Qoldan jasalǧan qūrylǧy tura zauyttan şyqqandai bolyp şyqty.
– Ersın Tūrsynhanūly, özıŋız basqaryp otyrǧan Semei medisina universitetınıŋ ǧalymdary jaqynda qazır küllı älemdı alaŋdatyp otyrǧan koronavirus infeksiiasymen küreste qoldanuǧa bolatyn jaŋa qūrylǧy oilap tapty dep estıdık. Būl qandai qūrylǧy?
– Qūrylǧy jönınde aitpas būryn universitetımızde dünie jüzın dürlıktırgen ındetke qarsy qolǧa alynǧan jūmystar jönınde az-kem toqtalǧym keledı. 2019 jyldyŋ jeltoqsan aiynyŋ soŋynda Qytaidyŋ Uhan qalasynda jaman ındet şyqqannan keiın älem elderı jūqpaly derttıŋ emın ızdei bastady. Elımızde de der kezınde tiıstı şaralar qabyldandy. Memleket basşysy Qasym-Jomart Toqaev otandyq medisina ǧylymyn damytudy tapsyrǧany belgılı. Qazır bızdıŋ oqu orny Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ tapsyrmasymen analitika, iaǧni taldau boiynşa jūmys ıstep jatyr. Oblystyq Densaulyq saqtau basqarmasymen kelıse otyryp, universitet qabyrǧasynda medisinalyq ştab qūrdyq. İnfeksiialyq, karantindık, provizorlyq auruhanalarǧa özımızdıŋ sifrly tehnologiialarymyzdy, telemedisinany beine kameralarymyz ben planşetterımız arqyly ūiymdastyrdyq. Osy jerde aita keter dünie, Öskemen jäne Semei qalasyndaǧy auruhanalarǧa qosymşa 4G planşetterdı jergılıktı mesenattar men qalalyq jäne oblystyq mäslihat deputattary, «Nūr Otan» partiiasynyŋ müşelerı de artyǧymen alyp berdı. Al endı bızdıŋ ǧalymdarymyz oilap tapqan qūrylǧyǧa kelsek, būl – qarapaiym ǧana qūrylǧy. Qūrylǧyny nauqas özdıgınen tynys ala almai, auyr jaǧdaida bolǧanda intubasiiany tezırek qoiu üşın qoldanuǧa bolady. Būl – bır. Ekınşıden, qūrylǧy därıgerlerdıŋ infeksiia jūqtyru mümkındıgın tömendetedı. Mäselen, osy qūrylǧyny qoldanǧan jaǧdaida narkoz beretın reanimatolog nauqastyŋ tura üstınde tūrmai alysyraq tūrady, sol kezde infeksiia jūqtyru deŋgeiı tömen bolady.
Zauytta şyǧatyn qūrylǧyny qoldan jasap şyqtyq
– Tüsınıktı. Endı osy qūrylǧynyŋ qalai jasalǧanyn, ideia qaidan kelgenın aityp berseŋız.
– Būl qūrylǧyny jasauǧa dästürlı laringoskop, kamera jäne smartfon paidalanyldy. Bızdıŋ universitettıŋ reanimatolog därıgerlerı jas rezidenttermen aqyldasa otyryp laringoskoptyŋ üstıne ştativ qoidy da, smartfonǧa jalǧady. Kamera qoiatyn oryn ıstedı. Qoldan jasalǧan qūrylǧy tura zauyttan şyqqandai bolyp şyqty. Ärine, būl jūmys oŋai bolǧan joq. Toǧy bar, kamerasy bar, onyŋ bärın laringoskopqa dūrystap bekıtu kerek qoi. Öitkenı, būl nauqastyŋ auzynan ökpesıne deiın kıretın qūrylǧy. Laringoskoptyŋ jelkesıne kamerany qoiu üşın kölıkterde terezege jabystyrylyp tūratyn ūialy telefonǧa arnalǧan bekıtpenıŋ jartysyn qiyp aldyq. Telefon men kamerany üilestırudıŋ de özındık qiyndyqtary boldy. Bızge bärınen de qiyn tüskenı – kamera. Mūndai kamera bızdıŋ elımızde şyǧarylmaidy. Gonkongta, Qytai men Germaniiada şyǧady. Kameranyŋ bır danasyn Gonkongtan tapsyryspen aldyrdyq, taǧy da tapsyrys berdık. Osy jaŋalyǧymyzdy estıgen Semeidegı «Nūr Otan» partiiasynyŋ müşelerı, ärıptesterım qosymşa jeŋıldıkpen aldyrtyp beremız dedı. Keşe 3 kamerany tauyp, bızge syiǧa tartty. Negızı zauyttan şyǧarylǧan, daiyn tūrǧan beine laringoskoptar Şveisariia men Germaniiada bar. Olardyŋ baǧasy 1,5 million teŋgeden 8 million teŋgege deiın barady. Būl qūrylǧyny qazırgı jaǧdaida satyp alu, jetkızu mümkın emes. Sondyqtan bızdıŋ ǧalymdar osyndai qadamǧa baryp, osy qūrylǧyny oilap tapty. Al baǧasy barlyq qosalqy zattarymen qosqanda 12 myŋ teŋge ǧana. Būl degenıŋız memlekettıŋ densaulyq salasyna bölınetın qarajatyna da ülken ünem, iaǧni, ekonomikalyq tūrǧydan tiımdı ärı medisinalyq kömektıŋ sapasyna keremet äser etedı.
– Būl qūrylǧyny tekserıp, koronavirus infeksiiasyna qarsy qoldanyp kördıŋızder me?
– Bır kamera daiyn tūr. Kez kelgen uaqytta qoldanuǧa bolady. Bıraq mūny äzırge qoldanǧan joqpyz. Öitkenı, bızde qūrylǧyny qatty qajet etetın reanimasiialyq jaǧdai joq. Bolmai-aq qoisyn. Qūdai betın aulaq qylsyn. Jalpy, būl qūrylǧyny tek koronavirus emes, basqa da aurularǧa qoldanuǧa bolady. Bızdıŋ universitettıŋ Reanimatologiia kafedrasynyŋ assistentı Däulet Sabyrjanūly Tökenov jas därıgerlermen bırge qūrylǧyny bırneşe auruǧa qoldanyp körıp, nätijesı sättı bolǧanyna köz jetkızdık. Sodan keiın bız mūny köpşılıkke jariia etıp, qūrylǧyny zaŋdy türde tırketu üşın halyqaralyq patent ūiymyna jıberdık. Qazır qūrylǧymyzǧa qyzyǧuşylyq tanytyp jatqan adamdar az emes. Eger basqa öŋırlerdegı ärıptesterımızden sūranys bolsa, laringoskoptaryn äkelse, kamerany tegın ornatyp beruge daiynbyz. Bızde ony qoiatyn injenerler men medisinalyq tehnikter bar. Būl – ūjymdyq eŋbek. Densaulyq saqtau ministrlıgı ǧalymdardyŋ eŋbegın qūptap, «öte jaqsy şeşım» dep joǧary baǧa berdı.
12 baǧyt boiynşa ädıstemelık nūsqaulyq daiyndadyq
– Bıluımızşe, sızder qūrylǧydan bölek bırneşe baǧytta ädıstemelık nūsqau äzırledıŋızder.
– Halyqaralyq universitet bolǧandyqtan köptegen şet eldıŋ oqu oryndarymen serıktespız. Älemnıŋ aldyŋǧy qatarly elderınıŋ (AQŞ, Qytai, İzrail, Oŋtüstık Koreia, Japoniia, İtaliia, Türkiia) ǧalymdarymen tyǧyz bailanystamyz. Jeltoqsan aiynyŋ soŋynan berı älemdegı ahualdy, koronavirusty emdeu barysyndaǧy jetıstıkterdı, qoldanylǧan ozyq tehnologiialardy jıtı baqylap otyrmyz. Äsırese, Uhan, Oŋtüstık Koreia, Japoniia men İzrail elderındegı emdeu şaralaryn mūqiiat zerttep-zerdeledık. Oblys pen qala deŋgeiındegı jürgızılıp jatqan jūmystardan bölek älemdık deŋgeide analitika jasai bastadyq. Ministrlık bızge taldau boiynşa tapsyrma bergennen keiın älemdık klinikalyq hattamalardy, Qazaqstanda şyqqan hattamalardy qarastyra otyryp, ındetpen kürestıŋ tiımdı joldaryn ızdestırdık. Osy maqsatta universitette taldau tobyn qūrdyq. Bır jarym ai būryn ǧylymi keŋeste analitikalyq toptyŋ jūmysy negızınde 12 baǧytta ädıstemelık nūsqaulyqtar şyǧaruymyz kerek dep şeşım qabyldadyq. Osy baǧyttar boiynşa oqu ornymyzdaǧy 46 kafedra 12 topqa bölındı de, ǧalymdardan komandalar jasaqtaldy. Epidemiologiialyq oşaqtardy qalai zararsyzdandyru kerek, būl baǧyttaǧy jūmystardy qalai ūiymdastyru qajet, reanimasiialyq-intensivtık terapiia qalai jüzege asady, auruhanalar ışındegı infeksiialyq-epidemiologiialyq baqylau qalai jüruı kerek, jüktı äielderdı qalai emdeu kerek, sifrly tehnologiialardy qalai qoldanu qajet degen sekıldı baǧyttar boiynşa täjıribelık därıgerlerge ädıstemelık nūsqaulyqtar äzırledık.
Olardy qazaq, orys jäne aǧylşyn tılderınde daiarlap şyǧaryp, elımızge, dünie jüzıne tegın taratyp jatyrmyz. Ädıstemelık nūsqau dünie jüzındegı qoldanylǧan ädısterdıŋ jiyntyǧy jäne özımızdıŋ ǧalym klinisisterdıŋ, basqa da aurulardy emdeu diagnostikasynyŋ negızgı prinsipterıne süiene otyryp daiyndaldy.
– Qazırgı uaqytta bızdıŋ oblysymyzda da Qytaidan taraǧan ındettı jūqtyrǧan nauqastar bar. Bırazy jazylyp ta şyqty. Jazylyp şyqqan adamdarǧa sızder äzırlegen ädıstemelık nūsqaulyqtardyŋ kömegı tidı me?
– Ärine, paidasy boldy. Jaqynda Semeidegı koronavirus infeksiiasyn jūqtyrǧan 1956 jylǧy nauqastyŋ jaǧdaiy auyrlap, demala almai, qan qysymy köterılıp, esınen tanyp qala jazdady. Sol kezde ökpesıne jasandy jeldetu apparaty qoiyldy. Oǧan em taǧaiyndauǧa bızdıŋ ǧalym därıgerlermen qosa qalanyŋ, oblystyŋ bılıktı därıgerlerı de atsalysty. Nätijesınde ädıstemelık nūsqauda körsetılgen emdı qoldanyp, nauqasty öte auyr jaǧdaidan qalypty jaǧdaiǧa tüsırdık. Būl jerde älemde qoldanylǧan ädıster de, özımızdıŋ analitikalyq taldau arqyly da däl tauyp qoldanǧan ädısterımız de bar. Öŋırdegı koronavirusqa şaldyqqan adamdar jatqan auruhanalarǧa bızdıŋ universitettıŋ beine kameralary men qosymşa alynǧan planşetterı aldyn ala qoiylǧan. Elımızde koronavirusqa qarsy küreste sifrly medisinalyq tehnologiialardy alǧaşqy bolyp qoldanudyŋ arqasynda oşaqta jürgen därıgerlermen, keide nauqastyŋ özderımen de söilesıp otyramyz. Osynyŋ arqasynda bızdıŋ ädıstemelık nūsqaulyqtarymyzdy kündelıktı nauqastardy emdeude bırden qoldanyp jatyrmyz iaǧni, medisinalyq qyzmetkerler oşaqta jürıp ıske asyryp jatyr.
Indet jūqtyrǧan adamdarmen de söilesıp otyramyz
– Sonda sızderdıŋ ǧalymdaryŋyz ındetpen küresıp jatqan därıgerlermen tyǧyz bailanysta jūmys ıstep jatyr eken ǧoi.
– İä, öitkenı, medisinalyq ştab bızdıŋ universitette tūr. Ştabqa kabinetımdı bosatyp berdım. Öitkenı, halyq densaulyǧynan artyq eşteŋe joq. Köp jyldar Nūr-Sūltan qalasynda jūmys ıstegende bızge, jas ǧalymdarǧa Elbasymyz Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ aitqan «Ärqaşan halyqqa adal qyzmet etıŋder» degen sözı ylǧi esımde jüredı. «Kabinetımdı koronavirusqa qarsy medisinalyq ştabtyŋ qyzmetıne paidalanyŋyzdar» degen ūsynysym oblystyq Densaulyq saqtau basqarmasy tarapynan qoldau tapty. Ştab arqyly koronavirusqa şaldyqqan ärbır nauqaspen tıkelei bailanysqa şyǧyp, söilesıp, hal-ahualyn bılıp otyrmyz. Beine kameralar kömegımen därıgerlerdıŋ ne ıstep jatqanyn täulık boiy baqylai alamyz. Bız äzırlegen ädıstemelık nūsqaulyq Öskemendegı nauqastarǧa da qoldanylyp jatyr. Barlyq klinsist professorlarymyz öz aqyl-keŋesterın berude. Öskemende de koronavirus infeksiiasyn jūqtyrǧan nauqastarda bır-ekı qiyn jaǧdai boldy. Odan da bärımız aqyldasa otyryp sättı şyǧa bıldık.
– Koronavirusqa şaldyqqan nauqasqa qoldanǧan, oŋ nätije bergen ädısterıŋız qandai? Būl älemdık täjıribeden alyndy ma, älde özderıŋız oilap tapqan ädıs pe?
– Jasyratyny joq, älemde älı eşkım qoldanbaǧan bır-ekı ädıstı qoldanyp kördık. Quanyştysy, ädısımız öz nätijesın berdı. Surfaktant degen därı bar. Ökpede demalǧan kezde auadan barǧan ottegını qanyqtyratyn alveolla degen jūqa membrana bar. Virus sol membranany būzady. Surfaktant sony qorǧaityn ferment. Onyŋ därılık türı bar. Bız koronaviruspen auyrǧan nauqasqa sony paidalandyq. Älemde mūny eşkım paidalanǧan joq, öitkenı, älemdık ǧylymi baspalardy, patenttık biurolardy tolyq zerttep, qarap otyramyz. Bız Qytaidaǧy, İzraildegı därıgerlermen teleköpır arqyly söilesıp otyramyz. Soŋǧy ret İzrail professorlarymen teleköpır bolǧanda: «Sızder surfaktantty qoldandyŋyzdar ma? dep sūraǧanymyzda: «Joq, qoldanǧan joqpyz. Oilanyp otyrmyz. Qoldanu kerek sekıldı» dedı. Al ol uaqytta bız qoldanyp, odan oŋ nätije alǧan bolatynbyz.
– Sonda būl surfaktantty älgıde özıŋız aitqan auyr jaǧdaida bolǧan semeilık nauqasty emdeuge qoldandyŋyzdar ǧoi.
– Bızdıŋ medisinalyq ştabta reanimasiialyq komanda bar. Sol jerde aqyldastyq. Aqyldasa kele «Osy därı osyǧan ūqsas jaǧdailarda qoldanylady, osyny baiqap körsek qaitedı» dep surfaktantty paidalandyq. Vitaminderdı de, immunitettı köteretın immunoglobullin siiaqty pentoglabin degen preparatty da qoldandyq.
Oraiy kelgende aita keteiın, bızdıŋ ǧalymdar ǧylymi zertteulermen de şūǧyldanyp jatyr. Jaqynda AQŞ prezidentı D.Tramp koronavirusty zertteitın ǧalymdarǧa 5 milliard dollarǧa grant jariialady. Osy grantqa elımızdıŋ atynan Türkiia, Qyrǧyzstan memleketterımen bırge bızdıŋ universitet qatysqaly jatyr. Halyqaralyq deŋgeidegı ǧalymdar bolsa grantty ūtyp alu mümkındıgı joǧary. Tıptı, bızge Silikon alqabynan habarlasyp, dünie jüzındegı osy ındetpen auyrǧan nauqastarǧa qatysty aqparattardy jinap, diagnostika jasaudy ūiymdastyru üşın jasandy intellekt baǧyty boiynşa jūmys ısteiık degen ūsynyspen şyqty. Būl – dünie jüzı boiynşa jüretın ülken joba.
SEMEI,
"Egemen Qazaqstan" gazetı
