شىعۋىنا سەبەپ بولۋدا. ال بۇل ءوز كەزەگىندە بوسقىنداردىڭ احۋالىنىڭ ناشارلاۋىنا اكەپ سوقتىرادى.
بوسقىندارعا قاتىستى احۋالدى، بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ سوزىمەن ايتار بولساق: ايماقتاعى گۋمانيترالىق داعدارىس اپاتتى جاعدايدا تۇر!
بۇگىندە، وكىنىشكە وراي، سوعىس سالدارىنان ابدەن تيتىققان، مەديتسينالىق، گۋمانيتارلىق قولداۋعا ءزارۋ ميلليونداعان بوسقىندار مەن بەيبىت تۇرعىندارعا، ونىڭ ىشىندە اسىرەسە ايەلدەر مەن سابيلەرگە، قارتتارعا «COVID-19» پاندەمياسى زور قاۋىپ ءتوندىرىپ تۇر.
ايماقتاعى سوعىس جانە توتەنشە جاعدايمەن قاتار بوسقىندار لاگەرلەرىندەگى تىعىزدىق، ازىق-تۇلىكتىڭ تاپشىلىعى، سانيتارلىق-مەديتسينالىق جاعدايدىڭ ناشارلىعى سەكىلدى فاكتورلار پاندەميا اپاتىنىڭ قاۋىپىن ورشىتە تۇسۋدە. بۇل، ميلليونداعان شاراسىز بوسقىنداردىڭ ءدال قازىرگى كەزدە، وكىنىشكە وراي، اسا ءىرى اپاتتىڭ تابالدىرىعىندا تۇر دەگەن ءسوز!
ۇسىنىس (قورىتىندىنىڭ ورىنىنا):
قازاقستاننىڭ باستاماسى بولىپ تابىلاتىن «استانا پروتسەسىنىڭ» بۇگىندە بەدەلدى حالىقارالىق پلاتفورما رەتىندە، بۇۇ باس حاتشىسى انتونيۋ گۋتەرريشتىڭ «COVID-19 پاندەمياسىمەن كۇرەس ءۇشىن بارلىق سوعىستاردى دوعارۋ» تۋرالى ۇندەۋى مەن قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ بۇل باستاما جونىندەگى ۇستانىمىن نەگىزگە الا وتىرىپ، ىقتيمالدى تراگەديانى بولدىرماس ءۇشىن شۇعىل تۇردە ءتيىستى شەشىم قابىلداپ، ناقتى ۇتىمدى شارالار اتقاراتىنىنا سەنىمىمىز زور.
بۇل ميسسيانىڭ قازاقستاننىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ تۇجىرىمداماسىمەن دە تولىق ۇيلەسەتىندىگى ءۇمىتىمىزدى قۋاتتاي تۇسۋدە.
نۇرعالي ءجۇسىپباي
