Ärbır bala mektep tabaldyryǧyn attaǧannan bastap Abai öleŋderın jattap ösedı, ädebiet sabaqtarynda Abai älemımen tanysady, Abai mūrasynan habardar bolady. Ömırınıŋ är kezeŋınde Abai aitqan asyl sözderdı ärqalai tüsınıp, sabaq alatyn, Abai mūrasyna qaita-qaita oralyp, sūraǧyna jauap ızdeitın tūlǧa daiyndau ūstaz şeberlıgıne bailanysty. Hakım Abaidyŋ öleŋderın jattatyp qana qoimai, ūlt mūratyna baǧyttap, dūrys tüsındıre bılu – qiyn ıs. Dūrys tüsındıre bılu üşın de, dūrys tüsıne bılu kerek, ne bolmasa tüsınuge talaptanu kerek.
Abai osylai degen dep, Abai mynany aitqysy kelgen dep top aldyna şyǧyp pıkır bıldıru ülken jauapkerşılıktı arqalatady. Abai jaiynda aitylǧan ärbır söz ūlt mūraty üşın aitylyp, Abaidy oquǧa şaqyruy kerek. «Közı aşylyp, jūrtymyz oiau bolǧaly» aqyn qadırın arttyra beru üşın aitylǧan ärbır sözge baiyppen qarau kerek.
Abaidy tanu – dünienı tanu. Abai öleŋderınıŋ ömırşeŋdıgı adamzattyq deŋgeidegı filosofiialyq oilary men qai zamanda da adam janynan tabylatyn mäselelerdı söz etuınen körınedı. Tän qūmarlyǧy men jan qūmarlyǧy, jaqsy adam kım, jaqsy bolmaq üşın ne ısteu kerek, «menı» men «menıkınıŋ» ne aiyrmaşylyǧy bar, t.b. sūraqtarǧa jauap beredı. Mäselen, Abai «Aqyl men jan – men «özım», – deidı. Iаǧni, adamdy özge adamnan erekşeleitın, qaitalanbas, erekşe, özgege ūqsamas «men» qylatyn, «men» degen ūǧymdy qalyptastyratyn boiyndaǧy aqyly men jany eken. Hakım Abai bır sözınde «Tegınde, adam balasy adam balasynan aqyl, ǧylym, ar, mınez degen närselermen ozbaq» deidı. Osy jerden de adam balasyn adam balasynan erekşeleitın de, ösıretın de, öşıretın de aqyl ekenı körınedı. Al janǧa keler bolsaq, tırı adamǧa qatysty «şybyn jan», «janyndai jaqsy köru», «jan jüregı» degen tırkester, dünieden ötkende de «jaqsy jan edı» dep eske aluy tırşılıktıŋ belgısı, eŋ baǧaly düniesı, ömır süruı ekenın bıldırse kerek. Köne türkı jazba eskertkışterınde de dünieden ötkenın ūşty dep baiandaidy. Alyp batyrlardyŋ, ūly qaǧandardyŋ halqy üşın ömırın arnap, dünieden öte bergende türkı halqynyŋ olardy öldı dep emes, ūşty dep aituy, jannyŋ biıkke köterıluı, joǧaryǧa ūşuy mäŋgılıkke ainaluy dep tüsıngenın köremız. Abai da osy turaly:
Aqyl men jan – men özım, tän – menıkı,
«Menı» men «menıkınıŋ» maǧynasy – ekı.
«Men» ölmekke taǧdyr joq äuel bastan,
«Menıkı» ölse ölsın, oǧan bekı, – dep jazady. Osy jerdegı Abaidyŋ «menkı» dep aityp otyrǧany – adamnyŋ tänı. Adamnyŋ tänı jer qoinyna tapsyrylady, tän öledı, «jas qartaimaq, joq tumaq, tuǧan ölmek», ol tabiǧattyŋ zaŋy. Al «men» dep adamnyŋ ruhyn aityp otyrsa kerek. Türkı eskertkışterınde ūşty dep aitqandai ol mäŋgılıkke ainalady. Al Abaidai danyşpandardyŋ aqyly men janynan qūralǧan «menı» ölmek emes, adamzatqa mäŋgı qyzmet etıp, dünienıŋ şyndyǧyn tanytady, jaqsylyqqa bastaidy, tura jolǧa salady.
Bauyrjan Kaspihan
Äl – Farabi atyndaǧy qazaq ūlttyq universitetı
Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ
1-kurs magistranty
