Parlamenttıŋ tömengı palatasy sailau jäne saiasi partiialar turaly zaŋdy maqūldaǧany belgılı. Jaŋa zaŋda saiasi partiialardy tırkeu üşın olardyŋ müşesı 40 myŋnan 20 myŋǧa deiın qysqartylǧan. Partiialyq tızımge äielder men jastarǧa 30%-dyq mındettı kvota da belgılendı. Osy özregıster jönınde saiasatkerler men qoǧam belsendılerınıŋ pıkırın bılgen edık.
"Adyrna": Zaŋ jobasyn sailaudyŋ alǧyşarty dep esepteuge bola ma? Iаǧni, biyl sailau öte me?
Baltaş Tūrsynbaev, saiasattanuşy:
- 30 jyl boiǧy diktatorlyq jüiede mūny saraptau öte qiyn. Nege deseŋ, bır kün ışınde Elbasy bastaǧan kışkentai ǧana top jinalady da, ekonomikalyq qiyndyqtardy eŋserdık, endı jaŋa deputattar kerek dep özderı taǧaiyndaǧan deputattaryn tarata salady. Sonda, mezgılınıŋ aqyryna şeiın otyru kerek dep bır kısı aitpaidy. Tym-tyraqai qaşyp ketedı. Söitedı daǧyny kezektı sailauda būryn aitylǧan «jaŋalar» jaiyna qalyp, taratylǧan deputattardyŋ 70 paiyzy qaityp keledı. Būl – bızdıŋ memlekettıŋ demokratiiasynyŋ joq ekenın körsetedı. Sailaular mezgılsız ötıp kelgendıkten, qaşan ötetını belgısız.
Äzımbai Ǧali, saiasattanuşy:
- Jalpy demokratiianyŋ eŋ basty qūndylyǧy – derbes adamǧa erkındık beru jäne onyŋ qūqyǧyn saqtau.
Ekınşıden, menşık qūqyǧyn saqtau. Iаǧni, eşbır şeneunık kısı mülkıne qūda tüspeidı, tartyp ala almaidy. Būl jaǧdai jeke adamnyŋ ūlttyq menşıktık qasietı dep jariialauyna mümkındık beredı. Elde qaşan dese de, qai jerde bolsa da, qandai sanmen bolsa da, eskertusız, maqsatsyz beibıt şeruge rūqsatyn berdı. Iаǧni, tıkelei demokratiialyq mümkındıkter aşylyp otyr. Mūny Toqaevtyŋ reformalary dep aituǧa bolady. Sailau ötuı mümkın.
Bekbolat Qarjan, injener-tehnolog, qoǧam belsendısı:
- Ärine, solai esepteuge bolady. Men özım qazırgı jaǧdailarǧa, sabaqtasqan mäselelerge bailanysty öz oiymdy aitqym keledı. Qazırgı jüiede qandai jūmystar men saiasi tehnologiialyq prosester ötse de, mūnyŋ barlyǧy bilıktıŋ müddesı üşın ǧana jasalady. Odan asyra eşteŋe de aituǧa bolmaidy. Öte ūzaq otyryp qalǧan jüienıŋ qojaiyndary oŋailyqpen eldıŋ jambasyna tegıs töseletın özgerısterdı jasai salmaidy. Būl olarǧa tiımsız. Jüiedegı qojaiyndardyŋ müddelerı eldıŋ müddesınen äldeqaida biık tūr. Būl 30 jyl boiy däleldenıp keldı. Bıraq halyqtyŋ emosiiasyn esepke alyp, jan jaqty orientasiia jasap, belgılı bır toptardy tızbekteidı. Būl da keşegı Qosanovtyŋ sailauǧa tüskenı siiaqty. Mıne, bızde demokratiia bar degen syŋai tanytyp, batysqa körsetedı. Keşegı prezident sailauynda OBSE baiqauşylary kelıp kettı. Sailaudyŋ qalai ötkenıne eldıŋ közı jettı. Baqylauşy bolyp basynda tūrdyq. Zaŋsyz öttı. Syrttan «mūnyŋ dūrys emes» degen eşqandai da söz aitylmady. Anyǧynda, bız öz jamauymyzdy özımız jamauymyz kerek.
Qazır elde koronavirusqa qatysty tötenşe jaǧdaida karantindık rejim ornady. Nege däl osy sailau zaŋyna özgerıster engızu mäselesı karantin rejimı uaqytynda köterılıp otyr? Karantin uaqytynda bärı tynyş, bärı juasyp, tynyştyqty saqtaityn faktorlar qalyptasyp qoidy. Karantin uaqyty aiaqtalǧannan keiın qyzǧan temırdı suytpai, äreket bastalady. Halyqtyŋ da jany tynyştyqqa üirenıp, könbıstıkke äbden töselgen. Būl faktor da sailaudy ötkızıp jıberuge qolaily.
"Adyrna": Jaŋa zaŋ boiynşa 20 myŋ müşe jinaǧan partiiany tırkeuge rūqsat bergen. Būrynǧy 40 myŋnan ekı ese tömendegen. Atalǧan özgerıs partiia qūruǧa ümıttılerdıŋ tırkeluıne mümkındık bere me?
Baltaş Tūrsynbaev, saiasattanuşy:
- 40 myŋy da, 20 myŋy da, 10 myŋy da partiia qūruǧa äser etpeidı. Sebebı, partiiany tırkeitın – Ädılet ministrlıgı. Onyŋ üstınen nūsqau tüsedı. Qaidan tüsedı? Elbasydan tüsedı. Nege deseŋ, ne degenmen Toqaev demokratiiany qoldap otyr. BŪŪ-da söilegen sözderınen, şetelge şyqqan saparlarynan demokratiialyq özgerıs jasaǧysy kelgenı körınıp jür. Eger Ädılet ministrlıgıne qandai da bır partiiany tırkeuge tapsyrma berıletın bolsa, ol eşqandai sūraqsyz oryndalady. Qazır partiia qūrǧyştar köp. Olar qol şapalaqtap «jiyrma myŋǧa deiın tüstı» dep quanady.
Äzımbai Ǧali, saiasattanuşy:
- Keŋes ükımetı men sol kezden qalǧan partiia qairatkerlerı basym edı. Biurokrattar köp, partiia qūru da qiyn etın. Sondyqtan būl ürdıske demokratiialyq aşyqtyq beru üşın olardy tırkeuge mümkındık berıldı. Saiasi tranzitke jol aşylyp otyr.
Bekbolat Qarjan, injener-tehnolog, qoǧam belsendısı:
- Bızde sol baiaǧy KSRO kezındegı kommunistter älı otyr. Al sailauǧa qatysuǧa tırkeletın partiialarǧa keler bolsaq, būl joly da özderınıŋ yŋǧaiyna könetın jasandy partiialardy ötkızıp, naǧyz qarsylastardy tırketpei tastaidy. Qūramyna onşa mūnşa jastardy qosyp, onda da köp emes, oppozisiia da tırkeldı, öttı degen yrymy jasaluy mümkın. Bilık özıne qarsy oppozisiialyq küşterdı 30 jyl boiy tırkegen de emes, tırketpeidı de. Ne bilıkke, ne oppozisiiaǧa senımı joq halyq osy joly da ötkelde qalyp, senımınen taǧy da aiyrylmasa eken. Saiasi tranzit bolady, demokratiialyq qūndylyqtarmen jūmys ısteu bastalady dep oilamaimyn. Bızge älı uaqyt kerek.
"Adyrna": Äielder men jastarǧa 30%-dyq mındettı kvota belgılendı. Osy kvota deputattyq mandattyŋ naqty körsetkışın bıldıredı me? Iаǧni, ümıtker ǧana bolyp qalmai ma?
Baltaş Tūrsynbaev, saiasattanuşy:
- Ondai kvota demokratiiasy damyǧan bırde-bır memlekette joq. Deputattardy sailaityn – sailauşylar. Sailauşylar älgılerdıŋ 30 emes, 40 paiyzyn sailaityn şyǧar? Halyqaralyq ūiymdar arqyly saraptama jasalu kerek. Zaŋ şyǧaruşylar ondai qadamǧa barmaidy. Öitkenı, BŪŪ-nyŋ komissiiasy men EQYŪ komissiiasy mūndai zaŋdy ötkızbeidı. Būlar zaŋdy özgertu arqyly halyqqa tynyş otyryŋdar demekşı.
Qazır QHA-dan ötken Bojko degen deputat otyr. Qazaqstan halqynyŋ jetpıs paiyzy ornynan ketsın dep aiqailady. Äleumettık jelılerde de jazdy. Onyŋ ışınde men de barmyn. Demalsyn dedık. Bıraq, eşkım oǧan qūlaq aspady. Älı otyr. Keşırım de sūraǧan joq. Jurnalister sūraq qoiaiyn dese, «joq, men jauap bermeimın» deidı. Kım ol sonda? Aspannan tüstı me?
Mūny aityp otyrǧan sebebım, Assambleiadan deputat sailau eşbır elde joq. Jaraidy, endı deputat bolǧan eken... Olar özderı jinalystarynda ūsynystaryn Ükımet pen Parlamentke engızsın. Sonymen tarasyn. Olar nege deputat bolu kerek? Būl – düniejüzı elderınıŋ zaŋyna qarama – qarsy.
Jaŋa zaŋdy joǧary palatada qabyldauǧa asyqpau kerek. Menıŋşe, adamnyŋ jasyna, jynysyna bölmei, halyq qalaǧan, şyndyqty aitqan adam deputat bolu kerek.
Parlamentımız ınderıne kırıp alyp ündemei otyrmai, basqa elderdegıdei jūmys ısteuı kerek.
Äzımbai Ǧali, saiasattanuşy:
- Būl zaŋ jastar men äielderdıŋ sailauǧa degen qūlşynysyn arttyruǧa mümkındık beredı. Iаǧni, bosqa jürmeisıŋder, uaqyty kelgende sailanasyŋdar degen uäde. Belsendılık körsetse deputat atanuy yqtimal.
Bekbolat Qarjan, injener-tehnolog, qoǧam belsendısı:
- Resmi solai aitylady. Būl kvota deputattyq mandattyŋ naqty körsetkışı dep aituǧa erte. Tıptı olai bolmauy da mümkın. Mıne, senderge de oryn bar, bıraq sender küte tūryŋdar, senderdıŋ älı de uaqyttaryŋ kelmedı, uaqyty kelgen sätte körersıŋder degendei bolady. Bıraq, saiasi praktikada jüienıŋ panasyndaǧylar köptep sol mandattardy ielenıp alady. Būl halyqtyŋ qazırgı saiasi belsendılıgıne bailanysty. Salystyrmaly türde qarasaq, bärı aidan anyq dünie.
Jasūlan Nauryzälı,
"Adyrna" ūlttyq portaly
