Ş.Uälihanov atyndaǧy tarih jäne etnologiia institutynyŋ Düniejüzı tarihy bölımınıŋ meŋgeruşısı Güljauhar KÖKEBAEVA "Zaŋ" gazetınıŋ tılşısıne sūhbat berdı.
– Güljauhar Käkenqyzy, ekınşı düniejüzılık soǧysqa keŋes äskerı qatarynda Qazaqstannan jäne odaqtas respublikalardan qatysqan qazaqtardyŋ naqty sany anyqtaldy ma? – Qazaqstannan jäne basqa respublikalardan qatysqan qazaqtar sany tolyq anyqtaldy dep aita almaimyz, öitkenı, soǧysqa qatysty statistikalyq jinaqtarda köbınese mälımetter ūlttar boiynşa emes, respublikalar boiynşa berıledı. Jalpy alǧanda soǧysqa qatysqandar sany turaly mälımet te ärtürlı, qazır 1 196 myŋ nemese 1 366 myŋ qazaqstandyq maidanǧa şaqyryldy, olardyŋ 610-630 myŋy soǧystan oralmady degen mälımet jiı kezdesedı. Būl qūrǧaq sannyŋ ar jaǧynda qanşa adamnyŋ auyr taǧdyry tūr. General-polkovnik G.F.Krivoşeevtıŋ jetekşılıgımen qūrastyrylǧan statistikalyq jinaqta da soǧysqa qatysqandar men qaza tapqandar turaly mälımetter ūlttar boiynşa berılmegen. Būl jinaqta ūlttar boiynşa berılgen ekı ǧana mälımet bar: 1941–1945 jyldardaǧy alapat şaiqastarda 125 500 qazaq qaza tapty; tūtqynnan 23 143 qazaq qaityp keldı. Eger sol qaza tapqandar sanyna habarsyz ketkenderdı jäne faşistık tūtqynda qaza bolǧandardy qossaŋyz, ol bırneşe esege köbeiuı mümkın. Sondai-aq, osy sandyq mälımetterdıŋ barlyǧynda 1939 jyldyŋ qyrküiegındegı Polşamen soǧysqa, 1939–1940 jyldardaǧy Finliandiiamen bolǧan 105 kündık soǧysqa qatysqandar jäne qaza tapqandar engızılmegenın de eskereiık. – Soŋǧy jyldary Keŋes Odaǧyna oquǧa kelıp, keiın özderı sūranyp soǧysqa qatysqan Qytai qazaqtary turaly da bırqatar mälımet jaryq köre bastady. Öz tarapyŋyzdan alyp-qosaryŋyz bar ma? – Mūndai mälımetter negızınen ǧalamtorda berılıp jür, al, ǧylymi derekterde kezdespeidı. Jalpy HIH ǧasyrdyŋ 30-şy jyldarynda KSRO Şyŋjaŋ ölkesıne airyqşa män bergenı jäne tyǧyz qarym-qatynas jasaǧany belgılı. 1934 jyly Keŋes ökımetı Şyŋjaŋ jastaryn Keŋes Odaǧynda oqytu turaly şeşım qabyldady, osydan keiın Qazaqstannyŋ, Özbekstannyŋ jäne Sıbırdıŋ bırqatar qalalarynda Şyŋjaŋda tūratyn ärtürlı halyq ökılderı oqydy. 1940 jylǧa qarai jalpy alǧanda Şyŋjaŋ ölkesınen kelgen 30 myŋnan astam adam bılım aldy, olardyŋ ışınde sol ölkede tūratyn bardyq halyq ökılı boldy. 1934–1937 jyldar aralyǧynda Almatyda, Şymkentte jäne Taşkentte Şyŋjaŋnan kelgen 586 student medisina, auyl şaruaşylyǧy, pedagogika, memlekettık basqaru salalary boiynşa bılım alǧan. Olardyŋ ūlttyq qūramy turaly mälımet mardymsyz, tek 1934 jyly kelgen 106 studenttıŋ qatarynda 2 ǧana qazaq bolǧany belgılı. Ärine, būl mäsele boiynşa Mäskeudıŋ arhivterınen mälımetter tabuǧa bolady. Bıraq, olardyŋ soǧysqa öz erkımen ketuı turaly mäselege senu qiyn, öitkenı, Keŋes Odaǧynyŋ memlekettık äskerı qatarynda şetel azamatynyŋ qyzmet etuı üşın ol KSRO azamattyǧyn aluǧa tiıstı edı. Sondyqtan, Şyŋjaŋnan oquǧa kelgen qazaqtar Keŋes Odaǧynyŋ memlekettık äskerı qataryna öz tılegımen de bara almaidy. Ärine, barlau mekemelerıne, partizandyq küreske şeteldıkterdı paidalandy, bıraq ol resmi türde memlekettık äsker qatarynda soǧysqa qatysu bolyp sanalmaidy. Şyŋjaŋ qazaqtary 1945 jyly Kvantun äskerın talqandauǧa Qytai äskerınıŋ qūramynda qatysuy äbden mümkın. – Soǧys kezınde tūtqynǧa tüsken jäne auru-syrqau men ondaǧy azaptaulardan türmede qaitys bolǧandar, keiın elge aman qaitqandar men şetelde qalyp qoiǧandardyŋ sanyna qatysty derekterdı bır ızge tüsıru qalai jürıp jatyr? – Soǧys tūtqyndary turaly mäselemen ainalysqanyma 30 jyldai bolyp qalypty. Germaniianyŋ arhivterınde bırneşe ret zertteu-ızdenıs jūmystaryn jürgızdım. Sol derekterge negızdelgen monografiialyq zertteuım 2009 jyly basylyp şyqty. Onda soǧys tūtqyndarynyŋ halyqaralyq-qūqyqtyq statusy, keŋes jäne nemıs tūtqyndarynyŋ sany, qazasy, auruy, halyqaralyq ūiymdardyŋ kömegı siiaqty auqymdy mäseleler zerttelgen. Qazırge deiın keŋestık soǧys tūtqyndarynyŋ jalpy sany tolyq anyqtaldy dep aita almaimyn. Būrynǧy keŋestık elder soǧys tūtqyny turaly mäselede ünemı nemıs zertteuşısı H.Ştraittyŋ orys tılıne audarylǧan eŋbegındegı mälımetterge süienedı. Onda keŋes tūtqyndarynyŋ jalpy sany, qaza tapqandar turaly, taǧy basqa mälımetter barşylyq jäne būl mäselege jan-jaqty, tereŋ taldau jasalǧan. Alaida, nemıs zertteuşılerınıŋ eŋbekterınde, nemıs jäne keŋes resmi qūjattarynda keŋestık soǧys tūtqyndarynyŋ jalpy sany turaly ärtürlı mälımet berıledı: H.Ştraittyŋ monografiiasynda – 5 734 528, I.Hoffmannyŋ zertteuınde –5, 24 million, Vermaht tūtqyndar bölımı daiyndaǧan anyqtamalyq qūjatta 1944 jylǧy keŋes tūtqyndarynyŋ sany – 5 165 381 dep körsetılgen. KSRO qorǧanys ministrlıgınıŋ 1988 jyly qūrǧan komissiiasynyŋ anyqtamasynda 1941–1945 jyldary tūtqynǧa tüskender jäne habarsyz ketkender sany 4,559 mln degen mälımet berılgen. Soǧys kezınde keŋes jauyngerlerın fin jäne rumyn äskerlerı de tūtqyndady. 1941–1944 jyldary 64 188 keŋes soǧys tūtqyny Finliandiiada boldy, onyŋ 10 016-sy qaza tapty, Rumyniiada bolǧan 82 090 keŋes tūtqynynyŋ 5221-ı qaza tapty. Qazaqstandyq tūtqyndardyŋ taǧdyryn anyqtau jäne bırtūtas elektrondyq baza qūru mäselesın QR Prezidenttık Arhivı kötergen bolatyn. Arhivte «Ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ qazaqstandyq äskeri tūtqyndary. Respublikalyq derekter bazasy» taqyrybymen joba jasalyp, sait aşylǧan jäne osy mäselemen ainalysatyn, mälımetter jinauǧa kömektesetın ǧylymi keŋes qūrylǧan edı. Osy joba boiynşa tūtqyndarǧa qatysty bırtalai mälımetter jinaldy, aşyq nemıs saittary men zertteuler boiynşa qazaqstandyq tūtqyndardyŋ tızımı jasaldy. Alaida būl tızım älı tolyq emes, öitkenı, qazaqstandyq tūtqyndar taǧdyryn anyqtau üşın Germaniianyŋ arhivterınde jūmys ısteu kerek. – Zertteu jasauǧa ne kedergı?. – 2017 jyly qazaqstandyq soǧys tūtqyndarynyŋ taǧdyryn zertteu taqyrybyna arnalǧan ǧylymi joba jasap, 3 jyl saiyn ötkızıletın jobalar saiysyna bergen edık, oǧan aqşa bölınbedı. Eger qarjy bölınse, Germaniianyŋ arhivterındegı qūjattardy zerttemekşı bolǧanbyz, būl qazaqstandyq soǧys tūtqyndarynyŋ tızımın tolyqtyra tüsuge, mälımetter bazasyn jasauǧa mümkındık bergen bolar edı. Qazaqstandyq soǧys tūtqyndaryna qatysty kezek küttırmei şeşudı talap etetın bır mäsele bar. Ony tüsınu üşın soǧys tūtqyndarynyŋ elge qaitqannan keiıngı taǧdyryna köz salaiyq. 1941 jyly 16 tamyzda KSRO Memlekettık qorǧanys komitetı tūtqynǧa tüsken keŋes jauyngerlerınıŋ otbasylary men tuystaryn quǧyndau turaly №270 būiryqty şyǧardy. Osylaişa keŋestık äskeri tūtqyndar ūzaq jyldar boiy qoǧamdyq sanada «satqyndar», «opasyzdar», «halyq jaulary» degen tüsınıkpen teŋestırıldı. Elge qaitqan soǧys tūtqyndaryn jinaqtap, tekseru üşın 127 lager jäne 57 jinaqtauırıkteu punktterı qūryldy. Osy jerlerge jinaqtalǧan soǧys tūtqyndary tekseruden ötkızılıp, bıreulerı NKVD qaramaǧyndaǧy arnaiy lagerlerge, ekınşılerı soǧysta qiraǧan audandardy qalpyna keltıruge jıberıldı, üşınşılerı tuǧan jerlerıne qaitty. Arnaiy lagerlerge jıberılgenderdıŋ basym bölıgı sottalyp, Sıbırge, Karlagqa, taǧy basqa lagerlerge ūzaq jyldarǧa aidalyp kettı. Tuǧan jerıne oralǧandarǧa tölqūjattyŋ ornyna arnaiy kuälık berıldı jäne basqa oblys, audandarǧa şyǧuǧa tyiym salyndy. Soǧysta qany men janyn berıp, aiamai alysqan, bıraq qapiiada qolǧa tüsıp qalǧan arystai azamattardyŋ betıne şırkeu tüstı. Olardyŋ aq-qarasyn aiyryp, aryna tüsken taŋbadan aryluyna jol berılgen joq, osylaişa qanşama adamnyŋ otanyna sıŋırgen eŋbegı eskerılmei qaldy. 1948 jyly 21 aqpanda KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ «Asa qauıptı memlekettık qylmyskerlerdı jazasyn öteu üşın KSRO-nyŋ qaşyq öŋırlerıne jer audaru turaly» Jarlyǧy şyqty. «Asa qauıptı memlekettık qylmyskerler» qataryna būrynǧy äskeri tūtqyndar da jatqyzyldy. Osylaişa 1948–1949 jyldary qaita oralǧandarǧa qarsy quǧynnyŋ ekınşı tolqyny bastaldy. 1955 jyly 17 qyrküiekte KSRO Joǧarǧy Keŋesı Prezidiumynyŋ «1941–1945 jj. Ūly Otan soǧysy kezeŋınde basqynşylarmen yntymaqtasqan keŋes azamattaryna keşırım jasau turaly» Jarlyǧy şyqty. Osy Jarlyq boiynşa būrynǧy soǧys tūtqyndary keŋestık lagerlerden bosap şyqty. Alaida «keşırım jasau» (amnistiia) aqtau emes, demek būl jarlyq faşistık tūtqynda azap körıp, elge qaitqan soŋ taǧy da «satqyn» atauymen lagerde otyrǧan keŋes jauyngerlerın taǧy da qorlau bolǧan edı, sondai-aq, «basqynşylarmen yntymaqtasqan» degen sipattamanyŋ özı soǧys tūtqyndarynyŋ barlyq kategoriialaryna tän emes ekenın de eskeru kerek. KSRO ydyrap ketken soŋ Reseide saiasi qairatkerler men ǧalymdardyŋ bastamasymen äskeri tūtqyndar turaly mäsele qaita qaraldy. RF Prezidentı 1995 jyly 24 qaŋtarda «Ūly Otan soǧysy kezeŋınde jäne soǧystan keiıngı kezeŋde elge oralǧan būrynǧy äskeri tūtqyndardyŋ jäne beibıt adamdardyŋ – Resei azamattarynyŋ zaŋdy qūqyǧyn qalpyna keltıru turaly» Jarlyqqa qol qoidy. Al, qazaqstandyq soǧys tūtqyndary älı zaŋ jüzınde aqtalǧan joq. Būl mäselenı bız soŋǧy 15-20 jyl boiy aityp jürmız. Qazaqstandyq soǧys tūtqyndarynyŋ zaŋdy qūqyǧyn qalpyna keltırıp, «satqyn» degen aiyptan aryltyp, soǧys ardagerlerı qataryna qosatyn uaqyt jettı. – Ekınşı düniejüzılık soǧys turaly söz bolǧan kezde Türkıstan legionyna jäne Mūstafa Şoqaiǧa soqpai ketu mümkın emes. Keide tarihşylar arasynda Mūstafanyŋ faşistık Germaniia basşylyǧymen Türkıstandy azat etu ideiasyna qatysty qarym-qatysy turaly pıkır qaişylyǧy bop qalady. Būl mäselege sızdıŋ jeke közqarasyŋyz qandai? – Keŋes soǧys tūtqynynyŋ taǧdyry tek faşistık lagerde azap körumen jäne qyrylumen ǧana şektelmeidı, ol mındettı türde stalindık jazalau mäselesıne jäne Türkıstan legiony turaly mäselege de qatysty. Keŋestık tarihnamada Mūstafa Şoqaidyŋ tūtqyn lagerlerın aralauyn tılge tiek qylyp, ony legiondy qūruşy retınde qarady. 1941 jyldyŋ jazynda tūtqyn lagerlerın aralau, tūtqyndardyŋ sanyn anyqtau jäne olardyŋ köŋıl-küiın baǧdarlau maqsatymen qūrylǧan 25 komissiianyŋ qūramyndaǧy 600-ge juyq adamnyŋ ışınde barlyq keŋes halyqtarynyŋ ökılderı – saiasi emigranttar boldy. P.f.s.Miulen: «Lagerlerdı aralaǧan fon Mende basqarǧan alǧaşqy komissiiaǧa gauptman A.Maier-Madermen bırge Kaium da kırdı. 1941 jyldyŋ küzınde komissiiaǧa qosylu üşın Parijden Mūstafa Şoqaioǧly keldı», – dep jazady. Bıraq Şoqai Germaniiaǧa öz erkımen kelmegen, ony Parijden Şyǧys ministrlıgınıŋ talabymen alyp kelgen. Mariia Şoqaidyŋ estelıkterınen Mūstafa Şoqaidy nasister Fransiiada 1941 jyldyŋ 22 mausymynda tūtqynǧa alǧanyn, keiınırek bosatqanyn, al, tamyz aiynyŋ basynda äskeri adamdar kelıp, Berlinge alyp ketkenın bılemız. Vermaht Joǧarǧy Qolbasşylyǧynyŋ 1941 jyly 20 qaraşada Syrtqy ıster ministrlıgıne jıbergen hatynda da komissiialardyŋ lagerlerdı aralauy tamyz aiynda bastalǧany körsetılgen. Mariia Şoqaidyŋ estelıkterınde Mūstafa Şoqaidyŋ lagerdegı türkıstandyq tūtqyndardyŋ auyr jaǧdaiyna aşyq narazylyq bıldırıp, nemıs äkımşılık oryndaryna hat jazǧany, ony tiıstı oryndarǧa tapsyru üşın V.Kaiumge bergenı, Mūstafa Şoqai qaitys bolǧanda Berlinge kelgen Mariia Şoqaiǧa Kaium osy hattyŋ köşırmesın bergenı turaly aitylady. P.f.s.Miulennıŋ būl pıkırı U.Kaiummen jeke kezdesıp, sūhbat aluynyŋ nätijesınde tuǧan boluy mümkın. Şyǧys ministrlıgı türkıstandyqtar ışındegı ırı tūlǧa Mūstafa Şoqaidy türkı tektes tūtqyndardyŋ arasynda jürgızıletın ügıt-nasihat jūmysynda paidalanu üşın alyp keldı, alaida Şoqaidyŋ lagerlerdı aralaǧan kezdegı köŋıl-küiı būl maqsatqa sai kelmei qaldy. Sondyqtan da bolar, faşister Mūstafa Şoqaiǧa küdıkpen qarap, onyŋ ömırbaianyn qaita teksergen siiaqty. Mūstafa Şoqaidyŋ qazasy turaly anyqtamany mazmūnyn kelısu üşın Syrtqy ıster ministrlıgıne jıbergen. Ministrlıktıŋ VII saiasi bölımınıŋ qyzmetkerı Şverbel anyqtamanyŋ Şoqaidy «Türkıstan ūlttyq komitetınıŋ jetekşısı jäne alǧaşqy Türkıstan ūlttyq ükımetınıŋ būrynǧy basşysy» degen joldaryna küdık bıldırıp: «Jalpy alǧanda, Şoqaioǧly bükıl Türkıstan ükımetınıŋ emes, jeke Qoqan ūlttyq ükımetınıŋ jetekşılerınıŋ bırı bolǧan. Al, ol jetekşısı boldy dep atalǧan «Türkıstan ūlttyq komitetı» būl jerde asa belgılı emes. Berlinde odan basqa jalǧyz türkıstandyq Veli Kaium bar, anyqtamaǧa da sol qol qoiypty, al, ony Türkiiada tūratyn türkıstandyqtardyŋ köpşılıgı bılmeidı»,– dep jazǧan. Qūjattaǧy «Türkıstan ūlttyq komitetı būl jerde asa belgılı emes» degen sözder atalǧan ūiymnyŋ faşisterge jaǧymdy ūiymdar qatarynda bolmaǧanyn körsetedı. Türkıstan ūlttyq komitetı keiınnen, legiondar qūrylǧan soŋ jäne basşylyǧyna V.Kaium kelgen soŋ ǧana nasistermen ymyralasqan boluy kerek. Germaniianyŋ arhivterındegı Türkıstan legionynyŋ qūryluyna qatysty 1941–1942 jylǧy būiryqtar, eseptı baiandamalar, anyqtamalyqtar, t.b. mūraǧattyq qūjattarda M.Şoqai esımı mülde atalmaidy, al 1943–1945 jylǧy qūjattarda ol Türkıstan ūlttyq bırlestıgınıŋ būrynǧy jetekşısı retınde ǧana atalǧan. Tūtqyndardan erıktı äsker bölımderın qūru siiaqty maŋyzdy mäselenı faşisterge öte senımdı adamdar ǧana kötere alatyn edı. Al, Parijde tūrǧan, Berlinge nemıster özderı alyp kelgen adam osyndai ūsynys jasai ala ma? Joǧaryda atalǧan Ä.Ydyrystyŋ sipattamasyna qarasaq, Germaniianyŋ qauıpsızdık mekemelerınde M.Şoqai turaly «senımsız emigrant» degen pıkır qalyptasqan siiaqty. Sondai-aq, eger Resei arhivterınde Şoqaidy aiyptaityn qūjat bar bolsa, ol nege osy uaqytqa deiın jariialanǧan joq? Germaniianyŋ arhivınen KSRO Memlekettık qauıpsızdık komitetınıŋ GDR Memlekettık qauıpsızdık ministrlıgıne Tatar emigranttary turaly material jinaudy tapsyrǧan hatyn kördım, al Şoqaiǧa bailanysty mūndai tapsyrys berılmegen. Sondyqtan, Mūstafa Şoqaidy Türkıstan legionyn qūruşy retınde qarau şyndyqqa säikes kelmeidı. – 1941–1945 jyldardaǧy soǧys tarihi oqulyqtarda älı künge deiın Otan soǧysy dep jazylyp, oqytylyp jür. Ony Ekınşı düniejüzılık soǧystan bölıp qarastyru qanşalyqty dūrys? – Ekınşı düniejüzılık soǧys 1939 jyldyŋ 1 qyrküiegınde Germaniianyŋ Polşaǧa şabuylynan bastalyp, 1945 jyldyŋ 2 qyrküiegınde Japoniianyŋ talqandaluymen aiaqtaldy. Ūly Otan soǧysy dep keŋestık tarihnamada osy ekınşı düniejüzılık soǧystyŋ 1941 jyldyŋ 22 mausymynda Germaniianyŋ Keŋes Odaǧyna şabuyl jasauynan bastalyp, 1945 jyldyŋ 9 mamyrynda Germaniianyŋ sözsız tıze büguımen aiaqtalatyn bır kezeŋın aitady. Ūly Otan soǧysyn ekınşı düniejüzılık soǧystan bölıp alu, bırınşıden, keŋes kezındegı Keŋes Odaǧy tek qana ädılettı soǧys, Otan qorǧau soǧysyn ǧana jürgızdı degen ideologiiadan tuǧan. Ekınşıden, Keŋes Odaǧynyŋ 1939 jylǧy 17 qyrküiektegı Polşaǧa, 30 qaraşadaǧy Finliandiiaǧa şabuylyn soǧys retınde emes, eldıŋ qorǧanysyn küşeitu şaralary retınde körsetuge tyrysuymen bailanysty. Eger Polşa men Finliandiiaǧa şabuyl 1939 jyldyŋ 23 tamyzyndaǧy keŋes-german kelısımınıŋ qūpiia hattamalarynda körsetılgen şarttardy oryndau ekenın eskersek, Keŋes Odaǧynyŋ ekınşı düniejüzılık soǧysqa kırısuı 1939 jyldyŋ 17 qyrküiegınde bastalǧanyn moiyndar edık te, bükıl älemnıŋ barlyq halyqtaryna auyrtpalyq pen qaiǧy-qasıret äkelgen būl alapat soǧysty Ekınşı düniejüzılık soǧys dep atap, Ūly otan soǧysy degen termindı ǧylymi termin retınde emes, tek moraldyq-adamşylyq tūrǧydan ǧana qarar edık. 2003 jyly şyqqan şetelder tarihyna arnalǧan oqulyǧymyzda bız būl soǧysty «Ekınşı düniejüzılık soǧys» dep berdık jäne soǧys kezındegı keŋes-german maidanyndaǧy sūrapyl şaiqastarmen qosa Atlantikadaǧy, Tynyq mūhityndaǧy, Afrikadaǧy, taǧy basqa aimaqtardaǧy şaiqastardy da sipattadyq. Būl būrynǧy keŋestık elderdıŋ bıreuınde synǧa ūşyrady, bıraq öz elımızdegı ūstazdar men oqyrman oqulyǧymyzdy jaqsy nietpen qabyldady. Keibır ardagerler 1939 jylǧy keŋes-finn soǧysyna da, keŋes-german soǧysyna da qatysqan. Sonda olardyŋ 3 ai boiy Jer şarynyŋ soltüstıgındegı elde qaqap tūrǧan suyqta, qalyŋ qar, kök mūzda şaiqasqany eseptelmei me? Keŋes-finn soǧysynda keŋes äskerı jaǧynan 65 384 adam qaza tapty, 19 610 adam habarsyz kettı, 186 584 adam jaralandy jäne 1 892 adam üsıkke şalyndy, olardy eske almaimyz ba? «Ekınşı düniejüzılık soǧys» degen atau soǧys ardagerlerınıŋ esımın este qaldyru üşın de kerek, öitkenı, keŋes-finn soǧysynda qaza tapqandar da soǧys ardagerı sanaluy kerek qoi. – Sūhbatyŋyzǧa raqmet.
Erlık ERJANŪLY, «Zaŋ gazetı»
