Bügın 29 säuır künı Qazaqstan Respublikasy Mädeniet jäne sport ministrlıgınıŋ ONLINEda bol jobasy aiasynda Tıl saiasaty komitetınıŋ tapsyrysymen Şaisūltan Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧy köpşılıktıŋ sūranysy boiynşa «Jaŋa älıpbi negızındegı ūlttyq jazudyŋ jaŋǧyruy» taqyrybyndaǧy onlain därısterdıŋ ekınşı kezeŋın ötkızdı.
Bügıngı onlain därıstı QR Ükımetı janyndaǧy qazaq älıpbiın latyn grafikasyna köşıru boiynşa Ūlttyq komissiianyŋ Orfografiialyq jūmys tobynyŋ müşesı – A.Baitūrsynūly atyndaǧy Tıl bılımı institutynyŋ bas ǧylymi qyzmetkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Qūralai Küderinova «Sözderdı bırge, bölek, defispen jazu negızderı» taqyrybynda ötkızdı.
Onlain därıste jazudaǧy taŋbalardyŋ dybystyq (fonema) jäne dybystyq emes (bas ärıp, kışı ärıp, bosaralyq, syzyqşa, ütır, nükte, nüktelı ütır, lep, sūrau belgıler, abzas, qalyŋ, kursiv, ärtüstı boiauly ärıpter) türlerı talqylanyp, arnaiy taldau jasaldy.
Tyŋdauşylarǧa sözderdıŋ bırge jäne bölek taŋbalanu uäjderı turaly keŋ kölemde maǧlūmat berıldı. «Bırge, bölek, defispen jazu sözderdegı maǧynalyq jylju, auysu, jalpylanu, tarylu siiaqty öte baiau prosesterdı taŋbalaityn dybystyq emes grafikalyq belgıge jatady», - deidı ǧalym. Sözder tabiǧi jolmen jäne jasandy jolmen bırıgıp, tolyq maǧynaǧa ie bolady jäne bırıkken sözder emlesı jazu täjıribesınde tūraqtanuy üşın orfografiialyq sözdıkte tırkeledı.
Mäselen, 1941 jyly jaryqqa şyqqan «Qazaq tılınıŋ orfografiialyq sözdıgınde» atqora, auajaiylu, beipılauyz, bossöz, botatırsek, būlşyqet, jertübı, keşketaman, belbailau, qarakök, qaraköleŋke, aşatūiaq, baqaiqulyq, boiūsynu, börıoinaq, būrnaǧykün, jertübı, jıŋışkeauru, kereqarys, küretamyr, qaraköje, qasbatyr tärızdı sözder bırge jazylsa, 1948 jyly şyqqan M.Balaqaevtyŋ «Emlesözdıgınde» alauyzdyq, alajazdai, alaköleŋke, alaköz, alasapyran, alataŋ, alaǧorjyn, altatar, alqara, alqyzyl, arampeiıl, arjaq, asyrasılteu, asyqjılık, atsalysu, atüstı, aşyqauyz, aiaqalys, aiaqasty, aqjürek, aqjarqyn, bassalu, basybaily, basybütın, belomyrtqa, kışıjüz, kışıpeiılsözderı bırge jazylǧan. Al 2001 jyldan bastap ıs mäşinesı – ısmäşine, elektr şamy – elektrşam, körpe tysy – körpetys, ıs paraǧy – ısparaq, ıs qaǧazy – ısqaǧaz türınde jazyla bastaǧan.
Därıs barysynda osy tärızdı köptegen mälımetter aitylyp, ondai sözderdıŋ bırge jazylu sebebı tüsındırıldı. Ǧalym şaruaşylyq(auyl şaruaşylyǧy, orman şaruaşylyǧy t.b.), auru (sarauru, bas auru, t.b.), söz (baspasöz, qūptau söz t.b.), aqy (zeinetaqy, ailyq aqy, t.b.)taǧy da basqa sözdermen tırkesetın syŋarlardyŋ bırge nemese bölek jazylu sebepterıne arnaiy toqtaldy. Sonymen qatar, defistıŋ bırneşe qyzmetı bolatyny körsetılıp, mysaldarmen däiekteldı. Mäselen, defis syŋarlardyŋ teŋdıgın, syŋarlardyŋ jaqyndyǧyn bıldıretın taŋba ǧana emes, sözdıŋ jartylai bırge jazylatynyn bıldıretın, ärı qosuşy taŋba. Sözderdı bırge, bölek, defispen jazudyŋ negızderıjan-jaqty taldanyp, tyŋdauşylarǧa tereŋ maǧlūmat berıldı.
Onlain därıs Facebook äleumettık jelısınıŋ ONLINEda bol tobynda barlyq taqyrypqa qyzyǧuşylarǧa tıklei efirde körsetıldı. Barlyǧy 113 adam beine därıstı tyŋdady.
Ūqsas jaŋalyqtar
