Dästürlı qazaq mädenietınde er adam - jauynger. Bızdıŋ qoǧamymyzda erkektıŋ köz jasyna erık beruı älsızdık pen qorqaqtyq bolyp sanalady. Kez kelgen er jıgıt «Erkekter jylamaidy», «Sen erkeksıŋ, älsızdık körsetpe» degen frazalardy estıdı, estıp kele jatyr. Ǧylymi tılde būl ideologiiany «maskulinizm» dep ataidy.
Bügınde būl közqarastarǧa qarsy adamdar tobyry älem elderınde paida bola bastady. Olar gendırlık teŋdıktı alǧa tartady. Qazırgı qazaq jıgıtterı būl ideiaologiiamen kelısedı me? Er adamdar öz emosiialaryn köpşılıktıŋ aldynda körsete alady ma? «Adyrna» ūlttyq portaly sūrap kördı:
Mäulen NŪRHATŪLY, filolog:
Qazaq otbasynda ūl balaǧa “sen er jıgıtsıŋ, köz jasyŋdy körsetpe”, “bızdıŋ qorǧauşymyz”, “bızdıŋ tıregımız” degen tärbienıŋ berıletını zaŋdy. Būl ǧasyrlar boĭy qanǧa daryp qalyptasqan, er jıgıttıŋ obrazy. Sol arqyly qazaq ūlyn tärbielegen. Qaztuǧannyŋ: Arǧymaqtyŋ balasy
Aryǧan saĭyn tyŋ jortar
Arqa men qosym qala dep,
Azamat erdıŋ balasy
Jabyqqanyn bıldırmes,
Jamandar mazaq qylar dep-, jyrlauy beker emes.
Mysaly,Äbış Kekılbaev aĭtpaqşy, “Erkek közınıŋ jasyn basqaǧa körsetpeĭtını siiaqty köŋılınıŋ zaryn da eşkımge estırtpeuı kerek edı”-degenı de qazaq jıgıtınıŋ obrazyn aşyp tūrǧandaĭ. Bolattaĭ berık, nardyŋ jügın qaĭyspaĭ köterer, özgenıŋ aldynda keudesın tık ūstap, qaĭǧydan qan jūtsa da, ıştegı zapyranyn sabyrǧa jeŋdırer qazaq jıgıtınıŋ tūrpaty osy. Qaşan da ūl balanyŋ tärbiesınde äkenıŋ rölı ülken bolatyny anyq. Sebebı, jas jetkınşek äkesıne qarap boĭ tüzeĭdı, äkesınıŋ jasap jürgen ıs-äreketın qaĭtalap, mınez-qūlqyn boĭyna sıŋıredı. Sol sekıldı men de äkemnen körgenımdı jasadym, üĭrendım, maqtan tūttym. Boĭǧa qanmen daryp, ädetımız mınezge aĭnaldy. Sondyqtan, köpşılık aldynda özımdı emosiiaǧa berılgış adam retınde köre almaĭmyn.
Azamat İSAEV, jeke käsıpker:
Köz jasy - būl denenı qaiǧy-qasırettıŋ qaldyqtarynan bosatu. Men jaqynda İzrailden oralǧanda, Batys Europadaǧy adamdardyŋ öz köz jastaryn jasyrmaitynyn tüsındım: köşedegı adamǧa qarap, sız onymen aqparat almasa alasyz. Men mūny Qazaqstanda da körgım keledı. Sebebı bızde barlyǧy tas qapta jüredı, onyŋ artyna tyǧylyp, eşteŋe estımeuge tyrysady. Bıraq adamdar bır-bırımen qarym-qatynas jasau üşın jaraldy. Menıŋ dostarym älı künge deiın köz jastaryn körsetuge ūialady, tyǧylyp jylaidy. Keibır jıgıtterdıŋ emosiiasyn körsete almai, ışımdıkke salynyp ketkenın de bılemın. Er adamdar da jylaidy. Qoǧamdy būl qūbylysqa bırtürlı közqaraspen qaramauǧa şaqyramyn. Bız de adambyz, jylaimyz. Öz basym, emosiiamdy körsetuge ūialmaimyn, kerısınşe jeŋıldep qalamyn.
Oryntai BEISEMBEK, dizainer-publisist:
Qūrmanǧazynyŋ "Qairan şeşem" degen türmede şertılgen küiınıŋ tarihyn bılesızder ǧoi. Küişınıŋ qolyna kısen salyp, abaqtyǧa alyp keteiın dep jatqanda, anasy kelıp qalypty. Janūşyra kelgen baiǧūs şeşesın körgen kezde Qūrmanǧazynyŋ közınen bır tamşy jas aǧyp ketıptı. Mūny körgen anasy "Men senı er qylyp tärbieledım be, ez qylyp tarbieledım be" dep betınen şapalaqpen bır salyp qalǧan eken. Būl jalpy qazaq halqynyŋ ainalǧan ūrpaqtar sabaqtastyǧy boiynşa kele jatqan mentalitetı. " Er adam jylamaidy" degen tüsınık älı de saqtalyp keledı. Qai qaisymyzdyŋ äkemız ben anamyz bolmasyn, "jylama", soraŋdy aǧyzba" dep ösırıp keledı. Bız "Er adam mülde jylamauy kerek" dep emes, "Er adam qai kezde, qalai jylauy kerek" dep oilanuymyz qajet. Kez-kelgen otbasyda ölım jaǧdailary kezdesedı. Er adamdar sol kezde dauys şyǧarady, jylaidy. Adamnyŋ keibır kezderı köŋılderı bosaidy. Temır adam Robert Daunidıŋ özı jylauy mümkın. Işkı emosiiany saqtai berse, adamdy qaju basady. Qaju qarttyqtyŋ tez keluıne, densaulyqtyŋ kürt tömendeuıne äkelıp soǧady. Sondyqtan, jalǧyzdyqta, eşkımge körsetpei jylauy tiıs. Ökınış, qinalys, älsızdık, stress, saǧynu, depressiia barlyǧynda bolady. Būlar jynysty da, jasty da talǧamaidy. Kıl myqtylardyŋ da jylaityn sätı bolady, sebebı bız et pen süiekten jaratylǧan adambyz.
Arnūr KENJEBAIŪLY, jürgızuşı:
Özım er adamnyŋ jylaǧanyn dūrys dep eseptemeimın. Jaqyny qaitys bolǧanda jylaǧany bır bölek, ony bärımız de tüsınemız. Al bylaişa, jeŋılıske, köŋılıne bır närse tigenge jylau degen ūiat närse.Jıgıttter, eşqaşan köz jastaryŋdy körsetuşı bolmaŋdar! Naǧyz qazaq jıgıtı degen atqa laiyq bolyŋdar!
Būl bügıngı jastardyŋ közqarasy. Pıkırlerdı oqi otyra, er adamdardyŋ köpşılık aldynda emosiiasyn körsetuge qysylatynyn bıldık. Jıgıtterdıŋ emosiiaslaryn ışte saqtauy qanşalyqty dūrys? Psihologiialyq tūrǧyda jauap berıp körelık:
Bolaşaqta er adam öz sezımderın qalai bıldırudı ūmytyp, enjar agressorǧa ainaluy mümkın
Adamdar äleumettık normaǧa qysym jasap, er adamdarǧa osal boluǧa tyiym saluda. Sondyqtan, köptegen er adamdar jürekterındegı närsenı qalai aitu kerektıgın bılmeidı. Nätijesınde bız öz sezımderın bıldıre almaityn jandardy tärbileimız. Statistikalyq mälımetterge süietın bolsaq, erler äielderge qaraǧanda 3 ese köp suisid jasaidy.
Köz jasyn ūstap tūru depressiia men jalǧyzdyqqa äkeledı
Kez-kelgen sezımnıŋ ömır süruge qūqyǧy bar. Emosiiany syrtqa şyǧarmau psihoemosionaldy problemalarǧa äkeledı. Adam qoǧamnan oqşaulana bastaidy.
Erkekter jylamaidy jäne äielderge qaraǧanda az ömır süredı
Genderlık közqarastar men äleumettık stereotipter er adamdardyŋ därıgerge uaqytynda keluıne, tuystaryna problemalary turaly aituyna kedergı keltırıp, bärın ışte ūstauǧa mäjbür etedı. Emosiiany syrtqa şyǧarǧan adamdardyŋ 88,8%-nyŋ densaulyǧy jaqsarady. Er adamdar äielderge qaraǧanda äldeqaida az ömır süredı. Ortaşa eseppen äielder 74 jyl ömır sürse, er adamdar 69 jyl ǧūmyr keşedı eken.
Qazırgı qoǧamǧa er adamdardyŋ emosionaldy bola alatynyn, sezımderın syrtqa şyǧaruy qalypty dünie ekenın tüsındıru qajet. «Erkek jylamaidy» nemese «Erkek tözımdı» degen közqarastar köptegen adamǧa öz kedergısın keltırdı.
Al sızdıŋ pıkırıŋız qandai, oqyrman? Naǧyz erkek jylai ma?
Diana ASANOVA,
«Adyrna» ūlttyq portaly
