Jaqynda Memleket basshysy «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi týraly» Zańyna qol qoıǵan bolatyn. QR Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstri Aıda Balaeva QazAqparat tilshisine bergen suhbatynda atalǵan Zańnyń basymdyqtary týraly aıtty.
- Aıda Ǵalymqyzy, jańa zańnyń negizgi basymdyǵy týraly aıtyp berseńiz?
- Rasynda da, durys baıqap otyrsyz, 1995 jyly qabyldanǵan zańmen salystyrǵanda jańa qujat birqatar basymdyqqa ıe. Kóptegen sarapshylar zańnyń ár babyna qatysty jeke-jeke túsiniktemeler berdi. Sondyqtan egjeı-tegjeıine barmaı-aq qoıaıyn. Tutastaı alǵanda, qujat bılik pen qoǵam arasyndaǵy dıalogty demokratııalandyrýǵa, «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasyn is júzinde júzege asyrýǵa qajetti jaǵdaılar jasaýǵa baǵyttalǵan. Sonyń ishinde jınalystardy uıymdastyrýshylardyń, oǵan qatysýshylardyń, sondaı-aq jergilikti atqarýshy organdar arasyndaǵy jaýapkershilikti teń bólýge jáne eń bastysy, azamattardyń beıbit jáne qarýsyz jınalyp, óz kózqarasyn bildirýine konstıtýııalyq quqyqtaryn naqty iske asyrýǵa baǵyttalǵan. Mıtıng uıymdastyrýshylaryna ruqsat bermeý úshin nemese mıtıngke qatysýshylardyń kóńilinen shyqpaıtyn oryndy ǵana belgileý úshin memlekettik organdar eski Zań erejelerin qalaýynsha burmalaı alatyn. Qazirgi zań normasy boıynsha tek Almaty qalasynyń ózinde jınalys ótkizetin kem degende 24 arnaıy oryn belgilendi, ıaǵnı ár aýdanda úsh orynnan bar. Al Nur-Sultan qalasynda 12 oryn bolady. Sonymen qosa, bul orynnyń barlyǵy aýdandar men eldi mekenderdiń ortalyq bóliginde bolýy tıis. Bunymen qosa, mıtıng ótkizýge ruqsat berýdi eskertý tártibimen almastyrý da – demokratııaǵa qaraı jasalǵan úlken qadam. Kóptegen damyǵan elderde áli kúnge deıin ruqsat berý tártibi qoldanylady. Eń salmaqty kórsetkish - «Qazaqstan Respýblıkasynda beıbit jınalystardy uıymdastyrý jáne ótkizý tártibi týraly» Zańy tutastaı qoǵamnyń, quqyq qorǵaýshylar jáne sarapshylardyń arasynda keńinen talqylanǵany dep ataǵym keledi. Azamattyq qoǵammen birlesip talqyǵa túsken soń qujat Parlament qabyrǵasynda eleýli ózgeristerge ushyrady. Zańnan habary bar kez kelgen adam 1995 jylǵy Zań men qazirgi Zańnyń redakııasyn salystyryp qarasa bolady, meniń oıymsha osylaı istegende olarǵa birdeńeni túsindirýdiń de qajeti bolmaı qalady.
- Degenmen, osyndaı oń ózgeristerge qaramastan, biraz adamdar jańa Zańdy synǵa alyp jatyr. Buǵan ne aıtar edińiz?
- Ras, zańdy synaýshylar jou emes, áıtse de bul qalypty qubylys. Mysaly, beıbit jıyndardy uıymdastyrýshylarǵa jas shekteýi qoıylǵanyna keıbireýlerdiń kóńili tolmaıdy. Biraq zańda taıǵa tańba basqandaı barlyǵy anyq jazylǵan, 18 jasqa tolmaǵan Qazaqstan azamytynyń beıbit jıyndarǵa qatysýǵa tolyq quqy bar, biraq kámelet jasyna jetpegendikten olar uıymdastyrýshy bola almaıdy. Sebebi, uıymdastyrý degenińiz negizinen «eresek adamdarǵa» qatysty bolatyn belgili bir múmkindikterdi (mysaly mıtıngini qarjylandyrýdy) qajet etedi.
Al beıbit jıyndy uıymdastyrýshylardyń jasyna shekteý qoıý basqa elderde, sonyń ishinde Eýroodaqqa kiretin elderde de bar. Eskeretin taǵy bir másele: elimizde kámelet jasyna tolmaǵan balalardy mıtıngige qatystyryp, áldebireýler óz maqsatyna paıdalanyp kete me dep qaýiptenetin adamdar kóp. Olardyń pikirin de eskergen durys. Osyndaı jaǵdaılarǵa qaramastan, jergilikti atqarýshy organdarǵa birqatar mindet júktelgen: quqyqtyq tártip, medıınalyq kómek, órt qaýipsizdigin solar qamtamasyz etý kerek. Munyń bárinen uıymdastyrýshylar bosatylyp otyr. - Zań jumys istegen kezde qandaı da bir qıyndyq týyndap jatsa Mınıstrlik tarapynan usynystar daıyndala ma? - Zańnamany ázirlegen organ retinde Aqparat jáne qoǵamdyq damý mınıstrligi onyń tıisti dárejede oryndalýyna da únemi monıtorıng jasap otyrady. Zańnyń is júzinde qoldanylý nátıjesi boıynsha jergilikti atqarýshy organdarǵa usynys beriledi. Tipti búgingi kúnniń ózinde Mınıstrlik zańnyń erejelerin óńirdegi jergilikti bılikke túsindirý jumystaryn bastap ketti. Qazirgi ýaqytta biz úshin mańyzdysy – Zańnyń tájirıbede júzege asýy. Áýeli biz jergilikti atqarýshy organdarǵa qujattyń normalary men ondaǵy jańalyqtardy túsindirip, praktıkada qalaı qoldanylatynyn kórýimiz kerek. Osynyń barlyǵyn esepke alyp baryp qana qandaı da bir qorytyndy jasaýǵa jáne usynys týraly aıtýǵa bolady.
- Beıbit jıyn ótkizýge atqarýshy organdar ruqsat bermese, olardyń áreketiniń zańǵa qanshalyqty sáıkes ekenin kim tekserip, baqylap otyrady?
- Eger uıymdastyrýshylarǵa beıbit jıyn ótkizýge jergilikti atqarýshy organdar esh sebepsiz tyıym salsa, onda uıymdastyrýshylar Zań normalaryna sáıkes, bul sheshimge qatysty sotqa shaǵym túsire alady nemese olardan joǵary turǵan organdarǵa júginýine de múmkindigi bar. Budan bólek, meniń oıymsha, kez kelgen sheshim áleýmettik jelide keńinen talqylanady ǵoı, sondyqtan qabyldanatyn sheshimder eleýsiz qalmasy anyq.
- Al beıbit jıyn ótkizýge arnalǵan oryndy tańdaý kezinde qoǵamnyń pikiri eskerile me?
- Zań boıynsha mundaı oryndardy anyqtaýǵa úsh aı merzimi bekitilgen. Zańǵa Prezıdent qol qoıdy, resmı BAQ-ta jarııalandy. Zań boıynsha Memleket basshysy qol qoıǵannan keıingi 10 kúnnen soń qujat kúshine enedi. Sodan keıin máslıhat beıbit jıyn ótkizýge arnalǵan oryndy jurtshylyqpen keńinen talqylap anyqtaýǵa mindetti. Zańnamaǵa sáıkes, barlyq usynystar mindetti túrde Normatıvti-quqyqtyq aktilerdiń ashyq portalyna salynady, sol jerde halyqpen kelisiledi. Sonymen qatar óńirlerdegi Qoǵamdyq keńesterde de keńinen talqylanady.
