Altaidan taraǧan tügel türkı tektes halyqtardyŋ kiesı, qasiettı qobyzdyŋ iesı, türkınıŋ ortaq mifı men folklorynyŋ atasy sanalatyn Qorqyt ata mūrasy adamzat tarihynyŋ öşpes tarihi qūbylysy. Qorqyt ata mūrasy IýNESKO –nyŋ «adamzattyŋ materialdyq emes mūralary» tızımıne 2018 jyly 29 qaraşada engen bolatyn. Būl tızımge: tarihi jäne de ädebi etnikalyq mūra bolyp sanalatyn türkı tıldes taipalardyŋ tarihy men mädenienıne qatysty mol derek qaldyrǧan Qorqyt ata mūrasy, halyq epos mädenietı aŋyz-äŋgımelerı men äuenderı» nominasiiasy boiynşa Qazaqstan, Türkiia jäne Äzerbaijan atynan tırkelgen.
Qorqyt ata filosofiiasy batys filosofiiasyndaǧy ekzistensalizm aǧymynyŋ ölım men ömır turaly, adam ömırınıŋ jaiynda oilarynyŋ ūşqyny siiaqty. Sonymen qatar tän men ruh, adam men öner arasyndaǧy qatynastardy anyqtau filosofiianyŋ mäŋgı zertteuge tiıstı problemalary bolyp tabylady. Qorqyt ata mūrasyn tereŋırık zertteu, älem örkenietınıŋ tarihyn tüzu üşın asa maŋyzdy.
Qorqyt ata jyrlarynan otanşyldyq pen erlık, ızgılık pen ädılettılık, sabyrlyq pen tözımdılık turaly taqyryptardy ızdep tabu qiyn emes. Tabiǧattyŋ öz zaŋdylyǧymen uaqyty bolǧanda tırşılık iesı üşın keletın qūbylystyŋ qataryna – ölımdı jatqyzu qai halyqtyŋ bolsa da dästürınde oryn alǧan tüsınık. Bolmysta paida bolǧan närsenıŋ ünemı özgerıske ūşyryp, bır küiden ekınşı küige auysyp jatatyndyǧy – mäŋgılık pen uaqytşylyqtyŋ, mäŋgılık pen şeksızdıktıŋ arasyndaǧy bailanystyŋ üzılmeitındıgınıŋ belgısı. Sondai ūlylyq deŋgeiıne jetken adam, bolmystyŋ tereŋ jatqan qyr-syryn tüsınuge tyrysqan. Ol tırşılıktegı özınıŋ adamdyq erkın taŋdau qūqyǧyn öz tüsınıgınşe paidalandy. Qorqyt atanyŋ ömır filosofiiasy qorqynyşqa negızdelgen joq, sol ömırdı barynşa laiyqty süruge ony adam degen atqa sai keletın tūrǧyda ǧana tüsınuge, ötkızuge şaqyrady. Qorqyt atanyŋ ömır süru täjırbiesı – Joǧary Ruhtyŋ jalpy adamzatqa bergen adamşa ömır sürudıŋ ruhani ülgısı siiaqty. Şyn tüsıngen adamǧa Qorqyt atanyŋ ömırı arqyly adamnyŋ tırşılıgı tek qana şyǧarmaşylyq arqyly ömırge ainalatyndyǧyn baiqatady. Şyǧarmaşylyqtyŋ eŋ bır joǧarǧy körınısı önerde. Qorqyt atanyŋ qobyzdy tartuy – jai ǧana muzykalyq daryndylyqty tanytu emes, būl adamnyŋ köp jaqty bolmysynyŋ bır qyryn körsetu, söitıp sol arqyly ǧalamdaǧy – ömır degen superqūndylyqqa jol aşu bolyp tabylady. Kım bolsyn ömır patşalyǧynda barynşa ūzaq qalu üşın tyrysyp baǧady. Ol üşın, adamdyq ekı mındettı atqaru tiıstıgın körsetedı: bırınşısı - mahabbat, ekınşısı – şyǧarmaşylyq. Qorqyt atanyŋ kündelıktı qarapaiym tırşılıgı naǧyz ömırıne ainaldy. Sol naǧyz ömırı arqyly Qorqyt atany qalyŋ türkı jūrty pır tūtty. Qorqyt atanyŋ ärbır şyǧarmasy jai ǧana oryndalǧan küi emes, onyŋ ärqaisysy älemge, ömırge degen mahabbattan tuyndaǧan jürek lebızı. Ömır sürıp jürgen ärbır adam kündelıktı küikı tırlıktıŋ qūrbany, qūly bolyp qala beredı.
Şyn mänınde ömırdıŋ kez-kelgen sätı ärbır adam üşın berılgen keremet mümkındıktıŋ bastauy. Oǧan nemqūrailylyq nemese pendeşılıkke salynu «ölım» deitın tajalǧa jeteleitını bärımızge mälım. Qorqyt ata kötergen mäŋgılık mäselesı – ömırsüigıştıkke şaqyru ömırdı süigen adam ǧana öz ūrpaǧyn, sonymen qatar öz ūltyn adamgerşılıkke tärbieleidı, sol arqyly bükıl bır ūlttyŋ bolaşaǧyn baǧdarly etedı.
Qorqyt atanyŋ qalǧyp ketken kezınde jylannyŋ şaǧyp öltıruı kezdeisoq oqiǧa ǧana emes. Būl pendesıne berılgen ruhtyŋ eskertuı. «Eşqaşanda pendeşılıktıŋ qyzyǧyna tüsıp, näpsınıŋ qūly bolmau» qajettıgıne meŋzegen derek dep tüsınuımız tiıs. Iаǧni, bärımız bıletındei būl ömırde eşteŋe de, eşnärse de kezdeisoq bolmaityny bärımızge taŋsyq jait emes. Kez kelgen ömırımızde bolǧan oqiǧadan bız sabaq alamyz. Sol qatelıktı ekınşı jasamauǧa tyrysatyn pendeşılıgımızde joq emes.
Sonymen, Qorqyt atanyŋ ömırdıŋ qūndylyǧyn önerden ızdeuı kelesı ǧasyrlarda Äl-Farabidıŋ ony ǧylym men bılımnen ızdeuımen jalǧasady. Būl türkı mädenietınıŋ jaŋa qyryn tanytady, iaǧni ol dästürler sabaqtastyǧynda özındık örnegın tapqan şyǧystyq örkeniettıŋ bır körınısı bolatyn. Türkı halqy – ūly halyq. «Şyǧystyq ūstazdyŋ tereŋ oily» eŋbekterı – ömır sürgen kezeŋde şyǧarmaşylyq arqyly ülken jetıstıkterge jetuge bolatyndyǧyn däleldegendei. Būl Qorqyt ata filosofiiasynyŋ jasampazdyǧynyŋ belgısı.
Qorqyt atanyŋ ruhani mūragerlerı ömır qūndylyǧyn naǧyz mändık deŋgeige deiın köterdı. Äsırese şyǧystyq ruhani dılımızde Qoja Ahmet İassauidyŋ orny bölek. Onyŋ barlyq sopylyq ömırı, sonyŋ ışındegı ılımı, Allaǧa degen, adamǧa degen, aqiqatqa degen senımın jyrlauǧa arnalǧan. Mıne, sonymen türkı dalasyndaǧy ruhani qūndylyqtardyŋ negızıgı jüiesı sonau erte zamannan-aq aŋǧaryla bastaǧan. Ǧūlamalar öz ūrpaǧyna dūrys joldy meŋzep, körsete bılgen. Sondyqtan ruhani mūralarymyz älı de tereŋ filosofiialyq zertteulerdı qajet etetın şoqtyǧy biık dünieler.
Aŋyz äŋgımelerı, jyr-dastandary bolmasyn filosofiialyq mazmūny tereŋ, ömırsüigıştık öşpes mūra. Mūny bükıl türkı jūrty moiyndap qana qoimai, türkı jūrtynyŋ ölım men ömır turaly tüsınıgınıŋ ädemılıgıne, ömırge qūştar janynyŋ asqaqtyǧyna tamsana taŋyrqaidy. Mäŋgılık närse – öner, şyǧarmaşylyq, adamnyŋ artynda qalǧan öşpes mūrasy. Abai atamyz «öldı deuge bolama oilaŋdarşy, ölmei tūǧyn artyna söz qaldyrǧan» - degendei, artynda halqy üşın, küllı qalyŋ türkı jūrty üşın Qorqyt ata öşpeitın şoqtyǧy biık, jaryq esım.
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
Kenjebaeva Läzzat, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ magistranty
