Qazaqtyŋ jiynynda bır jaqsy söz aitylsa ne «qazaq aitypty» ne «Abai aitypty» dep bastalaryn bılsek te, bügıngı aitylar oi Serıkbol Qondybai esımdı arda azamattyŋ zertteuınen tuyndap otyr.
Qazaqtyŋ abyroiyndai bolǧan kökemız jahandanu men jaŋarudyŋ ortasynda öz menınen jūrdai bolǧan qazaqqa abyroi zaŋyn jazyp bergendei edı. Aldymen, abyroidyŋ ne ekenın ūǧynyp, anyqtama berıp alaiyq.
Sız üşın abyroi degen ne? Köptıŋ aldyndaǧy ar-ūiat, mansap, bedel älde adamgerşılık? Eger däl tapsam, älı de oilanyŋyz der edım.
Abyroi sözı arab tılınen audarǧanda «ab» - su, «rui» - bet degen ekı sözınen bırıgıp, «bettıŋ suy», «ar-ūiat» degen maǧynany bıldıredı. Bıraq «ab» sözı arab emes, parsy tılıne tän ekenın eskersek, būl mamandar tarapynan jıberılgen qatelık deidı kökemız.
Al türkı tılderındegı etimologiiasyna toqtalsaq müldem eskerılmei jürgen filosofiialyq mänın ūǧynuǧa bolady. Iаǧni, sözdıŋ «abyr» bölşegı «ainalu», «şeŋber jasau» degen maǧynany bıldıredı. Al ainalu maǧynasynyŋ mänı türlı ǧūryptardaǧy ainalu joralǧysyna kep tıreledı.
Iаǧni, şeŋber simvolizmı boiynşa (bastapqy nükte – abyroi, şeŋber –ǧalam) adam şeŋberdı ainalu barysynda bastapqy nüktege (kındık nükte) jetkende osy kındık nüktenıŋ quatyn, jasampazdyǧyn , därejesın qaitalaidy-mys. Kındık nükte – abyroi sipaty. Şeŋber – ǧalamnyŋ körınısı. Şeŋbersız kındık nükte bolady, al kındık nüktesız eşqandai şeŋber joq. Kındık nükte – abyroidyŋ qainary. Osy anyqtamany ūsynǧan ǧalym «ainalu joralǧysynyŋ» ǧūryptyq ülgılerıne mysal keltırıp (jerleudegı ainalu, üilenu saltyndaǧy ainalu, äulie basynda ainalu, han sailau barysynda ainalu, baqsylyq ainalu,küntızbelık ainalu, kün jailatudaǧy ainalu jäne emdeu magiiasyna qatysty ainalu) , barlyq joralǧydaǧy ainalular bır ortaq arhetiptı, «ainaludy» körsetetın däleldeidı.
Mäselen ,üilenu ǧūrpyndaǧy ainalu ideiasyna toqtalsaq, qalyŋdyqty jıgıttıŋ elıne jıbermes būryn basynan qandai da bır aspen ainaldyru qyzdyŋ üidegı qūtyn özımen alyp ketpeu üşın ne jaqsy bır nyşanyn üige köşırıp alu maqsatyna negızdelgen bolu kerek.
Iаǧni, qyz – üidıŋ qūty, abyroiy. Osy abyroidan sybaǧa alyp qalu arqyly ainalu joralǧysy ıske asady.
Joǧaryda atalǧan ǧūryptardyŋ bärı de ainalu zaŋyna baǧynyp, o bastaǧy ülgını, etalondy qaitalauǧa negızdelgen. Serıkbol Qondybaidyŋ ūǧymyndaǧy abyroily adam o bastaǧy kındık nüktedegı ülgını ūstanǧan adam, iaǧni, ata-babasynyŋ, sol etalonnyŋ jürıs-tūrys, mınezın qaitalap, şeŋberdı tolyq ainalatyn adam. Tüptep kelgende qazaqtyŋ abyroiy – ılkı qazaqtyŋ etalonyn qaitalauda, sol ülgıge qaita ainalyp soǧyp, jaŋǧyrtuda.
Al bögde jūrttyŋ (mysaly, Europanyŋ) abyroiy bögde ülgıge qūrylǧan. Ol ülgını qaitalau bızdı pūşpaqqa şyǧarmaidy. Sondyqtan qarapaiym halyqtan el prezidentıne deiın «abyroi zaŋyna» baǧynuy tiıs. Qazaqtyŋ taily-tūiaǧy qalmai baǧynatyn, tehnika ǧasyryna sai tüzetılgen «Abyroi zaŋy» qaşan jazylmaq?
Bızdıŋ qoǧamda qoldanylatyn abyroi mazmūnnan görı formaǧa baǧynǧan, ışkı idealdan görı syrtqy körınıske süiengen. Osy bız «azat eldıŋ abyroiy asqaq», « ... jüz jyldyǧy - qazaqtyŋ abyroiy», «qazaqtyŋ abyroiyn asqaqtatqan jeŋıs» dep basqa abyroidy aityp jürgen joqpyz ba!? Ne ılkı qazaqtan qalǧan abyroidy joǧaltyp almadyq pa?
Bır sözdıŋ etimologiiasyn tanyp , eldı synamaq maqsat emes. «Ala jıptı attamaǧannyŋ abyroiy biık» degen maqaldy «ejelgı baba jolymen , qazaq etalonymen jürgennıŋ abyroiy biık» dep özgertpekpız. Al baba jolynyŋ tüpkı ideologiiasy da ainalyp adamdyqqa äkelerı haq, tek qazaqqa tän mınezden, qazaqqa tän ülgıden ajyramasaq degen niet qana.
P.s. Serıkbol Qondybaidyŋ sözımen aiaqtasaq: «Abyroi zaŋy tügılı, özınıŋ ana tılınen maqūrym qalǧan, tıl bılgennıŋ özınde de "abyroi" degennıŋ ne ekendıgınen habarsyz, sonyŋ saldarynan basqanyŋ ädet-ǧūrpyna, basqanyŋ jürıp-tūru kodeksıne den qoiyp jürgen "jaŋa qazaq atqamınerlerınen" bırdeŋe kütu, bırdeme dämetudıŋ özı jönsız bolar edı. Bız osyndai ılkı ülgını — "Abyroi zaŋyn" rekonstruksiialaudyŋ, ony jaŋa zamanǧa sai beiımdeudıŋ qajettılıgın eske salamyz».
Dina Bökebai,
Äl-Farabi atyndaǧy qazaq ūlttyq universitetınıŋ
filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ
3-kurs stude
