Qazirde elimizde shaǵyn jáne orta bızneske aıryqsha kóńil bólinýde. Shaǵyn nesıeleýdiń kókjıegi keńeıdi. «Bıznestiń jol kartasy – 2020», «Bastau Bıznes», Nátıjeli jumyspen qamtý jáne jappaı kásipkerlikti damytýdyń 2017-2021 jyldarǵa arnalǵan baǵdarlamasy sııaqty baǵdarlamalar barshylyq. Bulardan bólek, kásipkerlikti úırenem deýshilerdi «Atameken» kásipkerler palatasy 1-3 aılyq kýrstarǵa oqytýda. Ásirese, az qamtylǵan, kásip bastaǵysy keletin kópbalaly analardy memleket qarjylaı qoldap jatyr. Eń bastysy, nıet bolsa bolǵany. «Damý» kásipkerlikti damytý qorynan» 505 myń teńge grant beriledi. Byltyr Shymshahar boıynsha 4500 grant bólingen bolatyn. Sol bir aılyq oqý kýrsynan ótip, 505 myń teńgelik grantty utyp alǵandardyń biri kópbalaly ana Aıman Kýlıshova.
Qaıtpas-1 shaǵynaýdanynyń turǵyny úı jaǵdaıynda bódene sharýashyǵymen aınalysady. Aıman Kýlıshovanyń bódene qusyn, onyń jumyrtqasyn kásip qylǵanyna on jyldan asypty. Basynda bazardan sary ala jumyrtqasyn kórip jáı qyzyǵýshylyqpen bastaǵan. Fedıa degen orys kisiden on shaqty jumyrtqa ákelip, bastyryp shyǵarady. Ol tuqymdar maıda bop shyǵady da, qusty da, jumyrtqasyn da irilendirý maqsatynda Almatydan izdestiredi. Ásili, bódeneniń poshymy – shap-shaǵyn. Aqyn Muhtar Shahanovtyń «bódene talanttar men Qajymuqandar» deıtini sodan. Kólemi ár alýan bolady. Eń az salmaǵy 10 gramm bolsa, bireýleri 15-20 gramǵa deıin barady.
«Alǵashqy kezde biz shyǵarǵan qustyń erkeginiń tiri salmaǵynyń ózi kóp bolsa 100 gramdaı-aq edi. Mekıeni 80 gramm. Qazirgileriniń salmaǵy 200 gramnyń jobasynda. Sorpalap ishýge bolady», - dep Aıman apaı kásip bastaǵan alǵashqy jyldaryn eske aldy.
Aıman Seıilbekqyzy alty balany dúnıege ákelgen kópbalaly ana. Sol bala-shaǵanyń kútimi men babyn jasaı otyryp, úıiniń aldyndaǵy saraıǵa tor, ınkýbator satyp alyp, qyrǵaýyl tuqymdas shaǵyn qusty ósiredi. Balalary qolǵabys etedi. Joldasy Muqan Nurmahanov aqyl-keńesin aıtyp, baǵyt-baǵdar berip otyrady.
Qazir A.Kýlıshovanyń úıinde 500-deı qus bar. Biraq, bul kórsetkish qomaqty tabys alyp keledi dep aıtýǵa erteleý. Ol bıznesin qalaı jyljytaryn bilmeı júrgende byltyr qyrkúıek aıynda kók jáshiktegi jańalyqtan «Atameken» kásipkerler palatasyndaǵy kásipkerlikke oqytý kýrsy jaıly habardy qulaǵy shalady. Artynsha qujat tapsyryp, qabyldanypty.
- 25 kún oqyp, sertıfıkat alyp, bódene sharýashylyǵy týraly bıznes-
jobamdy qorǵap shyqtym. 505 myń teńgelik grantty uttym. Endi sol aqshaǵa qustyń basyn kóbeıtpekpin. Ol úshin basqa jaqtan jańa qustar ákelý kerek, - deıdi ol.
Bódene sharýashylyǵy nárestege qaraǵandaı úlken tózimdilik pen yjdahattylyqty qajet etedi. Bul qus jylýdy jaqsy kóredi. Qysta jyly ustap, jazda jeldetkish qoıyp, bólmede 20-25 gradýs birqalypty temperatýra bolýy shart. Aıman apaılar bódeneniń «bólmesin» qystygúni 18-20 gradýstan tómen túsirmeýge, jazdygúni qatty ysytyp jibermeýge tyrysady eken.
–Tańǵy 6-7-de jaryqty qosamyz. Jaz ýaqytynda jaryq qospasa da
bolady, terezeden kún sáýlesi túsedi. Túski tamaǵy saǵat 14.00-de, keshki qoregi – 20.00-21.00-de. Túnde saǵat 12-de qaıtadan jaryqty óshiremiz. Jaryq tártibiniń ýaqyty 16-17 saǵatqa teń bolýy kerek. Eger sál kem bop qalsa, jumyrtqalaýy azaıyp ketedi, - dedi A.Kýlıshova.
Sondyqtan, ózi shaǵyn bolsa da, bódene qusyn ósirý, onyń jaǵdaıyn jasaý ońaı emes. Astyn kúnine bir márte tazalaıdy. Torynyń astynda qıǵa arnalǵan qalyby bolady. Oǵan aǵash jońqalaryn sebedi. Ol ári ıisti basady, ári zararsyzdandyrady. Al jemdi Óskemendegi «Korma Vostoka» degen zaýyttan aldyratyn kórinedi.
Ár qustyń balapan basý merzimi ár túrli. Mysaly, taýyqtar 20-21 kúnde, kúrketaýyq 28 kúnde, túıequs 40-45 kúnde, bódene 16-17 kúnde balapan basyp shyǵady. Ańǵarǵanymyzdaı, osylardyń ishinde eń tez kóbeıetini – bódene. Qoldyń bódenesi jabaıy bódene sııaqty óz betinshe balapan baspaıdy. Bular kezinde qolǵa úıretilip, selekııa arqyly shyǵarylǵan ǵoı. Sonyń ózinde jartylaı jabaıy. Sondyqtan, ınkýbatorsyz balapan shyqpaıdy.
- Jumyrtqasy ınkýbatorda 16 kún turady. Adamdar «oıbaı,
ınkýbatordan shyqqan» dep shoshıdy. Olaı emes. Bul tek ómirge kelý tásili ǵana. 37,7-38°S qajetti temperatýra, ylǵaldylyq saqtalsa, jumyrtqalaı beredi. Mekıeni de balapan basqanda sondaı jaǵdaı jasaıdy, - dedi.
Aıman apaı bódene óniminiń 80 % jumyrtqa túrinde, 20 % et túrinde satady. Shymkentte tiri qusty alýshylar kóp bolmaǵannan keıin etke ótkizedi.
- Bir bódeneniń baǵasy 500-1000 teńgeniń arasynda. Eki aıǵa deıingi
bódene 1000 teńgeniń aınalasynda. Táýliktik bódeneler 100 teńgeden bastalady. Etiniń bir kılosy – 2500 teńge. Qazir kóbine toı, jıyndarǵa tapsyrys beredi. Dastarhanǵa tańsyq as retinde jumyrtqasy men etin bezendirip qoıý sánge aınaldy. Etiniń dámi taýyqtyń etine uqsamaıdy, - dedi ol.
«Eti men jumyrtqasynan bólek bódene sharýashylyǵynyń san túrli qyryn damytyp, paıda tabýǵa bolady. Etin tuzdap, jumyrtqasyn marınadtasa, jeńsik as retinde jelinedi. Keptirilgen qıyn untaqtap, qaptap usynsańyz, tyńaıtqysh retinde ótimdi bolady. Júnin jastyqtyń mamyǵyna paıdalansa tipti, keremet! Ol úshin qustyń basyn kóbeıtip, erinbeı aınalysý kerek». Aıman Kýlıshova japondar muny bilip qana qoımaı, ult densaýlyǵyn jaqsartýǵa qoldanatynyn aıtady. Tipti, mektep jasyndaǵy balalarǵa kúnine eki bódene jumyrtqasy tegin taratylady eken. Qytaıda 70 mln, Reseıde 350 myń bódene basy bar ekenin de derekter aıǵaqtaıdy.
Al bizde bul sala aqyryndap damyp keledi. Úshinshi megapolıstiń Saıram aýdanynda bódene ósiretin sharýashylyqtar barshylyq dep estımiz. «Malysheva» atty jeke sharýashylyq bul qustyń ónimderin sýpermarketterge taratatynynan habarymyz bar. Biraq, bódene qusy áli zańdy túrde tirkelmegen kórinedi. Iaǵnı, zańdastyrylmaǵan, reestrge engizilmegen. Taýyqqa bar. Bódenege joq. Bódene asyrasańyz, tirkeı almaısyz. Bul bizdegi Aýyl sharýashylyǵy mınıstrligi eskerer ózekti másele dep oılaımyz.
Túsingenimiz, bizdiń elimizde «hannyń asy» sanalatyn bódeneniń eti men jumyrtqasynan basqasyn paıdalaný áli jolǵa qoıylmaı keledi. Al bul tek asyraıtyn adamǵa ǵana baılanysty emes. Tutynatyn qarapaıym halyqqa da qatysty. Ótkende bazarda bir jigit bódeneniń jumyrtqasyn satyp jatsa, bir kókemiz «Endi jylannyń da jumyrtqasyn satyp jatsyńdar ma?» dep dúrse qoıǵanyn estip edik. Demek, bylaıǵy jurt áli de bódeneniń paıdasy týraly kóp bile bermeıdi. Al Aıman Seıilbekqyzy onyń paıdaly tustaryn áldeqashan bilip, kásibine aınaldyrǵan. Odan jaqsy bolmasa, jaman bolyp otyrǵan joq.
Bódene jumyrtqasyn qoldaný ádisi
| Adamnyń jasy | Jumyrtqa sany |
| 1-den – 3 jasqa deıin | 1-2 dana |
| 3-ten – 6 jasqa deıin | 2-3 dana |
| 8-den – 12 jasqa deıin | 3-4 dana |
| 12-den – 18 jasqa deıin | 4 dana |
| 18 ben 50 jas aralyǵy | 5-6 dana |
| 50-den joǵary | 4-5 dana |
Móldir KENJEBAI,
"Adyrna" ulttyq portaly
