Qazır qazaqstandyqtardy şoşqa taqyryby alaŋdatyp otyr. Mal şaruaşylyǧyn damytu mäselesı boiynşa subsidiia bölu ısınde alalyq bar siiaqty. Memleket şoşqa satyp alǧan adamǧa 140 myŋ teŋge aqşa beredı eken. Al jylqyǧa, qoiǧa kelgende mūndai myrzalyq jasalmaidy eken. Şoşqanyŋ etı turaly zertteu jürgızgen Nūrlan Sädırdıŋ maqalasyn jariialaǧandy jön kördık.
Şoşqa etın jeuge tyiym salynǧany jaily tek Qūranda ǧana emes, özge dın ökılderıne tüsken qasiettı kıtaptardyŋ bärınde bar körınedı. Öz basym şoşqa etınen tek dıni tyiymǧa bailanysty emes, medisinalyq tūrǧydan alǧanda da bas tartu kerek-au dep oilaimyn. Sebebı:
1. Şoşqa etınde adam aǧzasynyŋ jüielı jūmysyn būzatyn ösu gormondary bar. Būndai böten gormonnyŋ äserınen aǧzada semıru, ärtürlı ısık, obyr sekıldı patologiialyq prosester jüre bastaidy.
2. Şoşqa etınde allergiia tuyndatatyn gistamin bar. Gistamin appendisit, furunkulez, holesistit, dermatit, ekzemalardyŋ tuyndauyna alǧyşarttar qalyptastyrady.
3. Şoşqanyŋ qanynda onkogendı agentter — obyr markerınıŋ rolın atqaratyn erekşe eritrositter köp.
4. Şoşqa önımderı - tymau virusynyŋ közı bola alady. Būl äsırese kolbasa jasauǧa şoşqanyŋ ökpesı paidalanylǧan kezde oryn alady.
5. Şoşqa etınıŋ qūramynda jiı kezdesetın parazitterdıŋ tızımınıŋ özı bıraz oryn alady:
- Sistiserkoz TAENIA SOLIUM (şoşqa soliterı) bas miyndaǧy invaziiaǧa şoşqa soliterınen ışek-qaryn jolyna jūqpaly lichinka tüsu nätijesınde damidy jäne 1-1,3% kölemde bas süiektıŋ ışınde ürdıster jürıp jatady. Parazittıŋ onnosferasy türlı müşelerdı zaqymdap, sonyŋ ışınde mi qabyǧyna zaqym keltıredı.
- SCHITOSOMA JAPONICUM – qansyrau, qany azaiuǧa äkeledı; lichinkalary mi jäne omyrtqa qabyǧyna engen adam ölıp ketuı ne sal bolyp qalady.
- PARAGOMINES WESTERMANI – būl qūrtpen zaqymdanǧan jannyŋ ökpesınen qan ketedı.
- PACIOLEPSIS BUSKI – as qorytu joldary būzylady, qaljyratatyn diareiaǧa, jalpy ısınuge äkeledı.
CLONORCHIS SINENSIS - sary aurudy tuyndatady.
METASTRONGYLUS APRI – bronhit, ökpede ırıŋdı ısık paida qylady.
GIGANTHORINCHUS GIGAS – qan azaiuy,asqazan būzyluyna äkeledı.
BALATITIDUM COLI – jūqpaly ış auruy men aǧzanyŋ älsıreuın tudyrady.
Şoşqa etı - sondai-aq, tuberkulez, salmonellez, tyrysqaq, brusellez, erizipeloid aurularynyŋ qozdyrǧyştarynyŋ közı bolyp tabylady. .
Osy bäleketterdıŋ arasynda şoşqa etınde jiı kezdesetın «trihinella» qūrty erekşe qauıptı. Būl parazit käuap, ystalǧan jäne tūzdalǧan salo, sosiska jäne kolbasa tūtynu barysynda jūǧady. Bır jamany trihnella parazitınıŋ lichinkalary özge qozdyrǧyştarmen salystyrǧanda joǧary temperaturadaǧy öŋdeuge öte tözımdı bolyp keledı. būl qūrttar adam aǧzasynda tüskennen keiın onda V12 vitaminınıŋ jetıspeuşılıgın tuyndatady, al būl küi öz kezegınde jüike auytqularyna alyp keledı.
Menı äuelden osynşama qauıp-qaterge tūnyp tūrǧan şoşqa etınen, şoşqa ösıruden qoǧam nege bas tarta almai otyrǧany qyzyqtyrady. Öz basym şoşqa etınıŋ ülken sūranysqa ie boluynyŋ sebebı şoşqa ūstaudyŋ kommersiialyq tūrǧydan alǧandaǧy keibır ūtymdy –mys tūstarymen (kez kelgen närsenı azyq qyla beruı, ösımtaldyǧy, ärtürlı gormondarmen tez semırtu-salmaq qosu mümkındıkterı ülken, t.s.s) bailanysty dep sanaimyn. Taǧy bır maŋyzdy faktor retınde jarnamany atar edım. Eger sız şariǧat jolyn asa qataŋ ūstanbaityn on zamandasyŋyzdan «qai maldyŋ etınen jasalǧan käuap dämdırek?» dep sūrap körseŋız jauaptyŋ joq degende jartysy «şoşqanykı» bolady-au dep joramaldaimyn. Eresekterdıŋ būl talǧamy olardyŋ pıkırı bedeldı bolyp tabylatyn bala-şaǧalarynyŋ talǧamyn qalyptastyruǧa äser etetını sözsız. Onyŋ üstıne, qazır ekınıŋ bırı üŋıletın ǧalamtor betı şoşqa etınıŋ paidasy turaly ärtürlı aqparatqa tolyp tūr. Sözım jalaŋ bolmauy üşın «şoşqa etı» dep gugldetken kezde közıme tüse ketken osyndai jariialanymdardyŋ bırneşeuın keltıre keteiın:
«Foodinformer» atty taǧam turaly portalda «Şoşqa etı asa sıŋımdı önım. Şoşqa etınıŋ orasan zor paidasy onyŋ qūramynda V tobynyŋ (äsırese V12) vitaminderı, temır, myryş jäne aquyz köptep kezdesuımen bailanysty. Şoşqa etınde aquyzdyŋ köptıgı sonşa ony emızıp jürgen analarǧa tūtynuǧa keŋes etıledı» degen aqparat bar.
Al özım ülken qūrmetpen qaraityn «Abai.kz» saityndaǧy 10.09.15j «Mal baqqan ozady» atty jariialanymda: «Är türlı şūjyqtar himiialyq qūramy men taǧamdyq qūndylyǧy boiynşa özara tepe-teŋ emes. Bıraq olardyŋ barlyǧynda aquyzdy zattar, V toby vitaminder, lipidter, makro- jäne mikroelementter köp. Şūjyqtardyŋ taǧamdyq qūndylyǧy bastapqy şikızat pen basqa et önımderınıŋ qūndylyǧyna qaraǧanda joǧary. Būl şūjyq öndıru prosesınde şikızattan qūndylyǧy tömen tkanderdı alyp tastaumen tüsındırıledı. Şūjyqtardyŋ joǧary qūndylyǧy, sonymen qatar qūramyndaǧy aquyzdy jäne ekstraktivtı zattardyŋ, tomen balqityn şoşqa maiynyŋ joǧary mölşerıne negızdelgen» degen mälımet keltırılgen.
Osyndai aqparatty oqyp otyrǧan adamda, äsırese ūstanymdary älı qalyptasyp ülgermegen jas ūrpaqtarda şoşqa etı turaly qandai talǧam-tüsınık qalyptasatyny aitpai-aq ta tüsınıktı.
Jaŋaǧy keltırıp otyrǧan aqparattar qanşa degenmen jeke saittan alynǧan dünieler ǧoi. Al qauıp-qaterı joǧary osy önım turaly ükımet ne deitının bılgım kelıp ızdegenımde QR Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgınıŋ
«Agrobiznes-2020» «2020 jylǧa deiın arnalǧan şoşqa şaruaşylyǧyn damuy boiynşa käsıbi-jospary»na közım tüstı. Josparda şoşqa etınıŋ taǧdyrynan qatty alaŋ bıldırıp, tauardyŋ joǧary özındık qūny, bäsekege qabılettı emestıgı jäne ony bırneşe mlrd teŋgege subsidiialau qajet dep qortyndylaidy. Qazaqstanda şoşqa öndırudıŋ özındık qūnynyŋ 70 paiyzyn qūraityn astyq salasyn damytu kerek dep şeşedı. 2020 jylǧa şeiın baǧdarlamanyŋ maqsat jäne mındetterı retınde şoşqa etın öndırudı 70 myŋ tonnadan 196 myŋ tonnaǧa jetkızu közdelıp otyr. Baǧdarlama barysynda 60 myŋ tonna şoşqa etın eksporttau turaly söz bolady. Soǧan qaraǧanda jospar jüzege asa qalǧan jaǧdaida 140 myŋ tonnadai şoşqa etı elde qalady degen söz. Osynşama et öndırılgennen keiın dalada qalmai, erınge tiıp, azqazanǧa tüsetını sözsız. Sondyqtan talpaq tanau etın tūtynatyn zamandastarymyzǧa «mūqiiat bolyŋyz»-dan basqa aitar amalymyz qalmaidy.
Şoşqa etı turaly äŋgıme qylǧan kezde onyŋ asqa paidalanylǧannan kezdegı yqtimal qauıpterınen özge de aspektılerı bar. Būl bır jaǧynan tituldy ūlty mūsylman dının ūstanǧandyqtan atalǧan taqyrypqa orai tuyndaityn alaŋ men mazasyzdyqtarǧa bailanysty. Şoşqa etı ǧana emes, şoşqa şaruaşylyǧynyŋ qaldyqtarynyŋ özınıŋ qorşaǧan orta üşın jaǧymsyz äserlerı bar. Būl keide ärtürlı dam-damailarǧa da sebepşı bolyp otyrady. Mysal retınde bır-ekeuın keltıre keteiın:
KTK.kz saitynyŋ «Şoşqa fermasynyŋ jabyluyn talap etken tūrǧyndar taǧy narazylyq bıldırdı» degen 24.04.2014j habarynda (avtory Jaŋalyq Ahaş) «Aqtöbe oblysynda şoşqanyŋ şuy jalǧasuda. Bestamaq auylynyŋ jūrty ırgesındegı fermanyŋ jabyluyn talap etıp jatyr. Jaqynda özenındegı balyǧy qyrylǧan eldı-mekende, tört tülık te suatqa auyz malmaityn bolypty. Jūrt tıptı auru jūqtyramyz ba dep alaŋdauly. Öitkenı şoşqa fermasy näjıstı özenge aǧyzyp qoimai, öleksesın de auyl şetıne tögedı eken. Qaltaly käsıpkerdıŋ özı mūny moiyndamai otyr... » dep atap körsetıledı. .
BAO.kz aqparattyq portalynda «Jaiylymǧa şyǧarylǧan şoşqalar jūrtty mezı etude» degen maqalasynan bırneşe abzastar keltıreiın: «Aqmola oblysynyŋ Ülgı, Keŋaşy, Mädeniet auyldarynyŋ tūrǧyndary şoşqany emın-erkın jaiylymǧa şyǧaryp ösırıp otyrǧan şaruaşylyq ielerınıŋ äreketıne narazy. Olar būl januarlardyŋ sai-salany aramdap, qasiettı jerlerde tairaŋdap jürgenın aityp dabyl qaǧuda....», «Jylqyşy Amantai Bökenov: Köktem uaqytynda jylqylar qūlyndaryn tastap kettı, şoşqalar torailaǧan jerde. Bieler tolǧatyp keledı de, şoşqa torailaǧan jerde, sodan keiın şoşqanyŋ iısın sezıp, qūlyndaryn teuıp, tıstep, laqtyryp jıberedı. Talpaq tanaudan köl-kösır paida tapqysy kelgender suly, nuly jerdı taŋdapty. Şoşqa keşqūrym ǧana jazǧy qoraǧa qamalady. Al kündız tau-tasty, sai-salany aralap, aramdap jürgenı». «Talpaq tanau tairaŋdap jürgen jerde ata-babalarymyzdyŋ bırneşe ziraty jatyr: Namazqūl töbesı.Tabanymyz tigende «bısımılläsın» auyzǧa alatyn qasiettı meken edı. «Ätteŋ, äkım-qaralarǧa qasiettı jerdıŋ qadırın ūǧyndyra almai aq qoidyq» - dep nalidy auyl qarttary».
Ata-babalarymyz saharamyzǧa islam dını kelgende deiın de şoşqany tülık qataryna kırgızbegen, soǧan qaraǧanda būl maqūlyqtyŋ mal bolyp jarytpaitynyn bılgen-au. Eşkımnıŋ qūqyǧyna qol soǧuǧa bolmaityn zaiyrly memlekette ömır süretınımızdı eskere jäne maqtan ete tūra, berekenı özımızge etene jaqyn tört tülıgımızden ızdeuge şaqyrar edım.
Nūrlan Sädır
