XX ǧasyrda otarşyldyqqa qarsy küres pen orystyŋ aǧartuşylyq, demokratiialyq jäne revoliusiialyq ideialaryna ıştartqan, osy ideialarmen suarylyp, ışkı tolǧanysyn qalam arqyly jetkızgen ziialylar köp boldy.
Atap aitqanda, Ahmet Baitūrsynūly men Mırjaqyp Dulatov kökıregı soqyr halyqty oiatu üşın «Masa» siiaqty maza bermegen, “Oian qazaq” dep bar dauyspen jar salǧan şyǧarmaşylyǧymen qazaq ädebietıne qozǧau salsa, Ǧabiden Mūstafin «Şyǧanaq», «Millioner» jäne «Qaraǧandy» siiaqty körnektı tuyndylarymen sol kezdegı halyqtyŋ qalpyn, kündelıktı ömırınde körgen qiyndyǧyn sipattap, qazaq ädebietın damyta tüsedı. Roman keiıpkerlerınıŋ äreketterındegı özgerıster arqyly kommunizm ūsynǧan baǧyttyŋ jūrtqa qalai yqpal etkenın körsete alǧandyǧy Ǧabiden Mūstafinnıŋ joǧarǧy deŋgeidegı jazu şeberlıgın körsetedı.
Bılım alu qiyn bolǧan zamanda ömır sürgen Ǧabiden Mūstafin oqu ızdegen jolynda köp kedergılerge kezıkse de, jazuşy bolu armanyn jüzege asyru üşın alǧan betten qaitpai är türlı jūmys ıstep, ömırlık täjıribe jinaidy. Mäselen, 1925 jyly Qazaqstannyŋ sol kezdegı astanasy Qyzylordada oquǧa tüse almai qalǧan soŋ, joǧarǧy sotta qatynas qaǧazdarynyŋ tırkeuşısı bolyp, kelıp tüsken eŋbekşılerdıŋ aryz, şaǧymdarymen tanysa otyryp, el ışındegı är türlı būzaqylyqtar turaly, sol zamandaǧy halyqty qanap kelgen nebır paidakünem, aramza bailar men atqamınerlerdıŋ ozbyrlyq, paraqorlyq qylyqtaryn äşkerleitın maqalalar, şaǧyn äŋgımeler jazady. «Eŋbekşı qazaq» gazetınde kündelıktı habar-oşar jazyp jürgen jas Ǧabiden, bırde Säbit Mūqanovtyŋ «Aqböpe» şyǧarmasyn oqyp, erekşe şabyt alyp, öz äŋgımelerın jazuǧa kırısedı.
Jazuşynyŋ romandaryn oqu barysynda ötken ǧasyrdyŋ ortasynda oryn alyp jatqan eleulı özgerısterdı halyq qalai qabyldap, paida bolǧan jaŋa erejelerge qalai beiımdelgenın baiqauǧa bolady. Mäselen, 1945 jyly jaryq körgen «Şyǧanaq» povesı Ūly Otan soǧysy kezınde Şyǧanaq Bersievtıŋ janqiiarlyqpen eŋbek etıp, gektarynan 1232 pūt tary alyp, dünie jüzınde bolmaǧan rekord jasaǧan ömırı jaily baiandaidy. Būl şyǧarma arqyly älemdık rekord ornatu jolynda tek Şyǧanaqtyŋ ömırı ǧana emes, artynan kele jatqan şäkırtterınıŋ de eŋbegı bar ekenın köruge bolady. Mysaly, ataqty taryşynyŋ şäkırtterınıŋ bırı – Janbolat auyryp qalǧan Şyǧanaqtyŋ uchaskesınde jūmys ıstep, eŋbek erlerımen bırdei eŋbek etedı. Nätijesınde Şyǧanaqtyŋ eŋ soŋǧy rekordy gektarynan 200 sentnerden asa önım jinaidy.
Ǧabiden Mūstafin «Jolsyzben jürıp jol salmaq boldym. Bardy ǧana aityp qoimai joqty da aityp, bolǧandy ǧana aita bermei bolaşaqty da aituǧa laiyq tıl tapsam eken» dep soǧystan keiıngı auyl ömırın baiandaityn 1947 jyly «Millioner» atty eŋbegı jaryq köredı. Būl şyǧarmada keiıpkerlerdıŋ ıs-äreketı men oi-pıkırı arqyly ekı kezeŋnıŋ körınısı airyqşa körsetılgen: bıreuı būrynnan kele jatqan sosializm bolsa, ekınşısı jaŋa kommunizm. Mysaly, eskışılıkke beiımdelgen qart Jaqyp sol kezdegı jaŋaşyldyqqa jol bersek barymyzdan aiyrylamyz degen jūrttyŋ bır bölıgın surettese, jas Jomart kerısınşe özgerısterge jol berıp, auylyn körkeitu üşın täuekelge baruǧa daiyn sanauly adamdardy sipattaidy. Bıraq soŋynda Jomarttyŋ «Sız kolhozdyŋ bırınşı däuırınde, sosializm däuırınde tūrsyz. Ekınşı däuırdıŋ jaŋalyǧyn seze almasaŋyz, kem ölşep, keiın tartuyŋyz sözsız» dep on bes jyl boiy kolhozda adal eŋbek etken Jaqypqa aitqan şyndyq jaily sözderı kommunizmnıŋ örleuıne erık beru kerektıgıne oi salady. Jomart bastaǧan joldy bükıl auyl qoldap, jalǧastyruy Amageldı kolhozynda kommunizmdı damytady. «Milliardşik bolamyz. Kelesı köktemde elektr traktorlardy jerge salsa, milliardşik bolmai nemene» dep jauap aitqan Jomarttyŋ sözınen ülken eŋbektıŋ arqasynda bolaşaqqa ülken senım artqanyn jäne de sol senımnıŋ aqtalǧanyn anyq köre alamyz.
Qorytyndylai kele, körnektı jazuşy öz ömırınen körıp, bılgen oqiǧalarǧa süiene otyryp, qazaq ädebietın jaŋa bır qyrynan körsetken körkem tuyndylaryn jaryqqa şyǧardy. Basqaşa aitqanda, Ǧabiden Mūstafin - XX ǧasyrdaǧy halyqtyq sipatty öz şyǧarmalarynda şeber surettei alǧan realistık jazuşy.
Qorytyndylai kele, körnektı jazuşy öz ömırınen körıp, bılgen oqiǧalarǧa süiene otyryp, qazaq ädebietın jaŋa bır qyrynan körsetken körkem tuyndylaryn jaryqqa şyǧardy. Basqaşa aitqanda, Ǧabiden Mūstafin - XX ǧasyrdaǧy halyqtyq sipatty öz şyǧarmalarynda şeber surettei alǧan realistık jazuşy.
Qymbat MŪRAT,
Almaty qalasy HBB NZM
12 synyp oquşysy
