Ötken aptanyŋ basty oqiǧalarynyŋ bırı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ beibıt jinalystar, sailau jäne saiasi partiialar turaly zaŋdarǧa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly bırden üş zaŋnamalyq aktıge qol qoiuy boldy.
Sailau jäne saiasi partiialar turaly zaŋdar äielder men jastar üşın mındettı 30 paiyzdyq kvotany jäne saiasi partiialardy tırkeu üşın şektı ekı ese 40 myŋnan 20 myŋ müşege deiın tömendetudı közdeidı. Osyǧan orai bız bügıngı taŋda öz partiialaryn qūru üşın jūmys ıstep jürgen tūlǧalarǧa tıkelei jügınuge tyrystyq, bıraq äzırge sätsız. Olar zaŋnamalyq jaŋalyqtarǧa bailanysty qalai äreket ettı jäne Qazaqstandaǧy sailau jäne partiialyq jüielerdı jaqsartu üşın öz tarapynan ne ūsyna alady?
"Partiiany tırkeu mümkın emes"
Toǧjan QOJALİEVA, Haq qozǧalysynyŋ köşbasşysy, "Halyqqa adal qyzmet" jaŋa saiasi partiiasyn qūrudyŋ bastamaşysy:
- Tıke aitaiyn: partiiadaǧy müşe sanyn azaitu turaly norma ony tırkeuge eş äser etpeidı. 40 myŋ nemese 20 myŋ asa bır röl oinamaidy. Qazaqstan egemendık alǧan jyldardaǧydai şektı 5 myŋǧa, tıptı, 3 myŋǧa deiın tüsırse, būl liberilizasiialauǧa qarai jasalǧan naqty qadam bolar edı. Mysal retınde Reseidı keltıruge bolady, onda 180 million tūrǧynǧa partiiany tırkeu üşın onyŋ tek 500 müşesınıŋ derekterın, Qūryltai sezın ötkızu üşın - tek jüz adamnyŋ qatysuyn ūsynu jetkılıktı. Al bızde sez ötkızu üşın kem degende myŋ delegat kerek. Sondyqtan azamattyq qoǧam partiialyq qūrylystyŋ otandyq jüiesınde ıs jüzınde eşteŋe özgergen joq dep sanaidy.
Menıŋ ūsynysym: Saiasi partiiany tırkeudı bastau üşın 2019 jyldyŋ 20 mausymyna deiıngıdei 10 adamnan tūratyn bastamaşyl topty şaqyru jetkılıktı dep sanaimyn. Ädılet ministrlıgıne onlain-habarlama beru. 100 delegattyŋ qatysuymen sez şaqyru, jarǧyny, baǧdarlamasyn, basqaruşy organdardy bekıtu, qūjattardy tırkeuge beru. Al sodan keiın 5 myŋ nemese 3 myŋ adamnan kem emes partiia sany turaly mındettemenı öz moinyna alu kerek.
Öŋırlerde ūsynysqa qatysty şarttardy oŋailatu qajet. Bızdıŋ aqparattandyru ǧasyrynda mūndai qajettılık älı de özektı emes. Biznes jäne korporativtık sektorlarda da qyzmet jürgızu täjıribesı körsetkendei, bükıl Qazaqstan boiynşa el aralap, betpe-bet qarym-qatynas jasau mındettı emes. Sonymen qatar, öŋırlerde filialdardy aşu jäne ūstau ülken qarjylyq şyǧyndardy talap etedı. Bızdıŋ esepteuımız boiynşa qoldanystaǧy zaŋnyŋ talaptaryn oryndau üşın ärbır partiia filialdyq jelını ūstauǧa (tıptı, belsendı qyzmettı jüzege asyrmai) ai saiyn kemınde 20 mln. teŋge jūmsauy tiıs. Būl kez kelgen qoǧamdyq kommersiialyq emes ūiym üşın alynbaityn soma.
Partiialardy qarjylandyru mümkındıkterı tūrǧysynan da zaŋdy qaita qarau qajet. Qazırgı uaqytta ol müşelık jarnalar men memgranttardan basqa kez kelgen qarjylandyruǧa tyiym salady. Osylaişa, apriori partiialary bilık tarapynan olarǧa adaldyqqa täueldı boluǧa mäjbür bolǧan jaǧdaida qoiylǧan. Būl degenımız kez kelgen saiasi ūiym kürdelı materialdyq qiyndyqtarǧa tap bolady degen söz,-deidı qozǧalys köşbasşysy.
"Būl zaŋ oligarhtarǧa arnalyp jazylǧan siiaqty"
Sanavar ZAKİROVA, azamattyq belsendı, "Bızdıŋ qūqyq" tırkelmegen partiiasynnyŋ bastamaşysy:
-Bız engızılgen özgerıster men tolyqtyrulary maŋyzdy dep sanamaimyz. Olar eşteŋe özgertpeidı jäne partiialardy qūru prosesın oŋailatpaidy. Negızgı tüzetu – būl saiasi partiiany tırkeu üşın sandyq kedergını 40-tan 20 myŋ adamǧa deiın tömendetu. Ony "progress" retınde ūsyndy, bıraq şyn mänınde on segız million halqy bar Qazaqstan üşın būl san tym joǧary.
Salystyru: Belorussiiada partiia qūru üşın 1000 adam jetkılıktı, Reseide – 500, Qyrǧyzstanda – jalpy 10 adam. Nege bızde köp? Eger şektı tym qūryǧanda 3 myŋǧa deiın tömendetse, onda būl tırkeu räsımın jeŋıldetedı, ärı jaŋa partiialardyŋ paida boluyn ūzaq küttırmeidı. Bıraq būl bilık oǧan älı daiyn emes siiaqty.
Onyŋ şynaiy bäsekege arnalyp jasalmaǧany oblystardyŋ, respublikalyq maŋyzy bar qalalardyŋ jäne astananyŋ üşten ekısınen 1000 adamnyŋ qatysuymen qūryltai ötkızu turaly talaptyŋ özgermeuı osyny rastaidy. Mūndai talapty ıs jüzınde oryndau mümkın emes. Ony bylai tüsındıruge bolady:
Bırınşıden, sız Qazaqstannyŋ bırde-bır qalasynda 1000 adamǧa arnalǧan üi-jai taba almaisyz. 2019 jyldyŋ nauryz aiynda bız sezd ötkızu üşın osyndai zaldy ızdedık, bıraq tek meiramhana (ielerı üstelder şyǧaruǧa jäne oryndyqtar qoiuǧa kelıstı) tabyldy.
Ekınşıden, myŋ adamǧa degen sannyŋ özı dūrys emes. Men "Nūr Otan" partiiasynyŋ sezderın ötkızu täjıribesın arnaiy zerdeledım, bıraq olar tek 500-600 adamdy jinaityn bolyp şyqty...
Üşınşıden, öŋırlerdıŋ üşten ekısınen tūratyn adamdardyŋ qatysuyn qamtamasyz etu mümkın emes. Ärkım öz qaltasynan şyǧaryp, basqa qalaǧa sezge baruǧa mümkınşılıgı joq (jol jüru, tūru, tamaqtanu). Eger bır qaladan 1000 adamdy jinauǧa rūqsat etse, onda būl basqaşa jaǧdai.
Jalpy, būl zaŋ oligarhtarǧa arnalyp jazylǧandyǧy sezıledı. Qarapaiym azamattarǧa mūndai jaǧdaida partiia qūru mümkın emes - tym köp kedergıler jäne tym kürdelı tırkeu räsımı. "Nūr Otan" partiiasy 20 jyl boiy partiia alaŋynda monopolist bolyp qala beredı.
Şyn mänınde, "Partiialar turaly" zaŋǧa eleulı tüzetuler engızılmeuın osymen tüsındıruge bolady.
"Bızdı partiialyq alaŋǧa jıbermeu üşın, million syltau tabady"
Baqytjan Köpbaev, käsıpker, "Qazaqstandyq internasionalister qoǧamy" RQB-nyŋ töraǧasy, İnternasionaldyq partiia qūrudyŋ bastamaşysy:
-Maŋyzdy emes, sandyq şegı – 20 myŋ nemese 40 myŋ. Men erteŋ köşege şyǧyp, üstel qoiyp, bırneşe kün ışınde qajettı qol jinai alamyn (sailauǧa qatysyp, qalai jasalatynyn bılemın). Mäsele basqada. "Nūr Otan" partiiasy äkımşılık resursyn paidalanbai, bızben bäsekege baruǧa daiyn ba? Joq! Senımdımın. Ūzaq uaqyt boiy maǧan jäne menıŋ ärıptesterıme qauıpsızdık qyzmetkerlerı qysym körsetıp keledı, ony menıŋ partiia ūiymdastyruǧa degen ūmtylysymmen jäne "Nūr Otannyŋ" būǧan könbeuımen bailanystyramyn. Men,tıptı, jobamyzǧa ziian tigızbeu üşın äleumettık jelılerdegı belsendılıgımdı qysqartuǧa mäjbür boldym...
Maqtanǧandai körınuım mümkın, bızdıŋ internasionaldyq partiia sättı tırkelgen jaǧdaida "Nūr Otanmen" bäsekelesuı äbden mümkın. Bırınşıden, sandyq jaǧynan: qazırgı uaqytta bızdıŋ internasionalister qozǧalysynda (bız ony ekı jylǧy kürestıŋ arqasynda tırkedık) 14 myŋǧa juyq naqty müşeler bar, būl tek basy ǧana. Ekınşıden, bız yŋǧaisyz mäselelerdı köterıp, olardy qorǧaitynymyzdy jaqsy tüsınedı. Äitpese, partiia qūrudyŋ mänı qandai?!
Al qazır ne? QKHP-ny qaraŋyz. Bügıngı taŋda öz pozisiiasy men anyq ideologiiasy bar eldegı jalǧyz laiyqty partiia dep esepteimın. Bıraq onyŋ qūqyqtary men mümkındıkterı şekteulı. QKHP OK hatşysy Aiqyn Qoŋyrov – öte sauatty jäne harizmaly saiasatker, köptegen saualdar joldaidy, alaida olardyŋ bıren-sarany ǧana qaralady. Köp jaǧdaida jauap beruge tyryspaidy...
Sondyqtan engızılgen özgerıster – būl tek közboiauşylyq. Tıptı, bilık Reseidegı siiaqty 500 adamǧa deiın şekteudı qysqartsa da, bızdı partiia alaŋyna jıbermeu üşın million syltau tabady.
Maqalany centrasia.org. saitynan audarma jasaǧan Aǧyn AIDYN.
Toǧjan QOJALİEVA, Haq qozǧalysynyŋ köşbasşysy, "Halyqqa adal qyzmet" jaŋa saiasi partiiasyn qūrudyŋ bastamaşysy:
- Tıke aitaiyn: partiiadaǧy müşe sanyn azaitu turaly norma ony tırkeuge eş äser etpeidı. 40 myŋ nemese 20 myŋ asa bır röl oinamaidy. Qazaqstan egemendık alǧan jyldardaǧydai şektı 5 myŋǧa, tıptı, 3 myŋǧa deiın tüsırse, būl liberilizasiialauǧa qarai jasalǧan naqty qadam bolar edı. Mysal retınde Reseidı keltıruge bolady, onda 180 million tūrǧynǧa partiiany tırkeu üşın onyŋ tek 500 müşesınıŋ derekterın, Qūryltai sezın ötkızu üşın - tek jüz adamnyŋ qatysuyn ūsynu jetkılıktı. Al bızde sez ötkızu üşın kem degende myŋ delegat kerek. Sondyqtan azamattyq qoǧam partiialyq qūrylystyŋ otandyq jüiesınde ıs jüzınde eşteŋe özgergen joq dep sanaidy.
Menıŋ ūsynysym: Saiasi partiiany tırkeudı bastau üşın 2019 jyldyŋ 20 mausymyna deiıngıdei 10 adamnan tūratyn bastamaşyl topty şaqyru jetkılıktı dep sanaimyn. Ädılet ministrlıgıne onlain-habarlama beru. 100 delegattyŋ qatysuymen sez şaqyru, jarǧyny, baǧdarlamasyn, basqaruşy organdardy bekıtu, qūjattardy tırkeuge beru. Al sodan keiın 5 myŋ nemese 3 myŋ adamnan kem emes partiia sany turaly mındettemenı öz moinyna alu kerek.
Öŋırlerde ūsynysqa qatysty şarttardy oŋailatu qajet. Bızdıŋ aqparattandyru ǧasyrynda mūndai qajettılık älı de özektı emes. Biznes jäne korporativtık sektorlarda da qyzmet jürgızu täjıribesı körsetkendei, bükıl Qazaqstan boiynşa el aralap, betpe-bet qarym-qatynas jasau mındettı emes. Sonymen qatar, öŋırlerde filialdardy aşu jäne ūstau ülken qarjylyq şyǧyndardy talap etedı. Bızdıŋ esepteuımız boiynşa qoldanystaǧy zaŋnyŋ talaptaryn oryndau üşın ärbır partiia filialdyq jelını ūstauǧa (tıptı, belsendı qyzmettı jüzege asyrmai) ai saiyn kemınde 20 mln. teŋge jūmsauy tiıs. Būl kez kelgen qoǧamdyq kommersiialyq emes ūiym üşın alynbaityn soma.
Partiialardy qarjylandyru mümkındıkterı tūrǧysynan da zaŋdy qaita qarau qajet. Qazırgı uaqytta ol müşelık jarnalar men memgranttardan basqa kez kelgen qarjylandyruǧa tyiym salady. Osylaişa, apriori partiialary bilık tarapynan olarǧa adaldyqqa täueldı boluǧa mäjbür bolǧan jaǧdaida qoiylǧan. Būl degenımız kez kelgen saiasi ūiym kürdelı materialdyq qiyndyqtarǧa tap bolady degen söz,-deidı qozǧalys köşbasşysy.
"Būl zaŋ oligarhtarǧa arnalyp jazylǧan siiaqty"
Sanavar ZAKİROVA, azamattyq belsendı, "Bızdıŋ qūqyq" tırkelmegen partiiasynnyŋ bastamaşysy:
-Bız engızılgen özgerıster men tolyqtyrulary maŋyzdy dep sanamaimyz. Olar eşteŋe özgertpeidı jäne partiialardy qūru prosesın oŋailatpaidy. Negızgı tüzetu – būl saiasi partiiany tırkeu üşın sandyq kedergını 40-tan 20 myŋ adamǧa deiın tömendetu. Ony "progress" retınde ūsyndy, bıraq şyn mänınde on segız million halqy bar Qazaqstan üşın būl san tym joǧary.
Salystyru: Belorussiiada partiia qūru üşın 1000 adam jetkılıktı, Reseide – 500, Qyrǧyzstanda – jalpy 10 adam. Nege bızde köp? Eger şektı tym qūryǧanda 3 myŋǧa deiın tömendetse, onda būl tırkeu räsımın jeŋıldetedı, ärı jaŋa partiialardyŋ paida boluyn ūzaq küttırmeidı. Bıraq būl bilık oǧan älı daiyn emes siiaqty.
Onyŋ şynaiy bäsekege arnalyp jasalmaǧany oblystardyŋ, respublikalyq maŋyzy bar qalalardyŋ jäne astananyŋ üşten ekısınen 1000 adamnyŋ qatysuymen qūryltai ötkızu turaly talaptyŋ özgermeuı osyny rastaidy. Mūndai talapty ıs jüzınde oryndau mümkın emes. Ony bylai tüsındıruge bolady:
Bırınşıden, sız Qazaqstannyŋ bırde-bır qalasynda 1000 adamǧa arnalǧan üi-jai taba almaisyz. 2019 jyldyŋ nauryz aiynda bız sezd ötkızu üşın osyndai zaldy ızdedık, bıraq tek meiramhana (ielerı üstelder şyǧaruǧa jäne oryndyqtar qoiuǧa kelıstı) tabyldy.
Ekınşıden, myŋ adamǧa degen sannyŋ özı dūrys emes. Men "Nūr Otan" partiiasynyŋ sezderın ötkızu täjıribesın arnaiy zerdeledım, bıraq olar tek 500-600 adamdy jinaityn bolyp şyqty...
Üşınşıden, öŋırlerdıŋ üşten ekısınen tūratyn adamdardyŋ qatysuyn qamtamasyz etu mümkın emes. Ärkım öz qaltasynan şyǧaryp, basqa qalaǧa sezge baruǧa mümkınşılıgı joq (jol jüru, tūru, tamaqtanu). Eger bır qaladan 1000 adamdy jinauǧa rūqsat etse, onda būl basqaşa jaǧdai.
Jalpy, būl zaŋ oligarhtarǧa arnalyp jazylǧandyǧy sezıledı. Qarapaiym azamattarǧa mūndai jaǧdaida partiia qūru mümkın emes - tym köp kedergıler jäne tym kürdelı tırkeu räsımı. "Nūr Otan" partiiasy 20 jyl boiy partiia alaŋynda monopolist bolyp qala beredı.
Şyn mänınde, "Partiialar turaly" zaŋǧa eleulı tüzetuler engızılmeuın osymen tüsındıruge bolady.
"Bızdı partiialyq alaŋǧa jıbermeu üşın, million syltau tabady"
Baqytjan Köpbaev, käsıpker, "Qazaqstandyq internasionalister qoǧamy" RQB-nyŋ töraǧasy, İnternasionaldyq partiia qūrudyŋ bastamaşysy:
-Maŋyzdy emes, sandyq şegı – 20 myŋ nemese 40 myŋ. Men erteŋ köşege şyǧyp, üstel qoiyp, bırneşe kün ışınde qajettı qol jinai alamyn (sailauǧa qatysyp, qalai jasalatynyn bılemın). Mäsele basqada. "Nūr Otan" partiiasy äkımşılık resursyn paidalanbai, bızben bäsekege baruǧa daiyn ba? Joq! Senımdımın. Ūzaq uaqyt boiy maǧan jäne menıŋ ärıptesterıme qauıpsızdık qyzmetkerlerı qysym körsetıp keledı, ony menıŋ partiia ūiymdastyruǧa degen ūmtylysymmen jäne "Nūr Otannyŋ" būǧan könbeuımen bailanystyramyn. Men,tıptı, jobamyzǧa ziian tigızbeu üşın äleumettık jelılerdegı belsendılıgımdı qysqartuǧa mäjbür boldym...
Maqtanǧandai körınuım mümkın, bızdıŋ internasionaldyq partiia sättı tırkelgen jaǧdaida "Nūr Otanmen" bäsekelesuı äbden mümkın. Bırınşıden, sandyq jaǧynan: qazırgı uaqytta bızdıŋ internasionalister qozǧalysynda (bız ony ekı jylǧy kürestıŋ arqasynda tırkedık) 14 myŋǧa juyq naqty müşeler bar, būl tek basy ǧana. Ekınşıden, bız yŋǧaisyz mäselelerdı köterıp, olardy qorǧaitynymyzdy jaqsy tüsınedı. Äitpese, partiia qūrudyŋ mänı qandai?!
Al qazır ne? QKHP-ny qaraŋyz. Bügıngı taŋda öz pozisiiasy men anyq ideologiiasy bar eldegı jalǧyz laiyqty partiia dep esepteimın. Bıraq onyŋ qūqyqtary men mümkındıkterı şekteulı. QKHP OK hatşysy Aiqyn Qoŋyrov – öte sauatty jäne harizmaly saiasatker, köptegen saualdar joldaidy, alaida olardyŋ bıren-sarany ǧana qaralady. Köp jaǧdaida jauap beruge tyryspaidy...
Sondyqtan engızılgen özgerıster – būl tek közboiauşylyq. Tıptı, bilık Reseidegı siiaqty 500 adamǧa deiın şekteudı qysqartsa da, bızdı partiia alaŋyna jıbermeu üşın million syltau tabady.
Maqalany centrasia.org. saitynan audarma jasaǧan Aǧyn AIDYN.
