Ýaqytynda jazýshy A.P. Chehov ony «Eń tanymal emes adam» dep ataǵan eken. Onyń medıına ǵylymynda jasaǵan jańalyǵy men ómirin saraptasaq, dál berilgen baǵa ekenin ańǵaramyz. Adamzat tarıhyndaǵy talaı jandy jalmaǵan oba men tyrysqaqtyń emin tapqan ol óz isine saı ataq pen dańqqa kenele almady. Kópshilik uzaq ýaqyt boıy ýkraınalyq doktordy Shveıarııanyń, Franııanyń, Ulybrıtanııanyń ǵalymy sanap keldi. Týǵan elinde kóp qýǵyn kórýi osyǵan sebep boldy. COVID-19 indeti álemge tarap, adamzat vakına oılap taba almaı, sharasyz qalǵan shaǵynda onyń esimin eske túsirip, doktor Havkınniń kúlli jaratylys úshin jasaǵan jaqsylyǵyn aıta bastady. Sonymen, Vladımır Havkın degen kim jáne ol adam balasy úshin qandaı ıgilikti is jasaı aldy?
Vladımır (Valdemar, Markýs-Volf) Aronovıch Havkın 1860 jyly Odessada, kedeı evreı otbasynda dúnıege kelgen. Keıinirek otbasymen Berdıanskke kóshedi.
Ákesi men naǵashy atasy evreı mektebinde muǵalim bolady. Atasy men ákesiniń yqpalymen bala kezinen Vladımır alǵyr, izdenimpaz, eńbekqor bolyp ósedi. Ol birinshi ul balalarǵa arnalǵanevreı mektebinde, keıin Berdıansktegi ul balalarǵa arnalǵan orys mektebinde bilim alyp, ony 1879 jyly bitirip shyǵyp, Odessadaǵy ımperatorlyq Novorossıısk ýnıversıtetiniń fızıka-matematıka fakýltetiniń jaratylystaný bólimine oqýǵa tústi.Havkın oqýǵa túsken jyldarda Novorossıısk ýnıversıtetinde jas, ári kórnekti ǵalymdar: fızıolog I.M. Sechenov, zoologtar men embrıologtar A.O. Kovalevskıı jáne I.I. Mechnıkov, fızık N.A. Ýmov ǵylymı zertteý jumysyn júrgizip, shákirt tárbıeleıtin. Osyndaı ǵalymdar qyzmet etetin ýnıversıtetke oqýǵa túsken Havkın ózi úshin naǵyz bet túzep, elikteıtin, úlgi tutatyn jandardy tapty. Ol belsendiligimen jaratylystanýshylar qoǵamynyń músheligine kirip, izdenimpazdyǵymen I. I. Mechnıkovtiń súıikti shákirtine aınaldy.
Jastyq maksımalızmmen Vladımır stýdentter arasyndaǵy demonstraııalar men túrli qarsylyqsharalardyń arasynda da júrgen. Ekinshi kýrsynda ony stýdentterdi arandatyp, kóterilisuıymdastyrýshy, búlikshi dep aıyptap, ýnıversıtetten shettetpek bolady.
Odessa jandarmdary V.Havkındi saıası búlikshi azamattar tizimine «Narodnaıa Volıa» terrorıstik partııasynyń múshesi retinde tirkep alady.Polıııa Havkınniń izin ańdyp, árqashan baqylaýda ustaıdy. Shákirtiniń talantyn tanı bilgen ustazy professor Ilıa Ilıch Mechnıkov te progressıvti oılaı biletin jan bolǵandyqtan, polıııa ony da memleketke senimsiz dep tabady.
Havkın ýnıversıtetten qýǵyn kórip, óziniń ǵylymı zertteý jumysyn nátıjesiz qaldyrýdan qatty qorqatyn. Ol úshin bul aqyrzamanmen teń edi. Áıtse de, naǵyz talanttardy tanı alǵanýnıversıtettiń Ǵylymı keńesi Havkınnen bólek taǵy eki stýdentti oqýdan shyǵarmaýdy jón kóredi.Bir jaǵynan oqýyn áriqaraı jalǵastyrýyna ustazy I. Mechnıkovtiń de yqpaly júrmeı qoımaıdy.
1884 jyly el ishinde qatty dúmpý bolyp,halyqshyl-revolıýıonerler II Aleksandr patshany óltiredi. Bılik bul oqıǵadan keıin «Narodnaıa Volıa» terrorıstik partııasynyń múshelerin qýdalaı bastaıdy. Sondaı-aq halyq bıleýshisin evreıler óltirdi degen sybys shyǵyp, Odessada olardyń júrip-turýy qıyndaıdy.
Mundaı jaǵdaıda ınternaıonal stýdentterbas saýǵalap, óz-ózderin qorǵap, tónip turǵan qaterge qarsy birigedi. Havkkın kóshe tóbelesterinede qatysady. Birde qolyna qarý ustaǵan ony polıııa tutqyndap, ózge de tártip buzǵan stýdenttermen birge túrmege jabady.
Havkın jastyq shaǵynda talaı qaqtyǵystardy bastan keshken. Buǵan deıin de 1882 jyldyń aqpan aıynda V.Havkındi áskerı sottyń bas prokýrory Strelnıkovty óltirýdi daıyndaýǵa qatysqanyúshin qamaıdy, biraq ony sottaýǵa taǵy da naqty aıǵaq taba almaı, bosatady. Týra sol jyldyń kókteminde ol bosap shyqqan soń, birneshe kún keıin, áldebireýler Strelnıkovti Prımorsk gúlzarynda óltirip ketedi. Tutqyndaý, repressııa, jazalaý Vladımırdiń ómirinde qaıta bastalady.
Óz elinde revolıýııa jasaǵysy kelgen albyrt júrek prokýrordyń óliminen keıin eki joldyń birin tańdaýy keregin uǵynyp, ǵylym jolyna túsedi.
Biraq sol sátterde Novorossıısk ýnıversıteti stýdentter men oqytýshylardyń sóz bostandyǵyn tejep, erkindigin shektep, ábden ashyndyrady. Azat oıly 240 stýdent birlesip, Bilim mınıstrligine ózderiniń qysymnan mezi bolǵandyǵyn jetkize kelip, mundaı ortada ǵylymnyń da ilgerilemeıtinin ashyp jazady. Qysymnan bólek,stýdentterdiń materıaldyq jaǵdaıy da múshkil jaǵdaıǵa jetip, ýnıversıtet rektoryna hat jazady. Havkın eki hatqa da qol qoıǵandyqtan, ol taǵy da oqýdan shyǵarylady. Bul sátte professorlar stýdentterin aqtap almaı, qaıta ózderi baýlyp otyrǵan jas shákirtterimen birlesip, bul ýnıversıtette qyzmet jalǵastyrýdy toqtatýdy jón kóredi. Olardyń qatarynda I. Mechnıkov te bar edi.
Osy jaıtqa qaramastan, 1884 V.A. Havkınge kandıttyq dıssertaııasyn qorǵaýǵa ruqsat beriledi. Biraq Havkın óziniń memleket aldynda qalyptasqan «senimsiz repýtaııasynyń arqasynda» óz elinde ǵylymmen aınalysýyna jáne bala tárbıelep, ustaz bolýyna shekteý qoıylady. «Narodnaıa Volıa» uıymy tolyqtaı kúırep, Havkın jaqyn dostarynan aırylyp, tipti, mınımaldy sýmany da taba almaı, talaıly taǵdyry men birbetkeı mineziniń, jańashyl kózqarasynyń arqasynda tyǵyryqqa ábden tireledi.
Osyndaı qıyn sátinde oǵan taǵy da ustazy I. Mechnıkov qol ushyn sozady. Ol shákirtine ǵylymı izdenisin Shveıarııada jalǵastyrýyna múmkindik beredi. Budan keıin I. Mechnıkov Havkınge qyzmetin Parıjdegi áıgili mıkrobıolog Lýı Pasterdiń ınstıtýtynda jalǵastyrýǵa jol ashyp beredi. Sol sátte ınstıtýt qabyrǵasynda tek kishi kitaphanashy qyzmeti ǵana bos bolǵandyqtan, Havkın esh oılanbastan kelise ketip, iske kirisedi. Jumys barysynda qoly qalt ete qalǵan sátterinde labaratorııaǵa baryp, túrli zertteýler júrgizip, mol tájirıbe jınaqtaıdy.
Ol kezde kóptegen aımaqtarda tyrysqaq aýrýy taralýynan epıdemııalyq jaǵdaı oryn alyp jatty. Dáriger Havkın dál qazirgi bizdiń elimiz ben dúnıe júzi halyqtary sekildi karantın sharalaryn saqtaǵanmen, vakınasyz vırýstyń taralýyn tejeı almaıtynyn túsinedi. Ol naýqastarǵa tezirek vakınaııa jasaý kerek ekenin uǵynyp, zerthanadaǵy qoıan men dońyz organızminiń ımmýndyq júıesin jaqsartýǵa talpynady.
Janýarlar arqyly zertteý durys ta shyǵar, biraq vakınanyń adamǵa qalaı áser etetini bárine belgisiz. Osy maqsatta V.Havkın óziniń úsh saıası emıgrant dosyn Paster ınstıtýtyna kómekke shaqyrady.
V. Havkın jumys istegen zerthana meńgerýshisi, professor Emıl Rýk vakınany adamǵa synaqtan ótkizýge birden ruqsat bere qoımaıdy. Sol sebepten Vakına dozasyn birinshi bolyp Vladımır Aronovıchtiń ózi qabyldap kóredi. Sodan keıin ǵana onyń eki dáriger joldasy vakınany ózderine saldyryp, synaıdy.
Zertteý sátti aıaqtalyp, az ýaqyt ishinde úlken nátıje kórsetedi. Bul 1892 jyldyń 18 maýsymy bolatyn. V. Havkınniń ustazdary I. Mechnıkov pen L. Paster shákirtin osyndaı aıtýly kórsetkishimen qýana quttyqtaıdy. Sol sátte tyrysqaq Odessada da qatty órship turǵan edi.
Ǵalymnyń zamandasy, kórnekti jazýshy, ári dáriger Anton Pavlovıch Chehov V.Havkınniń vakınasyn Reseıdegi tyrysqaqpen kúresý úshin qoldanýǵa bolatyndyǵyn jazady. - «Ókinishke oraı V. Havkınniń Reseıde múlde ataǵy joq» jáne ol senimsizdeý adam bop kórinedi, ári saıası emıgrant bolǵandyqtan,eshkim onyń vakınasyn eeldiń terrıtorııasyna jolatpaıtynyn ashyq aıtady. Ol kezde Havkınniń vakınaııasyna irgesindegi Reseı ǵana emes, Franııa, Germanııa sekildi Eýropanyń ózge de alpaýyt memleketterdiń bakterıologteri kúmánmen qaraıdy. Áıgili dáriger, bakterıolog Robert Koh «Bulaı bolýy múmkin emes. Ol tyrysqaqqa qarsy em tabatyndaı myqty emes dep,» - moıyndamaıdy.
Tek Ulybrıtanııa óz kolonııasy Indııa halqyna vakınany salýǵa ruqsat beredi. Sebebi dál sol sátte Indııa halqy tyrysqaqtan qatty zardap shegip, 1 mln. astam adamnan aırylǵan. Havkın vakınasyn synaý úshin bul taptyrmas múmkindik boldy.
1893 jyly Havkın Ulybrıtanııanyń memlekettik bakterıology retinde Kalkýttaǵa baryp, adamdarǵa ekpe ege bastaıdy. Árıne, «adam ólimi men aýrýy tylsym kúshterdiń áserinen bolady, sol sebepti onyń áreketine aralaspaı, baǵyný kerek,» - dep esepteıtin úndiler alǵashynda dáriger Havkındi taspenuryp, qýady. Havkın de qasha jónelmeı, saspaı kostıými men jeıdesin sheship, vakınany ózine qabyldap kórsetedi. Muny kórgen sharýa úndilerdiń arasynan 116 er-azamat kelisimin berip, vakınany saldyryp kóredi,nátıjesinde eshkim aýyrmaıdy. Havkınniń bul jaqsylyǵy kúlli jurtqa taraıdy. 2,5 jylda 42000 adam ekpe saldyrady. Emdeý kezinde ózi de syrqattanyp qalǵan Havkın Eýropaǵa emdelýge attanady. Onda jarty jyl aıaldap, Indııaǵa qaıta oralyp, taǵy 30000 adamǵa ekpe salyp, mıllıondaǵan halyqty indetten qutqarady.
V.A. Havkınniń obaǵa qarsy tapqan vakınasyn da aıtpaı ketý múmkin emes. Sebebi álem tyrysqaqqa qaraǵanda, obadan kóp zardap shekti. 1896 jyly bul epıdemııanyń negizgi oshaǵy Indııanyń úlken qalalarynyń biri Bombeıde paıda boldy.
Vladımır Havkın Bombeıge kelip,medıınalyq kolledjden bir bólmeni ıemdenip, oǵan qosa ózine tórt tehnıkalyq personaldy kómekshilikke alyp, zerthanasyn egeýquıryq salynǵan torlar men tiri oba qozdyrǵyshtarǵa toltyryp tastaıdy.
Talaı jannyń ómiri qyrshynynan qıylyp jatqanyn kórgen Havkın kúnine 12-14 saǵat jan aıamaı jumys istep, 3 aıdan keıin vakınany jasap shyǵady. Eń birinshivakınany egeýquıryqqa salyp kórip, eshbiri aýyrmaǵandyqtan, Havkın taǵy da kóz jetkizý úshin 10 esege deıin dozasyn arttyryp, óz denesine salyp kórdi. Budan keıin Havkınniń boıynda obanyń belgisi álsin-álsin biline bastaıdy. Biraq dáriger aýrýdy elemeı, óz tirshiliginiń qamymen júrip, tez aıyǵyp shyǵady.
Budan keıin vakınany Medıına kolledjiniń stýdentteri men oqytýshylary salyp kóredi. Sátti aıaqtalǵan soń Bombeıtúrmesinde jazasyn óteýshi azamattarǵa salyna bastaıdy.
Havkın obamen kúresý úshin vakına oılap tapqan oryn ýaqyt óte tek osy qaladaǵy ǵana emes, barlyq jer júzindegi eń keremet epıdemıologııalyq jáne bakterııalogııalyq ortalyqqa aınalady.
Úndistanda 1909 jylǵa deıin – 8 mıllıon adamǵa, al 1940 jyly – 35 mıllıon adamǵa V.Havkınniń obaǵa qarsy vakınasy egilgen.Sonymen qatar ol bul elde kezeń-kezeńimen paıda bolǵan tyrysqaqpen de bir sát damyldamaı, kúres júrgize aldy. Ol 18 jyl boıy óz kásibin adal atqardy. Havkın 1915 jyly súıikti jumysyn tastap, Eýropaǵa oraldy. Birinshi dúnıejúzilik soǵys kezinde ataqty bakterıolog Ulybrıtanııanyń áskerı kafedrasynda maıdanǵa attanǵan áskerılerdi vakınaııalaýdy basqardy.
Ol ómiriniń sońǵy 15 jylyn Parıjde qaıyrymdylyqpen aınalysa júrip ótkizedi. Ol ózi únemi kezdestiretin qaýip-qaterge otbasyn ıtermeleýge quqyǵy joq ekenin aıtyp, eshqashan úılenbeı ómirden ótedi. Óliminen bir jyl buryn ol óziniń jeke qarajatyna (500 myń frank) jas ǵalymdarǵa arnalǵan qor qurýdy tapsyryp ketedi.
Adyrna ulttyq portaly
