Altaıdan taraǵan túgel túrki tektes halyqtardyń kıesi, qasıetti qobyzdyń ıesi, túrkiniń ortaq mıfi men folklorynyń atasy sanalatyn Qorqyt ata murasy adamzat tarıhynyń óshpes tarıhı qubylysy. Qorqyt ata murasy IýNESKO –nyń «adamzattyń materıaldyq emes muralary» tizimine 2018 jyly 29 qarashada engen bolatyn. Bul tizimge: tarıhı jáne de ádebı etnıkalyq mura bolyp sanalatyn túrki tildes taıpalardyń tarıhy men mádenıenine qatysty mol derek qaldyrǵan Qorqyt ata murasy, halyq epos mádenıeti ańyz-áńgimeleri men áýenderi» nomınaııasy boıynsha Qazaqstan, Túrkııa jáne Ázerbaıjan atynan tirkelgen.
Qorqyt ata fılosofııasy batys fılosofııasyndaǵy ekzıstenalızm aǵymynyń ólim men ómir týraly, adam ómiriniń jaıynda oılarynyń ushqyny sııaqty. Sonymen qatar tán men rýh, adam men óner arasyndaǵy qatynastardy anyqtaý fılosofııanyń máńgi zertteýge tıisti problemalary bolyp tabylady. Qorqyt ata murasyn tereńirik zertteý, álem órkenıetiniń tarıhyn túzý úshin asa mańyzdy.
Qorqyt ata jyrlarynan otanshyldyq pen erlik, izgilik pen ádilettilik, sabyrlyq pen tózimdilik týraly taqyryptardy izdep tabý qıyn emes. Tabıǵattyń óz zańdylyǵymen ýaqyty bolǵanda tirshilik ıesi úshin keletin qubylystyń qataryna – ólimdi jatqyzý qaı halyqtyń bolsa da dástúrinde oryn alǵan túsinik. Bolmysta paıda bolǵan nárseniń únemi ózgeriske ushyryp, bir kúıden ekinshi kúıge aýysyp jatatyndyǵy – máńgilik pen ýaqytshylyqtyń, máńgilik pen sheksizdiktiń arasyndaǵy baılanystyń úzilmeıtindiginiń belgisi. Sondaı ulylyq deńgeıine jetken adam, bolmystyń tereń jatqan qyr-syryn túsinýge tyrysqan. Ol tirshiliktegi óziniń adamdyq erkin tańdaý quqyǵyn óz túsiniginshe paıdalandy. Qorqyt atanyń ómir fılosofııasy qorqynyshqa negizdelgen joq, sol ómirdi barynsha laıyqty súrýge ony adam degen atqa saı keletin turǵyda ǵana túsinýge, ótkizýge shaqyrady. Qorqyt atanyń ómir súrý tájirbıesi – Joǵary Rýhtyń jalpy adamzatqa bergen adamsha ómir súrýdiń rýhanı úlgisi sııaqty. Shyn túsingen adamǵa Qorqyt atanyń ómiri arqyly adamnyń tirshiligi tek qana shyǵarmashylyq arqyly ómirge aınalatyndyǵyn baıqatady. Shyǵarmashylyqtyń eń bir joǵarǵy kórinisi ónerde. Qorqyt atanyń qobyzdy tartýy – jaı ǵana mýzykalyq daryndylyqty tanytý emes, bul adamnyń kóp jaqty bolmysynyń bir qyryn kórsetý, sóıtip sol arqyly ǵalamdaǵy – ómir degen sýperqundylyqqa jol ashý bolyp tabylady. Kim bolsyn ómir patshalyǵynda barynsha uzaq qalý úshin tyrysyp baǵady. Ol úshin, adamdyq eki mindetti atqarý tıistigin kórsetedi: birinshisi - mahabbat, ekinshisi – shyǵarmashylyq. Qorqyt atanyń kúndelikti qarapaıym tirshiligi naǵyz ómirine aınaldy. Sol naǵyz ómiri arqyly Qorqyt atany qalyń túrki jurty pir tutty. Qorqyt atanyń árbir shyǵarmasy jaı ǵana oryndalǵan kúı emes, onyń árqaısysy álemge, ómirge degen mahabbattan týyndaǵan júrek lebizi. Ómir súrip júrgen árbir adam kúndelikti kúıki tirliktiń qurbany, quly bolyp qala beredi.
Shyn máninde ómirdiń kez-kelgen sáti árbir adam úshin berilgen keremet múmkindiktiń bastaýy. Oǵan nemquraılylyq nemese pendeshilikke salyný «ólim» deıtin tajalǵa jeteleıtini bárimizge málim. Qorqyt ata kótergen máńgilik máselesi – ómirsúıgishtikke shaqyrý ómirdi súıgen adam ǵana óz urpaǵyn, sonymen qatar óz ultyn adamgershilikke tárbıeleıdi, sol arqyly búkil bir ulttyń bolashaǵyn baǵdarly etedi.
Qorqyt atanyń qalǵyp ketken kezinde jylannyń shaǵyp óltirýi kezdeısoq oqıǵa ǵana emes. Bul pendesine berilgen rýhtyń eskertýi. «Eshqashanda pendeshiliktiń qyzyǵyna túsip, nápsiniń quly bolmaý» qajettigine meńzegen derek dep túsinýimiz tıis. Iaǵnı, bárimiz biletindeı bul ómirde eshteńe de, eshnárse de kezdeısoq bolmaıtyny bárimizge tańsyq jaıt emes. Kez kelgen ómirimizde bolǵan oqıǵadan biz sabaq alamyz. Sol qatelikti ekinshi jasamaýǵa tyrysatyn pendeshiligimizde joq emes.
Sonymen, Qorqyt atanyń ómirdiń qundylyǵyn ónerden izdeýi kelesi ǵasyrlarda Ál-Farabıdiń ony ǵylym men bilimnen izdeýimen jalǵasady. Bul túrki mádenıetiniń jańa qyryn tanytady, ıaǵnı ol dástúrler sabaqtastyǵynda ózindik órnegin tapqan shyǵystyq órkenıettiń bir kórinisi bolatyn. Túrki halqy – uly halyq. «Shyǵystyq ustazdyń tereń oıly» eńbekteri – ómir súrgen kezeńde shyǵarmashylyq arqyly úlken jetistikterge jetýge bolatyndyǵyn dáleldegendeı. Bul Qorqyt ata fılosofııasynyń jasampazdyǵynyń belgisi.
Qorqyt atanyń rýhanı muragerleri ómir qundylyǵyn naǵyz mándik deńgeıge deıin kóterdi. Ásirese shyǵystyq rýhanı dilimizde Qoja Ahmet Iassaýıdyń orny bólek. Onyń barlyq sopylyq ómiri, sonyń ishindegi ilimi, Allaǵa degen, adamǵa degen, aqıqatqa degen senimin jyrlaýǵa arnalǵan. Mine, sonymen túrki dalasyndaǵy rýhanı qundylyqtardyń negizigi júıesi sonaý erte zamannan-aq ańǵaryla bastaǵan. Ǵulamalar óz urpaǵyna durys joldy meńzep, kórsete bilgen. Sondyqtan rýhanı muralarymyz áli de tereń fılosofııalyq zertteýlerdi qajet etetin shoqtyǵy bıik dúnıeler.
Ańyz áńgimeleri, jyr-dastandary bolmasyn fılosofııalyq mazmuny tereń, ómirsúıgishtik óshpes mura. Muny búkil túrki jurty moıyndap qana qoımaı, túrki jurtynyń ólim men ómir týraly túsiniginiń ádemiligine, ómirge qushtar janynyń asqaqtyǵyna tamsana tańyrqaıdy. Máńgilik nárse – óner, shyǵarmashylyq, adamnyń artynda qalǵan óshpes murasy. Abaı atamyz «óldi deýge bolama oılańdarshy, ólmeı tuǵyn artyna sóz qaldyrǵan» - degendeı, artynda halqy úshin, kúlli qalyń túrki jurty úshin Qorqyt ata óshpeıtin shoqtyǵy bıik, jaryq esim.
Danat Janataev, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń doenti, fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty
Kenjebaeva Lázzat, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, Fılologııa jáne álem tilderi fakýltetiniń magıstranty
