Tötenşe jaǧdai kezeŋındegı qazaq-türık yntymaqtastyǧy: Gumanitarlyq diplomatiia

  «... Memleketter basşylary atalǧan saladaǧy tyǧyz yntymaqtastyqty jalǧastyra beruge niettı ekenın naqtylady».

Akorda.kz saitynyŋ habarlamasynan üzındı. 25.05.20 j.

  Qazaqstan men Türkiia «özara tauar ainalymyn 10 mlrd. dollarǧa jetkızu» mejesın baǧyndyruda 2020 jylǧa deiın bırşama oŋ nätijelerge qol jetkızgen-dı. Aitap aitsaq, 2019 jyldyŋ qorytyndysy boiynşa özara tauar ainalymy 2018 jylǧa qaraǧanda 67 paiyzǧa (1,5 mlrd. dollar) artyp, Türkiia Qazaqstanǧa tıkelei investisiia qūiyp otyrǧan alǧaşqy on eldıŋ qataryna engen bolatyn. Alai da 2020 jyldan bastap tübegeilı özgergen bügıngı jahandyq küntärtıbı serıktestıkten myna mäselelerdıŋ şūǧyl şeşımın talap etude: «Daǧdarystan (ekonomikalyq, postpandemiialyq) minimaldy şyǧynmen şyǧudy qamtamasyz etu! Ortaq sinergiiany odan ärı damyta otyryp, «älsız» tūstardy jaŋa mümkındıkke ainaldyru». Maqalamyzda osy mäselelerdı basty nazarǧa ala otyryp COVID-19 ındetıne qatysty Qazaqstanda endırılgen Tötenşe jaǧdai kezeŋındegı özara yntymaqtastyq pen guminatarlyq diplomatiianyŋ mazmūnyna şolu jasap, ärıptestıktıŋ perspektivasyn alternativtı tūrǧydan saraptaudy qoş kördık. Pandemiiaǧa deiın... Qazaqtan men Türkiianyŋ özara strategiialyq ärıptes, bauyrlas elder ekenı barşaǧa aian. Ekeuı de BŪŪ, ŞYŪ, EYŪ, İYŪ sekıldı bırqatar ırı halyqaralyq ūiymdardyŋ müşelerı bolumen qatar, özara serıktester (Mysaly: EQYŪ-daǧy qazaq-türık ärıptestıgı t.b.). jäne de geosaiasi tūrǧydan öz aimaqtarynyŋ maŋyzdy aktorlary, sondai-aq, Türkı keŋesı, TürıkSOI, Türkı Akademiiasy, TürıkPA ūiymdary şeŋberınde türkı älemımen integrasiialyq prosesterdı jüzege asyryp otyrǧan memleketter. QR SIM-nıŋ mälımetı boiynşa Qazaqstan men Türkiia arasyndaǧy tauar ainalymy 2019 jyldyŋ qaŋtar-qaraşa ailarynda 2,8 mlrd. AQŞ dollaryn qūrap, 2018 jyldyŋ osy kezeŋıne qaraǧanda 67 paiyzǧa (1,5 mlrd. dollar) artqan bolatyn.   TR Vise-Prezidentı Fuat Oktaidyŋ keltırgen deregı boiynşa 2019 jyldyŋ alǧaşqy toǧyz aiynda türık eksporty, 2018 jylmen salystyrǧanda, 13.4 paiyzǧa artyp 606 mln. dollarǧa jetken. Qazaqstannan keletın import 47 paiyzǧa artyp, 2.3 mlrd. dollardy qūraǧan. Al Türkiianyŋ Qazaqstanǧa jasaǧan investisiiasy 3.2 mlrd. dollarǧa jetken (potensialy 6+ mlrd. dollar). 2019-jyldyŋ qaraşa aiynda Ystanbūlda ötken ortaq sauda-ekonomikalyq kelıssözder (forum) qorytyndysy boiynşa jalpy qūny 1.4 mlrd. AQŞ dollaryn qūraityn 19 qūjat (potensiialy 3+ mlrd. AQŞ dollary) qabyldanǧan. Bıraq, 2020 jyldyŋ nauryz aiyna deiın jahandy şarpyǧan pandemiia daǧdarysy ekı el arasyndaǧy qatynastar men integrasiialyq üderısterdı tejep, josparlanǧan bırqatar şaralardy keiınge şegerıp tastady. TJ kezındegı özara yntymaqtastyq: DDSŪ 11.03.2020 j. pandemiia jaǧdaiyn jariialaǧannan soŋ, Qazaqstan da, Türkiia da qauıpsızdık protokoly boiynşa, syrtqy qatynastaryn (äue, su, tas joly, temır joly qatynasy t.b.) şektep, oqşaulanu (Qazaqstanda TJ endırıldı) rejimıne ötuge mäjbür boldy. Alternativtı tūrǧydan baǧalar bolsaq, TJ kezındegı özara yntymaqtastyq: gumanitarlyq kömekter, qairymdylyq şaralary men qareketter - mūqtaj jandarǧa demeu, nauqas jandarǧa şipa bolumen qatar, ekı el arasyndaǧy ärıptestıktıŋ tereŋdıgı men mazmūnyn, sapasy men basymdyqtaryn aiqyndai otyryp, onyŋ nyǧaia tüsuın de qamtamasyz ettı dep aita alamyz. Naqtylap aitar bolsaq, Qazaqstannyŋ pandemiiamen küresındegı «küş-jıgerıne qoldau körsetu» maqsatynda Türkiia prezidentı R.T.Erdoǧannyŋ tapsyrmasymen medisinalyq jabdyqtardyŋ (150 000 dana medisinalyq betperde, 50 dana bet ekrany, 100 arnaiy közäinek, 300 arnaiy kombinizon men zalalsyzdandyru zattary) jıberıluı – Ankara men Nūr-Sūltannyŋ arasyndaǧy ärıptestıktıŋ negızgı mazmūny men arnasyn aişyqtai tüsedı. Sondai-aq, Türkiianyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgı, baskonsuldyqtary men Dıni basqarma qorynyŋ da TJ kezınde osy mazmūnda bırneşe qalalarda gumanitarlyq şaralar ötkızgenın aityp ötuımız kerek. Osy oraida tötenşe jaǧdai kezınde qazaq-türık bauyrlastyǧynyŋ nyǧaia tüsuıne öz ülesterın qosqan qos eldıŋ kompaniialaryna, qoǧamdyq ūiymdary men jeke tūlǧalaryna jeke-jeke alǧysymyzdy bıldıre otyryp, atqarǧan qaiyrymdylyq şaralaryna toqatala öteiık: - 29.03.2020 j. Türkiianyŋ «YDA Group»  kompaniiasy gumanitarlyq kömek retınde Qazaqstanǧa 500 kelı salmaǧynda medisinalyq (1000 dana medisinalyq zattar men 100 dana qyzu ölşeitın termometr) zattar jetkızdı. - 03.04.2020 j. Qazaqstannyŋ Türkiiadaǧy elşılgınıŋ ūiymdastyruy jäne «YDA Holding» pen «Doğanlar Holding» kompaniialarynyŋ demeuşlıgımen Türkiianyŋ 35 qalasynan 400-ge juyq qazaq studentı aranaiy äue reisımen Qazaqstanǧa evakuasiialandy. - 06.04.2020-17.05.2020 j. aralyǧynda «BYT-Benim Yarim Türk» äleumettık jelı platformasy 2600 otbasyna azyq-tülık ülestırıp, 2000 otbasyna arnalaǧan gumanitarlyq kömektı Almaty qalasynyŋ äkımdıgıne tapsyrdy. - 06.04.2020 j. Qazaqstandyq käsıpker Ziiatdin Kassanov Türkiia Prezidentı R.T. Erdoǧannyŋ bastamasymen ūiymdastyrylǧan «Ūlttyq bırlık aksiiasy» aiasynda türık tarapyna 100 000 türık lirasy mölşerınde qarjylai qaiyrymdylyq jasady. - 18.04.2020 j.  «Nobel» farmasevtikalyq kompaniiasy Türkiiadan Qazaqstanǧa 500 kelı därı-därmek jıberdı. - 22.04.2020 j. Qazaqstanda qyzmet atqaratyn TUKİB ūiymy (Türık-qazaq käsıpkerler odaǧy) 1500 otbasyna azyq-tülık ülestırdı. - 02.05.2020 j. TR-nyŋ Dın ısterı boiynşa basqarmasynyŋ ökıldıgı «Zeket» qorynyŋ ūiymdasytruymen ötkızgen «Nyǧmetke toly 30 kün» aksiiasy aiasynda 80 otbasy men 20 zaǧip janǧa azyq-tülık kömegın körsettı. - 09.05.2020 j. «Coca-Cola İçecek» kompaniiasy medisinalyq mekemelerge 5000 litr susyn ülestırıp, 1000 otbasyna azyq-tülık kömegın körsettı. - 09.05.2020 j. «The Coca-Cola Foundation» Qairymdyly qory «Qyzyl Krest» pen «Qyzyl jarty ai»  halyqaralyq qozǧalysy arqyly koronovirusqa qarsy därı-därmek alu jäne jaǧdaiy tömen 4000 otbasyna azyq-tülık kömegın körsetu üşın 130 mln. teŋge bölgen. - 11.05.2020 j. «Abdi İbrahim» kompaniiasy koronovirusty emdeuge arnalǧan 250 kelı (100 000 hlorohin därısı, 7000 Asetilsistein preparaty) salmaǧynda därı-därmek partiiasyn jıberdı. - 15.05.2020j. «TİKA» agenttıgı men Türkiianyŋ Qazaqstandaǧy elşılıgı Nūr-Sūltan men Almaty qalasynda 500 otbasyna azyq-tülık jäne antiseptika zattaryn ülestırdı. - 15.05.2020 j. Şetel tılderı jäne karera universitetınıŋ rektory Sabri Hizmetli öz esebınen 300 otbasyna azyq-tülık kömegın körsettı. Öz kezegınde Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev Türkiia Prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧanmen sūhbatynda joǧaryda aityp ötken qoldauyna öz rizaşylyǧyn bıldırse, QR Syrtqy ıster ministrı Mūhtar Tıleuberdı gumanitarlyq kömek körsetken barlyq ūiymdarǧa, käsıpkerlerge, kompaniia ūjymdaryna, Türkiiadaǧy qūrmettı konsuldary men özge de azamattarǧa alǧysyn jariialady. TJ kezındegı diplomattardyŋ misiiasy: Tötenşe jaǧdaida qyzmettık jüktemelerı men jauapkerşılıkterı (bükıl SIM jüiesındegıdei) bırneşe ret ese arta tüsken qazaq jäne türık diplomattary öz azamattaryna keşendı qoldau körsetude şeşuşı missiia atqardy. Äsırese äue reisterınıŋ toqtauyna bailanysty tranzittık aimaqta müşkıl jaǧdaida qalyp qoiǧan iaki de qarjylyq jaǧdaiyna ne bolmasa densaulyǧyna bailanysty elge qaitu mümkındıgınen qol üzıp qalǧan azamattardy şūǧyl türde evakuasiialauda, ekı el arasynda jasalǧan gumanitarlyq kömekterdı üilestırude, azamattarǧa qarapaiym moraldyq qoldau men bılıktı keŋes berude zor qamqorlyq tanytqanyn zor maqtanyş häm qūrmetpen atap ötuımız kerek. TJ kezınde bauyrlas ekı el diplomattarynyŋ azamattarǧa jedel qoldau körsetude, evakuasiialauda, gumanitarlyq kömekterdıŋ jetkızıluınde t.s.s  bırdei janaşyrlyq pen joǧarǧy bılıktılık tanytqandary üşın olardyŋ missiialarynyŋ maŋyzyn bölıp jarmai, tūtastai qarastyryp, ūtymdy tūstaryn alǧa şyǧarudy qūp kördık:

1. Diplomatiialyq ökıldıkter bırınşı kezekte öz azamattaryna täulık boiy, demalyssyz jäne derkezınde senımdı aqparattyq qoldau (pandemiiamen küreske qatysty resmi derekter, qauıpsızdık şaralary, şūǧyl habarlama, kerı bailanys, resmi statistika t.b.) körsettı.
2. Jedel bailanys jelılerın ūiymdastyryp, «Kezekşı diplomat qyzmetı» ūiymdastyryldy.
3. BAQ, äleumettık jelı men bailanys qūraldary men platformalary barynşa ūtymdy qoldanyldy. Üzdıksız kerı bailanys qadaǧalandy.
4. Halyqaralyq jäne qalaaralyq äue reisterınıŋ toqtauyna bailanysty  tranzittık aimaqta qalyp qoiǧan, elge qaitu mümkındıgınen qol üzıp qalǧan nemese diplomatiialyq qamqorlyqqa zäru azamattar üşın arnaiy äue reisterı ūiymdastyrylyp, Türkiiadan Qazaqstanǧa 1800 azamat, al Qazaqstannan Türkiiaǧa 500-ge juyq azamat evakuasiialandy.
5. Azamatttarǧa qoldau körsetude jergılıktı qūrmettı konsuldar, käsıpkerler, komapniialar men jeke tūlǧalar jūmyldyryldy.
6. TJ kezınde ekonomikalyq diplomatiia toqtaǧan joq. İnvestorlar men käsıpkerlerge qūqyqtyq, aqparattyq qoldau körsetıldı.
7. Ekı eldıŋ syrtqy ıster ministrlıkterı öz azamattarymen qatar, körşı bauyrlas elderdıŋ azamattaryn da Qytaidaǧy virus oşaqtarynan şūǧyl türde evakuasiialanuyn qamtamasyz ettı. Mysaly, Qazaqstannyŋ Syrtqy ıster ministrlıgı Qytaidan öz azamatarymen qosa qyrǧyz azamattaryn, al Türkiianyŋ Syrtqy ıster ministrlıgı Äzırbaijan azamattaryn evakuasiialady.
8. Indetke qarsy küreste ekı eldıŋ arasynda jasalǧan gumanitarlyq kömekterdı jetkızude üilestıruşı/ūiymdastyruşy qyzmet atqardy.

Al, ekı eldıŋ diplomatiialyq missiialarynyŋ tıkelei jäne janama aralasuymen ūiymdastyrylǧan gumanitarlyq kömekter serıktestık pen bauyrlastyqtyŋ riiasyz nyşanyna ainaldy.   Qazaqstannyŋ gumanitarlyq diplomatiiasy: Būǧan deiın de Qazaqstan Respublikasy 2011 jyly  Van apatyna bailanysty bauyrlas el Türkiiaǧa 5.065 tonna et konservılerın, 12 tonna qaraqūmyq, 20 dana on adamdyq qystyq şatyr, 20 dana qystyq peş, 200 dana körpe, 1 tonna şäi, 15 tonna makaron önımderınen tūratyn gumanitralyq kömek körsetken bolatyn. Būdan bölek, Qazaqstan körşıles elderge gumanitarlyq kömek körsetudı negızı basymdyq retınde baǧalaidy. Mysaly, ındetke qarsy küres aiasynda Qyrǧyzstan men Täjıktsanǧa  gumanitralyq kömek retınde 10000 tonna ūn (6 mln. dollar) jıberse, Qytaiǧa 13.6 ton medisinalyq zattar jöneltken. Sondai-aq, pademiiaǧa qarsy küres aiasynda Qazaqstan Auǧanstanǧa da gumanitarlyq kömek körsettı. Al ötken jyldarda Antigua men Barbuda, Auǧanstan, Bangladeş, Qyrǧyzstan, Moldava, Moŋǧoliia, Mianma, Päkıstan, Resei, Serbiia, Siriia, Japoniia elderıne kömektesken-dı. Pandemiia kezınde Qazaqstan Türkiiadan bölek BAÄ-nen, Qytaidan, Ündıstanan, Reseiden jäne Katardan gumanitarlyq kömek qabyldaly. Türkiianyŋ gumanitarlyq diplomatiiasy:   Gumanitarlyq diplomatiia - Türkiianyŋ syrtqy saiasatynda ūstanatyn  negızgı baǧyty ärı konsepsiiasy. Sondyqtan da gumanitarlyq kömek körsetude tek öz aimaǧynda emes, sondai-aq älem elderı arasynda da erekşe oryn alady. Mysaly, 2018 jyly älemnıŋ köptegen elderıne jalpy qūny 8.399 mlrd. dollar kölemınde gumanitarlyq kömek körsetuıne bailanysty «Jahandyq gumanitarlyq kömek körsetu esebı» (Global Humanitarian Assistance Report) boiynşa «Eŋ jomart memleket» retınde moiyndalǧan. Al 2020 jyldyŋ mamyr aiyna deiın COVID-19 qaterıne bailanysty gumanitarlyq kömek üşın sūranys bıldırgen 116 eldıŋ 60-na kömek körsetken. Atalǧan gumanitarlyq kömek qaitarymsyz negızde auruhana salyp beru, medisina qyzmetkerlerınıŋ bılıktılıgın arttyru, täjıribe bölısu, medisinalyq apparttar men jabdyqtar, därı-därmek, azyq-tülık t.b. türınde körsetılgen. Osylaişa qazırgı kezde pandemiiaǧa qarsy küres şeŋberınde «eŋ köp gumanitralyq kömek körsetken elderdıŋ» alǧaşqy üştıgıne engen. Qorytyndy: Jalpy «gumanitarlyq diplomatiia» ūǧymyna «serıktes elderge qoldau körsetudıŋ jalpy qabyldanǧan täjıribesı», «syrtqy saiasattyŋ negızgı baǧyttardyŋ bırı» degen anyqtama berıledı. Desek te, bız būl anyqtamanyŋ qazaq-türık qatynastarynyŋ mazmūnyn däl aşpaityndyǧyna, dūrysynda gumanitarlyq diplomatiianyŋ «baǧyttan» būryn «basymdyq» nemese «syrtqy saiasatta maŋyzdy basymdyq berıletın baǧyttardyŋ bırı» ekendıgıne jäne de «serıktesten» görı «bauyrlastyq» ūǧymyna däl keletıne nazar audarmaqpyz. Öitkenı, gumanitarlyq diplomatiia - Qazaqstannyŋ «2020-2030 jyldarǧa arnalǧan Syrtqy saiasat tūjyrymdamasynda» «maŋyzdy basymdyq» («densaulyq saqtau, onyŋ ışınde epidemiialar men pandemiialarǧa qarsy ıs-qimyl maqsatynda halyqaralyq yntymaqtastyqqa atsalysu») dep sipattalǧan. Al Türkiianyŋ syrtqy saiasatta ūstanatyn «Iskerlık jäne gumanitralyq syrtqy saiasat» (Girşimci ve İnsani Dış Politika) tūjyrymy strategiialyq tereŋdıgı jaǧynan derbes doktrinalyq sipatqa ie. Basqaşa aitsaq, qazaq-türık qatynastarynda ekonomikalyq ne bolmasa saiasi müddege qaraǧanda bauyrlastyq qūndylyqtar ärdaiym basty nazarda tūrǧan. Onyŋ üstıne geosaiasi jäne geoekonomikalyq faktorlardy eskersek özara qatynastardyŋ basqaşa ssenaride örbuı mümkın de emes-tın. Pandemiia daǧdarysynyŋ alǧaşqy aiynda İtaliia-Germaniia-EO arasynda tūtanǧan janjal gumanitarlyq diplomatiia men qazaq-türık bauyrlastyǧynyŋ perspektivasyn ūǧynuda naǧyz «körnektı qūral» bola alady. Bügınde atalǧan janjal bırşama şeşılgendei bolyp körıngenımen, janjaldyŋ saldarynan taraptar arasynda terıs pıkır qalyptasyp ülgergenın jäne būl janjaldan üşınşı elderdıŋ öz ūpailaryn tügendep şyqqanyn qaperımızden şyǧarmau kerek. Qoryta aitqanda, serıktestıktıŋ tek soŋǧy üş aidaǧy körsetkışterı ekı el arasyndaǧy bauyrlastyŋ bırqatar elder men odaqtarǧa ülgı bolarlyqtai deŋgeide oŋ dinamikamen damyp kele jatqanyn aiǧaqtaidy. Boljamymyz boiynşa, būl tendensiia postpandemiialyq kezeŋde de «älsız» tūstardy jaŋa mümkındıkterge ainaldyru men ortaq mejenı baǧyndyruda negızgı qūndylyq retınde, al integrasiialyq prosesterde negızgı kotalizator retınde öz missiiasyn jalǧastyra beretın bolady. Al gumanitarlyq diplomatiianyŋ ekı eldıŋ syrtqy saiasatyndaǧy strategiialyq basymdyǧy men negızgı baǧyttarynyŋ bırı retınde tereŋdei tüserı anyq.  

Nūrǧali Jüsıpbai