Osydan 80 jyl būryn, iaǧni, 1940 jyly jazuşy Jaqsylyq Sämitūly düniege keldı.
Qytaidyŋ Altai aimaǧyndaǧy Jemenei audany, Lasty mekenınde tuǧan. Şyŋjaŋ institutynyŋ filologiia fakultetın bıtırgen (1959). 1959–1979 jyldary qytaidy jürgızılgen solşyl saiasat kezınde «ūltşyl» atanyp, "Tarym" jaza lagerınde aidauda bolǧan. 1980–1989 jyldary «Altai aiasy» jurnalynda bas redaktor, 1989–1993 jyldary Şyŋjaŋ televideniesınde redaktor.
1993 jyly Qazaqstanǧa köşıp kelgen. Äl-Farabi atyndaǧy QazMŪU-dyŋ şyǧystanu fakultetınde dosent, bıraz jyldar ūstazdyq qyzmet atqarǧan. 1957 jyldan bastap ädebietke aralasqan. Qytai Halyq Respublikasynyŋ Memlekettık syilyǧynyŋ laureaty (1985), «Sergeldeŋ» trilogiiasynyŋ bırınşı jäne ekınşı kıtaby (1996–2000), «Qytaidaǧy qazaqtar» atty monografiiasy (2000) basylyp şyqty. Şyǧarmalary: "Atameken. Povest. «Ürımjı», 1983; "Tau samaly". Povest. «Ürımjı», 1985; "Aq tılek". Povest. «Küitın», 1990; "Aq säule". povest. «Ürımjı», 1992; "Sergeldeŋ". Roman. 1-kıtap. A., «Ana tılı», 1996.
Jazuşy 2008 jyly Almatyda qaitys boldy.
"adyrna.kz" Ūlttyq portaly jazuşynyŋ bır äŋgımesın nazarlaryŋyzǧa ūsynady.
(Äŋgıme)
Şi-anda oqyp jatyrmyn. Ülken qala. Bır kezde, Prezident Jiiaŋ Jieşynyŋ tūsynda, uaqyttyq bolsa da, Qytai memleketınıŋ astanasy bolǧan äigılı orda. Qanşa keremet degenmen, alǧaşqy kezde onşa ūnai qoimap edı. Men siiaqty saharada tuyp ösken auyl balasyna qala ömırı, jatyn orny, klimaty, tūrǧyndarynyŋ jürıs-tūrysy, ışıp-jemı, bärı de bötendeu körıngen. «Oipyrai, myna tymyrsyq tūrmys, qapyryq aua, qolqany qapqan qoiu şaŋ men kök tütınnıŋ astynda bır jyl ömır süru degenıŋ, qūdai saqtasyn, qiynnyŋ qiyny körıngen. Endı mıne bıtpestei bolypsezılgen sol bır jyl zyr etıp öte şyǧyp,Şynjaŋǧa qaitatyn uaqytymyz taiaǧan şaqta men oilanyp qaldym. Oqyp jatqan ornymyz Şi-an zaŋinistituty. Batys soltüstık boiynşa zaŋ bılımın üiretetın jalǧyz-aq oryn. Bız sonyŋ qysqa merzımdık kurysynda oqyp jatyrmyz. Kursanttardyŋ būl toby Şynjaŋnyŋ ärqaisy aimaq, audandarynan kelgen zaŋ qyzmetkerlerı. Ūiǧūry bar, özbek, tatar, sıbe, Solaŋy bar – tügel eresek azamattar. Köbısı üilengen, bala-şaǧaly adamdar. Tıptı Gomindaŋ tūsynan berı zaŋ salasynda ıstegen, şalǧysy ūzyn qara mūrtty egde adamdar da joq emes. Solardyŋ ışındegı eŋ jasy da jäne jalǧyz qazaq ta – men. Oqu merzımı aiaqtaluǧa taiaǧan saiyn bärı de erterek qamdanyp, elge, bala-şaǧanyŋ qasyna tezırek jetuge asyǧyp, bazarǧa şyǧyp, sälem-sauqyt alyp, quanysa bastady. Quanbaǧan jalǧyz men ǧana. Keiıngı kezde, tıptı Şi-annan ketkım kelmei de qalyp edı. Onyŋ elden özgeş sebebı bar. Men bır aimaqtaǧy ataqtybaidyŋ balasy bolatynmyn. Äkem ülken bır rudyŋ elbasy, bırneşe atadan berı tūqym jalǧaǧan aqsüiek, Manchjur patşasynyŋ qolynan alǧan qara kök tasy, tauys degen qūstyŋ qyzyldy-jysyldy bolyp qūbylyp tūratyn ekı tal şalǧysy – täjı, genaral şendı sap-sary ala, oqaly tony bar erekşe abyroily mansap iesı. Bıraq, solai bolǧanymen. keiıngı zaman bızge qyryn qaraǧan. Talai ǧasyrmyzǧymai kelgen baǧymyzdyŋ qaitqan tūsy. Äkem oqyǧan, mol bılımdı, sūŋǧyla, kemeŋgeradam edı. Şynjaŋda Altai, Tarbaǧatai, Ile – üş aimaq qozǧalyp, Şyǧys Türkıstan deitın respublika qūramyz dep jappai atqa mıngen kezde mal-däulettı qoiyp, şybyn jandy da sonyŋ qūrbandyǧyna atap, atoi salyp, aldyda jürgen äkem bır kezde aiaq astynan jalt būrylǧan bolatyn. 1946 jyly Keŋes odaǧy men Qytai ükımetı ymyralasyp, älgı Şyǧys Türkıstan respublikasyn küşınen qaldyryp, «üş aimaq ükımetı» dep ataǧan kezde-aq: «qap!» dep, sanyn bır-aq salǧan. On alty jastaǧy kezım edı. Üidıŋ kenjesımen bolatynmyn. Äkem menı auyl syrtyna, töbe basyna oŋaşa ertıp şyqqan. -Ūlym, bızdıŋ künımız bauǧa taiady,-degen. Keşkı mezgıl edı. Kün eŋkeiıp, sonau alystaǧy qoŋyr beldıŋ üstıne tönıp qalǧan. Sol kökjiekte tūtasyp jatqan qara qoşqyl, zıl-batpan auyrbūlttyŋ üstıŋgı jaǧy qyp-qyzyl, küp-küreŋ, qoiu, lat qan edı. Jaişylyqta nūrlanyp, balqyp batatyn şūǧylaly altyn kün bügın qap-qara qūi batpaqqa bılınbei jyljyp, aqyryn sıŋıp öşıp bara jatqan. Men sol körınıske köz jıberdım. -joq, ūlym, ol kün emes,- dep edı äkem basyn şaiqap. Dauysy böten. Ünı tarǧyldap kömeiınen şyǧady. Qasırettı auyr ün,- Ol kün emes, ūlym, bızdıŋ basymyzdaǧy kündı aitam. Bılesıŋ be, jetı atamyzdan berı bızdıŋbasymyzda qūdaidyŋ özı bergen, bır üzılmei jalǧasyp kele jatqan, mäŋgı şūǧyla şaşyp jainap tūrǧan baqyt künı boluşy edı ǧoi. Sol kündı aitam!- dep ışten tyna, tūnşyǧyp toqtap qalǧan. Beiuaq keş. Qap-qara tün tönıp keledı. Jūldyzsyz qaraŋǧytün. Qara tau qara barqyndap, tünere, melşiıp qalǧan. Qara töbenıŋ basynda qap-qara bolyp qarbiyp äkem otyr. Ūzaq uaqyt ünsız qaldyq. -Ūlym,- dedı äkem bır kezde,- Qara nor qalyŋ elmsız. Tusymyz köp, Aǧalaryŋ da az emes. Bıraq ümıttı saǧan arttym, jas bolsaŋ da. Sen aman bol. Künderdıŋ künınde, zamandar ötıp, künımız qaita tuǧanşa… Būl düniede bızden de bır ūrpaq tırı jürsın. Sonymen on alty jasymda bır jaqsy atymdy mındım de, äskerge qatynasyp kettım. «Adamnyŋ basy Allanyŋ doby»degen. Domalai-domalai jürıp, aqyry būryn atyn estıgenımız bolmasa, menı qoiyp, äkem de aiaq basypkörmegen Qūlja deitın şaharda qyzmetke tūryp qaldym. Sodan berı, mıne, segız jyl öttı. Älı elge baryp körgen emespın. Syrttai estıp jüremın. Äkemnıŋ sondaǧy aitqanynyŋ bärı aumai kelgen. El tozǧan. Hisapsyz qalyŋ mal konfeskege tüsıp, kım körıngennıŋ qolynda ketken. Bärın aldyn ala bılıp otyrǧan kemeŋger äke de basqa barar jer , basar tauy joq, üide otyryp qolǧa tüsken. Abaqtyǧa jabylǧan. Qytai kompartiiasy bar bilıktı qolyna alǧannan keiın, iä, anau qyzyl armiiany Şynjaŋǧa bastap kırgen Vaŋ Jyn deitın genaral qylyşynan qan tamyp tūrǧanda, türmede ūzaq qamalǧan, qyltamaq bolyp, keŋırdegınen as ötpei äl üstınde, onsyzda ölım auzynda jatqan, bır ru eldıŋ ūitqysy bolǧan, bailyǧynan basqa qyldai qylmysy joqsol beikünääkenı ölım jazasynakesıp, öz aiaǧymen tūratyn maǧdyry qalmaǧan beişara hal üstınde de, tittei şımırıkpei, arqasyn tamǧa jastap tūrǧyzyp, arqanmen şandyp bailap qoiyp, myltyqty keudesıne tırep atyp öltırgen. Ükımdı solai oryndaǧan. Qazır qūdaiǧa şükır, jas bolsam da, ömırdıŋ talai ystyq-suyǧyn basymnan keşırıp, oŋ men solymdy aiyryp qalǧan kezım. Onyŋ üstıne zaŋ oqyp jatyrmyn. Qytai zaŋy. Kommunistık Qytaidyŋ jaŋa jarǧylary. «Şynjaŋǧa baram, künderdıŋ künınde…Äi, osy Şi-anda qalyp qoisam jaqsy bolar edı. Eşkım tanymaityn böten elde, qalyŋ qytaidyŋ arasynda jüre bersem, odan eşteŋem kemımes edı. Al, üilenu turaly bolsa… Basym aman, janym tırı bolsa, erkek adamǧa nemene, qazaq kezıkpegen künnıŋ özınde de qytaidan iaki ūiǧūrdan bır şüike bas tabylmai qalmas…» Sonymen, osylaişa, aqyry Şi-annan ketpei, osynda qalyp qoiuǧa bel bailadym. Soǧan şyndap bekıgennen keiın onyŋ da amalyn qarastyra bastadym. Bır ekskursiia tobyn bastap kelıp jürgen bızdıŋ aimaqtyŋ uäliı Telmūhammetke amandasa bardym. Äkemmen dämdes bolǧan, būrynnan tanys adam edı. Jyly-jyly söilestı. Osynda oqyp jatqanyma quanyşyn bıldırıp, hal-jaǧdaiymdy, üirenu aqualymdy, būdan ary ne ıstemek oiym bar ekenın sūrady. Eger qajet bolsa, menıŋ qalauym boiynşa, özımızdıŋ aimaqqa nemese Ürımjı qalasyna iaki Qūljaǧa jaqsy bır orynǧa qyzmetke ornalastyruǧa kömektesetının de aitty. Men de onyŋ auzynan osyndai bır söz şyqsa dep kütıp otyrǧam. -Köŋılıŋızge köp raqmet. Eger şyndap kömekteskıŋız kelse, menıŋ osy Şi-anda bır orynǧa ornalasyp qalyp qoiuyma qol üşın berseŋız,- dedım oiymdaǧyny jasyrmai. -Şi-anda deisıŋ be?- dedı ol betıme jalt qarap. -İä, osy Şi-anda. Telmūhammet menıŋ bas-aiaǧymdy qaitadan bır şolyp şyǧyp, közıme tesıle qarap qaldy da, soŋynan tereze jaqqa oilana qarap otyryp baryp, ışten tyna aqyryn kürsınıp qoidy. Bärın bılıp tūr edı. Menıŋ oiymdaǧyny da tüsındı. -Qaitqyŋ kelmeidı ǧoi sonda?- dep qaitalady astyŋǧy ernın jymqyra tıstep, bögelıp qalyp. -İä, qaitqym kelmeidı. -Onyŋ da jön,- dedı oiǧa şoma otyryp,- Qytai degen qalyŋ el ǧoi. Oŋai sıŋesıŋ… Sonda men saǧan ne ıstep beruım kerek? -Osynda batys soltüstık Qytai ūlttyq ıster komitetınde Jäkenıŋ Mūqaşy ısteidı. Lauazymy biık, aitqan sözı ötıp tūr deidı ǧoi. Sol kısıge ertıp barsaŋyz.- dedım ıştei quanyp otyrsam da, onymdy aşyq sezdırgım kelmei, jasqana tıl qatyp. -Jaraidy,- dedı Telmūhammet bırden kelısım berıp. Jäkenıŋ Mūqaşyna ertıp bardy. Menıŋ kım ekenımdı jasyrmai aityp, tolyq tynystyrdy. Şi-anda ne sebeptı qalyp qoimaq bolǧanymdy da bükpesız aitty. Mūqaş ta tüsıngen syŋai baiqatty. Bılımdı, sabyrly adam eken. Özı de men siiaqty qara köktıŋ tūqymy. «merkıttıŋ äkesımın, kereidıŋ jäkesımın» deitın Altai, Tarbaǧatai öŋırındegı kerei, naimanǧa ǧana emes, qytai men manchjurge, monǧolǧa da sözın syilatqan Jäke bidıŋ balasy. Osydan ekı-aq jyl būryn iaǧni 1951 jylǧy «üşke qarsy» deitın eŋ bırınşı kommunistık nauqan kezınde özı de abaqtyǧa jabylyp, ölım jazasyna kesılgen. Su ışerı bolǧanda däl sol tūsta ūrdajyq Qytai genaraly Van Jyn ortalyqqa auysyp kettı de, onyŋ ornyna kelgen Chi Jūŋşyn Şynjaŋ türmelerındegı däl osylai ölım kütıp otyrǧan köp adamdy aqtap, bosatyp jıbergende, sol köp beiuazdyŋ ışınde bostandyqqa şyqqandardyŋ bırı osy Mūqaş bolatyn. Sodanol özınıŋ tuǧan jerı Altaidan, tıpitı Şynjaŋnan da pana tappai äbden tüŋılıp, Şi-anǧa kelıp, bır mezgılge bolsa da, ajaldan tasada ömır sürıp jatqan. Sondyqtan ol da ekı sözge kelgen joq. -Jaraidy. Oqu aiaqtaluǧa jaqyndaǧanda kel, alyp qalaiyn,- dedı bögelmesten. Oqu merzımı aiaqtap, endı bölıs jüreiın dep jatqan kezde Mūqaşqa taǧy bardym. Ol kısı de ūmytpaǧan eken. Batys soltüstık Qytai zaŋ inistitutı deitın ülken oqu ornynyŋ rektoryna ertıp kırdı. Üstınde törtqaltaly kök şapany bar, qūlaǧy qalqiǧan, alasa boily, jaǧyna pyşaq janyǧandai aryq qytai otyr eken. Bızdı ornynan ūşyp tūryp, qalbalaq qaǧyp qarsy aldy. Oryndyq qoidy. Bır-bır tal papiros ūsynyp, bır-bır stakan qainaǧan su äkeldı. Osynyŋ bärın ol özı qolymen ıstep bolyp, qaita kelıp ornyna ornyǧyp otyrdy da: -Al, qoş keldıŋızder,- dedı bızdıŋ betımızge barlai qarap. Mūqaş özınıŋ jönın aityp edı, bırden tani kettı: -O, iä, sızdı bılem. Bız būrynnan tanyspyz emes pe?! Mart aiynda ūlttyq ıster komitetınıŋ joralarjinalysynda sız baiandama jasadyŋyz ǧoi. Keremet söiledıŋız. Sodan keiıngı qonaqasyda da bırge bolǧamyz.- dep sözın jalbyraqtai, jaǧympazdana bastady da, soŋynan tüsın suyta kelıp toqtap qaldy. Mūqaş menıŋ jönımdı aityp edı, oǧan da lypyldap, köŋıldı jauap qaitardy: -Jaraidy. Bız aqyldasyp köreiık.- dedı Mūqaşqa qarap, jylmaŋ qaǧyp. Sonan maǧan būryldy. Qaşan kelgenımdı, qaida oqitynymdy sūrady. Soŋynda : -Qytaişa bılesıŋ be?- dedı qasyma kelıp. -İä, bılem,- dedım men qytaişa jaqsy söilei alatynymdy däleldep, özım jönınde qysqaşa tüsınık jasap. -Jaza alasyŋ ǧoi? -İä, jaza da, oqi da alam. -Onda öte jaqsy. Bız de däl sendei özı jas, özı bılımdı, ūlttyq kadrge zärumız. Osynda mūǧalım bolyp qaluǧa qalaisyŋ? -Qandai qyzmet berseŋız de, bärıne maqūlmyn. – Jaraidy. Bız aqyldasyp köreiık. Şi-an degen ülken qala. Sender siiaqty az ūlttan şyqqan bılımdı jastardy qajet etıp otyrǧan oryndar öte köp. Osynda qalarsyŋ, iaki mynau Mūqaŋnyŋ qasyna ūlttyq ıster komitetıne jıberermız. Aqyldasaiyq. Sen kelerdüisenbı künı bır habarlasşy,- dedı külıp tūryp, arqama qaǧyp. Quanyp kettım. Jataqqa da quanyşymdy basa almai, salyp ūryp, alqynyp kırdım. -Öte köŋıldısıŋ ǧoi?- dedı menımen bır jataqta jatatyn Qaşqarlyq, Mämtımın deitın ūiǧūr azamaty. Jasy bızden köp ülken. Baiaǧyda anau 30-jyldarda Ürımjıdegı ofiserler tärbieleitın mektepte oqyǧan. Keiın polk basqarǧan. Sol tūstaǧy qazaqtyŋBädelhan Sügırbaev, Hakım Ömırbaev, Mahmūt Ömırtaev, Änuar Qanafin siiaqty köp jıgıtterımen bırge oqyǧan. Ömır boiy qytailarmen ıstesbolyp, solardyŋ syr-sipatyn jattap ösken asa bılımdı jıgıt edı. Keide bızge aǧa ıspettı aqyl da aityp qoiatyn. Bır jataqta jatqan soŋ jäne özın erekşe qūrmetteitındıgım sebeptı men odan köp syr jasyrmaitynmyn. Şi-anda qalyp qoiǧyş oiym bar ekenın de aşyq aitqanmyn. -Qūdai berdı. Şi-anda qalatyn boldym.- dedım men Alyp ūşqan quanyşymdy onymen bölıskım kelıp. -Bastyq solai dedı me? -Joq. Beinesınen sony bıldım. Ol menıŋ betıme köz toqtata, barlai qarap qaldy: -Qalai boldy? -Bastyq öte jaqsy qabyldady?- dedım men ekı ezuım ekı qūlaǧyma jetıp. Mämtımın äka qabaǧyn säl şytynǧandai boldy: -Öte jaqsy qabyldady de,- dedı menıŋ sözımdı qaitalap.- Temekı ūsyndy ma? – İä, öz qolymen su da qūiyp berdı. Tıptıbäiek boldy. – Küldı me özı? -İä, külıp otyrdy. -Özıŋdı maqtady ma? -Oi, Menı sondai jaqsy tüsınedı eken. Tıptı arqalanyp qaldym. -Aqyldasaiyq dedı me? -İä, tūp-tura süi dedı.- dedım men onyŋ bärın bılıp otyrǧanyna quana tüsıp. – Şyǧarda arqaŋa qaqty ma? -İä, qaqty. Mämtımınnıŋ ezuıne bolymsyz külkı üiırıldı. Ündemei basyn şaiqady. Ne däuır bögelıp qaldy. -Neboldy, äka?- dedım men şydamym tausylyp. Mämtımın qabaǧyn şytyndy: -Onda ümıtıŋdı üz. Şi-anda qala almaidy ekensıŋ.- dedı şort kesıp. Men yza bop kettım. «Ottapsyŋ!» dep qala jazdap baryp auzymdy äreŋ tiyp aldym. Zamandastarymnyŋ bıreuı bolsa, äuelı boqtap ta jıberetın edım. Amalsyz syrt ainalyp jürıp kettım. Ökpelep, renjıp qalsam da, eşteŋe degem joq. «bılgışsınuın özınıŋ. Pendeşılıkpen köre almai aityp otyrǧoi. Erteŋ körermın» dedım ışımnen. Keler aptada bölıs şyqpaqşy. Bızdıŋ qaida qyzmetke baratyn taǧdyrymyz da şeşılmek. Jetı kün degen tausylyp berseşı. Mämtımınnıŋ älgı sözınen keiın jüregım küptı bolyp, alaŋdap qalsam da, alyp ūşqan asau köŋılmen, ülken ümıt arqalaǧan jastyq jalyn toqtatpai, uädelı düisenbı künı rektordyŋ aldyna taǧy bardym. Ol da menı körgen jerden yrsyŋdap, taǧy da jalbyraqtap qarsy aldy. Soŋynda tittei şımırıkpesten: -Şynjaŋnan kelgen kursanttardy tügel öz jerıne qaitaratyn boldyq. Ereje osyndai. Joǧarynyŋ būiryǧy da osy,- dedı külıp otyryp. Taǧy da arqama qaǧyp şyǧaryp saldy.Soŋy
Ūqsas jaŋalyqtar
