Áleýmettik til bilimin zertteýshi belgili ǵalym B. Hasanov etnıkalyq Otanynan tys jerlerde turatyn qazaqtardy «qazaq dıasporasy» dep ataý qajettigin kórsete kele, qazaq tilinde osy dıaspora sózine balama retinde «shoǵyr» sózi qoldanylýy kerek degen oryndy usynys aıtady. Ǵalym shetelderde shoǵyrlanǵan qazaqtardyń tilin, ómirin zertteý qazaq til bilimi úshin ǵana emes, dúnıejúzi áleýmettik lıngvıstıkasy úshin máni zor ekenin ataı kele bylaı deıdi: «Jer jahannyń 40 elinde qonys tepken qazaqtyń «qazaq» bolyp qalýynyń birden-bir kýási onyń saqtalǵan tili. Buǵan dálel sol – onyń ana tiliniń kóptegen elderde qazaq ómiriniń tórt negizgi salasynda, atap aıtqanda, turmysta, qoǵamdyq ómir men kórkem shyǵarmashylyq, aýyz ádebıeti salasynda tııanaqty qoldanylýy. Demek, qazaq shoǵyryna baılanysty zertteýdiń bar bastaýy - til»
B. Hasanov aıtylǵan oıyn órbite kele, qazaq shoǵyrlarynyń tildiń jaǵdaıyn zertteýdiń túrli qajettiligin ataı kelip, bylaı deıdi: «Birinshiden, bul zertteý etnos óz ortasynan tys jerde, ózge tildik ortada óz tilin qalaı saqtap, damyta alady?» degen dúnıejúzilik kókeıkesti máseleniń sheshilýine óz úlesin qosady.
Al, J. Bolatov bylaı deıdi. «Olardyń til erekshelikerimen tanysý Qytaı Halyq Respýblıkasynda turatyn qazaqtardyń tili týraly belgili dárejede qorytyndy jasaýǵa múmkindik beredi. Máselen, olardyń tilinde ózindik erekshelikterimen birge qazaq tiliniń shyǵys govorlaryna ortaq erekshelikterdi anyqtaýǵa bolady. Óıtkeni bul qazaqtar men Shyǵys Qazaqstan, Semeı, Pavlodar, Taldyqorǵan oblystary turǵyndary etnıkalyq jaǵynan biryńǵaı bolyp tabylady»,- deı kele avtor: «Shyǵys govorlarynyń tarıhyna qatysty keıbir máselelerdiń Qytaı, Mońǵol qazaqtarynyń tilin zerttegende ǵana anyqtalatynyn joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy»,-deıdi.
Qytaı qazaqtary tilindegi jergilikti erekshelikter jaıynda ekspedıııalyq zertteýler jasap, ol jaıynda oı-pikir aıtqan ǵalymdar qatarynda shyńjań til-jazý komıtetiniń professory Lı syndy, Pekındegi ulttar ýnıversıtetiniń professory Gyń Shymın, Batys ulttar ınstıtýtynyń ǵalymy Ýań Lızyńdy, Pekın ulttar ýnıversıtetiniń doenti Chyn Ianıandy, Oqabaı Toıynbaıulyn, Omarqan Asylulyn, Shyńjań ýnıversıtetiniń professory Mórqan Kemelqanulyn jáne Shyńjań qoǵamdyq ǵylym akademııasynyń aǵa zertteýshisi Jaqyp Myrzaqanulyn aıtýǵa bolady
Qytaıda turatyn qazaqtardyń tilindegi jergilikti erekshelikterge eń alǵash kóńil bólgen qytaı ǵalymy professor Lı Syn boldy. Ol alǵash ret 1955 jyly quramnyda 7 adamnan turatyn ekspedıııa uıymdastyryp, Ile aýdanynyń Týra sý aýylynda jáne Altaı aımaǵyna qarasty Utybaq aýylynda bolyp, materıaldar jınap qaıtqan. Keıinnen ǵalym, osy zertteý ekspıdıııasynyń nátıjesin «Shyńjańdaǵy túrki tildes halyqtar tiliniń jergilikti erekshelikteri jónindegi alǵashqy izdenister» degen maqalasynda jınaqtap kórsetti. Ol Qazaqstan men Qytaı qazaqtaryndaǵy dybystyq erekshelikterdi dáleldeı otyryp, Qazaqstan qazaqtary ádebı tilindegi tize, habar, tarıh lezde sekildi sózderdiń Qytaı qazaqtary tilinde dize, qabar, tarıq, ilezde túrinde aıtylatynyn kórsetken. Degenmen, Lı Syn eki el arasyndaǵy leksıkalyq, grammatıkalyq erekshelikterge kóńil aýdarmaǵan
Qytaı qazaqtary tiline birshama kóńil bólgen ǵalymnyń biri – professor Gyń Shymın. Professor Gyń Shymın óziniń «Qazaq tili grammatıkasy» degen eńbeginde osy óńirde turatyn, qazaqtar tilindegi erekshelikterge egjeı-tegjeıli toqtalǵan. Ǵalym til biliminiń dıalektologııa salasynyń til ǵylymy, til tarıhy úshin asa mańyzdylyǵyn ataı kelip, Qytaıda turatyn qazaqtar tilinde asa úlken tildik ala-qulalyq joq ekendigin, Qytaı qazaqtary negizinen tildik tutastyǵyn saqtap qalǵandyǵyn atap kórsetedi. Soǵan qaramastan, tildik erekshelikter múlde joq emestigin ataı kelip, ǵalym Qytaı qazaqtary tilin shyǵys soltústik, govor aımaǵy men batys ońtústik govor aımaǵyna bólip qarastyrady. Eki govorlyq aımaqty salystyra otyryp Gyń Shymın shyǵys soltústik govor aımaǵynyń terrıtorııasy keńdigin, halqynyń ssany da moldyǵyn eskere otyryp, Qytaı qazaqtary ádebı tiliniń qalyptasýyna negiz bolyp otyrǵan osy shyǵys soltústik govory ekendigin aıtady.
Qytaı qazaqtarynyń til ereksheligine kóńil bólgen ǵalymnyń biri – Chyn Ianıan. Chyn Ianıan Qytaı qazaqtary tilin Qazaqstandaǵy qazaqtardyń ádebı tilimen salystyra otyryp, olardyń óz ishinen qandy, týystyǵyna qaraı rý-rýǵa bólingenmen qarys-qatynas tyǵyz saqtalǵanyn aıta otyryp, sonyń saldarynan aıtarlyqtaı jergilikti erekshelikter baıqalmaıdy degendi aıtady. Soǵan qaramastan geografııalyq jer jaǵdaıyna baılanysty, ári rýlar arasyndaǵy ózgeshilikterge baılanysty belgili dárejedegi tildik erekshelikter qalyptasqanyn aıta kele, ol erekshelikter negizinen dybystyq jáne leksıkalyq turǵyda kórinetinin, al grammatıkalyq erekshelikter baıqalmaıtynyn aıtady. Qorytyndylaı kele ǵalym bylaı deıdi: «Qazaq halqy tarıhı sebepter saldarynan ekige bólinip qonystanǵandyqtan, qazaq tili shekara attanǵan tilge aınaldy. Eki elge bólinip qonystanǵan qazaq halqynda tegi bir tamyrdan óngen kóptegen ortaqtyqtar bolsa da, biraq ózderi qonystanǵan eki eldiń qoǵamdyq, ekonomıkalyq, mádenıet damýynyń deńgeıi árkelki, júrgizip otyrǵan ult saıasaty men ulttyq til jazý saıasatynyń basqasha bolý sebebinen, sondaı-aq ózge ult tiliniń yqpalyna ushyraý dárejesi uqsamaǵandyqtan Qytaı qazaqtary tili men Qazaqstan qazaqtary tilinde keıbir erekshelikter paıda boldy. Árıne, buǵan taǵy eki tildiń geografııalyq ortasy men qoǵamdyq mádenıetiniń de ózindik yqpaly bolady»
Qytaı qazaqtary tiline osyndaı kóńil bólgen ǵalymnyń biri – Ýań Lızyń. Ol Qytaı qazaqtary tilindegi dıalektilik erekshelikterdiń qalyptasýyndaǵy faktorlarǵa toqtala kelip «...Biraq ıelegen terrıtorııasy keń, qonystanýy batyrańdy, onyń ústine kórshi ulttar men ulystardyń yqpalyna únemi ushyrap otyrǵandyqtan qazaq tilinde dıalektilik erekshelik paıda bolady», - deıdi. Óziniń joǵary oqý ornyna arnap jazǵan «Qazaq dıalektologııasy» oqýlyǵynda ǵalym dıalekt uǵymyna bylaı dep anyqtama berdi: «dıalektilik erekshelikke ıe jergilikti til degenimiz – ádebı tildiń óz ereksheligi bolyp sanalatyn aımaqtyq til bolyp tabylady. Iaǵnı, ortaq ádebı tilde ejelden bar erekshelikterden tys erekshelikterge ıe til. Ári ol ortaq ádebı tildiń quramdas bólimi esepteledi»
Qytaı qazaqtary tiline azdy-kópti kóńil bólgen ǵalymnyń biri - Jaqyp Myrzaqanuly. Ǵalym qazaq tili erekshelikteriniń qalyptasý tarıhy kóne rýlyq, taıpalyq kezeńnen bastalatynyn, biraq qazaq tili birtutas halyq tili bolyp qalyptasqandyǵyn, sondyqtan azdaǵan dybystyq leksıkalyq ózgeshelikterge ushyraǵan rý tilderi bar ekenin aıtady. Ol Ile aımaǵyna qarasty Tekes, Chapchal, Monǵolkúre, Qorǵas qatarly aýdandardaǵy alban, sýan rýlarynyń tilindegi keıbir erekshelikterge toqtalady. Jáne olardyń óte az ekenin aıta kelip, ǵalym olardyń birtutas ult tiline áseri eleýsiz ekenin aıtady.
Qytaı qazaqtary tilindegi turaqty sóz tirkesine múlde kóńil bólinbegen deýge bolady. Sondaı-aq Qytaı qazaqtary tilinde jergilikti erekshelikter óte moldyǵymen kózge túsedi. Biraq ony zertteý bizdiń nysanamyzǵa kirmeıtindikten, biz sol tildik erekshelikter óte moldyǵymen kózge túsedi. Biraq ony zertteý bizdiń nysanamyzǵa kirmeıtindikten, biz sol tildik erekshelikterdiń aýqymdy bóligin quraıtyn turaqty sóz tirkesterine toqtalýdy jón kórdik.
Qytaı qazaqtarynda Ádebı tilde
turmysqa qysyraý turmys qystaý
búlinshilik salý búlik salý
shyrapatyn buzý shyrqyn buzý
káni bolý kánigi bolý
sheke qaraý shekeden qaraý
raıyna baǵý raıyn baǵý
ezip maltaý maltasyn ezý
ish qusada bolý ish qusa bolý
batyna almaý bata almaý
kóz aıdyn bolý kózaıym bolý
Ereksheligi – tek quramyndaǵy keıbir sózder azdy-kópti grammatıkalyq ózgeshilikterge ushyraǵan.
Qytaı qazaqtary tilindegi jalpyhalyqtyq leksıkadan jasalǵan dıalektilik frazeologızmderdiń birqatary ádebı tilde de kezdesedi. Alaıda bul aımaqta ol tirkestiń quramy túrli leksıka sımantıkalyq (qanjilik bolý qansorpa bolý; arshyǵan jaýńaqyndaı) "arshyǵan jumyrtqadaı" , t.b. grammatıkalyq (batyna almaý "bata almaý") qarymjysyn qaıtarý qarymtasyn qaıtarý t.b. dybystyq jaǵynan (oraty kelý) oraıy kelý, pisi jeńý mysy jeńý, t.b.) ózgeriske ushyraǵan. Qytaı qazaqtary tilindegi dıalektilik frazeologızmderdiń jalpyhalyqtyq leksıkadan quralǵan túriniń ózi alýan túrli ereksheliktermen sıpattalatyny aıqyndalady.
Birqatar frazeologızmder tikeleı Qytaı tiliniń áserinen qalyptasqan. Frazeologızder quramyndaǵy Qytaı tilindegi sózder dybystyq, grammatıkalyq jaǵynan Qazaq tiline beıimdelgen. Mysaly, jıly bolý "kúıip pisý, ashýlaný", (qytaı tilinde ji - kuıip pisý, ashýlaný; zaýtaly qylý "aıaq asty bolý, qorlaný" (qytaı tilinde; zao ta le - aıaq asty bolý, qor bolý degen maǵynada))
Qytaı qazaqtary tilindegi aýdarylyp, qoldanysqa engen.
Mysaly; jumsa qoldylyq isteý, kóńilshektik, kóńilge qaraýshylyq (qytaısha; shou-qol, kgft - jumsaq); ózin-ózi borshalaý "ózin-ózi syndaý, ózine baǵa berý" (qytaı tilinde; zi wo pao xi); jalańaıaq dáriger "aýyl aralap emdeıtin dáriger" (qytaı tilinde: chi jiaoyi sheng).
Qytaı qazaqtary tiliniń zerttelý sıpatyn jınaqtaı kele aıtarymyz, birinshiden, Qytaı qazaqtarynyń tili jan-jaqty ǵylymı turǵydan arnaıy zerttelmegen. Degenmen bul másele Qazaqstan ǵalymdarynyń da, Qytaı ǵalymdarynyń da onyń ishinde, Qytaıda turatyn qazaq ǵalymlarynyń da únemi nazaryn aýdaryp kelgen.
Ekinshiden, Qytaı qazaqtary tilindegi erekshelikter negizinen Qytaı ǵalymdarynyń turǵysynan edáýir zerttelgen. Alaıda bul zertteýler birtutas emes, kóbine shashyrańqy túrde qarastyrylǵan. Olaı deýimizge sebep, keıbir ǵalymdar tek Qytaı qazaqtarynyń tilin Qazaqstan qazaqtarynyń tilimen jalpylaı salystyrady. Onyń ózinde biri tek kirme sózder turǵysynan (mysaly: Chyn Ianıan negizinee orys tili áserinen týǵan sózderdi salystyrady) salystyrsa, endi bir jalpy Qazaqstan qazaqtary tilimen salystyrady, onyń ózinde naqtylyq joq ekeni baıqalady. Árıne, munyń ózindik sebepteri de joq emes. Aldymen zerttep otyrǵan ǵalymdardyń barlyǵy da sol ólkeniń ókilderi, ekinshiden, onyń ishinde qazaq tiline taldaý jasap otyrǵan ǵalymdardyń birsypyrasy ulty basqa Qytaı ǵalymdary. Sondyqtan, bul pikirler osyndaı azdy-kópti kemshilikterine qaramastan, Qytaı qazaqtary tilin zertteý salasynda úlken ǵylymı qundy dúnıeler bolyp tabylady.
Danat Janataev ,Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ultttyq ýnıversıtetiniń
doenti,fılosofııa ǵylymdarynyń kandıdaty
Arǵymbek Mádına, Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ultttyq ýnıversıteti,
Fılologııa jáne álem tilderi fakýltetiniń magıstranty
