Uaqytynda jazuşy A.P. Chehov ony «Eŋ tanymal emes adam» dep ataǧan eken. Onyŋ medisina ǧylymynda jasaǧan jaŋalyǧy men ömırın saraptasaq, däl berılgen baǧa ekenın aŋǧaramyz. Adamzat tarihyndaǧy talai jandy jalmaǧan oba men tyrysqaqtyŋ emın tapqan ol öz ısıne sai ataq pen daŋqqa kenele almady. Köpşılık ūzaq uaqyt boiy ukrainalyq doktordy Şveisariianyŋ, Fransiianyŋ, Ūlybritaniianyŋ ǧalymy sanap keldı. Tuǧan elınde köp quǧyn köruı osyǧan sebep boldy. COVID-19 ındetı älemge tarap, adamzat vaksina oilap taba almai, şarasyz qalǧan şaǧynda onyŋ esımın eske tüsırıp, doktor Havkinnıŋ küllı jaratylys üşın jasaǧan jaqsylyǧyn aita bastady. Sonymen, Vladimir Havkin degen kım jäne ol adam balasy üşın qandai igılıktı ıs jasai aldy?
Vladimir (Valdemar, Markus-Volf) Aronovich Havkin 1860 jyly Odessada, kedei evrei otbasynda düniege kelgen. Keiınırek otbasymen Berdianskke köşedı.
Äkesı men naǧaşy atasy evrei mektebınde mūǧalım bolady. Atasy men äkesınıŋ yqpalymen bala kezınen Vladimir alǧyr, ızdenımpaz, eŋbekqor bolyp ösedı. Ol bırınşı ūl balalarǧa arnalǧanevrei mektebınde, keiın Berdiansktegı ūl balalarǧa arnalǧan orys mektebınde bılım alyp, ony 1879 jyly bıtırıp şyǧyp, Odessadaǧy imperatorlyq Novorossiisk universitetınıŋ fizika-matematika fakultetınıŋ jaratylystanu bölımıne oquǧa tüstı.Havkin oquǧa tüsken jyldarda Novorossiisk universitetınde jas, ärı körnektı ǧalymdar: fiziolog İ.M. Sechenov, zoologtar men embriologtar A.O. Kovalevskii jäne İ.İ. Mechnikov, fizik N.A. Umov ǧylymi zertteu jūmysyn jürgızıp, şäkırt tärbieleitın. Osyndai ǧalymdar qyzmet etetın universitetke oquǧa tüsken Havkin özı üşın naǧyz bet tüzep, elıkteitın, ülgı tūtatyn jandardy tapty. Ol belsendılıgımen jaratylystanuşylar qoǧamynyŋ müşelıgıne kırıp, ızdenımpazdyǧymen İ. İ. Mechnikovtıŋ süiıktı şäkırtıne ainaldy.
Jastyq maksimalizmmen Vladimir studentter arasyndaǧy demonstrasiialar men türlı qarsylyqşaralardyŋ arasynda da jürgen. Ekınşı kursynda ony studentterdı arandatyp, köterılısūiymdastyruşy, bülıkşı dep aiyptap, universitetten şettetpek bolady.
Odessa jandarmdary V.Havkindı saiasi bülıkşı azamattar tızımıne «Narodnaia Volia» terroristık partiiasynyŋ müşesı retınde tırkep alady.Polisiia Havkinnıŋ ızın aŋdyp, ärqaşan baqylauda ūstaidy. Şäkırtınıŋ talantyn tani bılgen ūstazy professor İlia İlich Mechnikov te progressivtı oilai bıletın jan bolǧandyqtan, polisiia ony da memleketke senımsız dep tabady.
Havkin universitetten quǧyn körıp, özınıŋ ǧylymi zertteu jūmysyn nätijesız qaldyrudan qatty qorqatyn. Ol üşın būl aqyrzamanmen teŋ edı. Äitse de, naǧyz talanttardy tani alǧanuniversitettıŋ Ǧylymi keŋesı Havkinnen bölek taǧy ekı studenttı oqudan şyǧarmaudy jön köredı.Bır jaǧynan oquyn ärıqarai jalǧastyruyna ūstazy İ. Mechnikovtıŋ de yqpaly jürmei qoimaidy.
1884 jyly el ışınde qatty dümpu bolyp,halyqşyl-revoliusionerler II Aleksandr patşany öltıredı. Bilık būl oqiǧadan keiın «Narodnaia Volia» terroristık partiiasynyŋ müşelerın qudalai bastaidy. Sondai-aq halyq bileuşısın evreiler öltırdı degen sybys şyǧyp, Odessada olardyŋ jürıp-tūruy qiyndaidy.
Mūndai jaǧdaida internasional studentterbas sauǧalap, öz-özderın qorǧap, tönıp tūrǧan qaterge qarsy bırıgedı. Havkkin köşe töbelesterınede qatysady. Bırde qolyna qaru ūstaǧan ony polisiia tūtqyndap, özge de tärtıp būzǧan studenttermen bırge türmege jabady.
Havkin jastyq şaǧynda talai qaqtyǧystardy bastan keşken. Būǧan deiın de 1882 jyldyŋ aqpan aiynda V.Havkindı äskeri sottyŋ bas prokurory Strelnikovty öltırudı daiyndauǧa qatysqanyüşın qamaidy, bıraq ony sottauǧa taǧy da naqty aiǧaq taba almai, bosatady. Tura sol jyldyŋ köktemınde ol bosap şyqqan soŋ, bırneşe kün keiın, äldebıreuler Strelnikovtı Primorsk gülzarynda öltırıp ketedı. Tūtqyndau, repressiia, jazalau Vladimirdıŋ ömırınde qaita bastalady.
Öz elınde revoliusiia jasaǧysy kelgen albyrt jürek prokurordyŋ ölımınen keiın ekı joldyŋ bırın taŋdauy keregın ūǧynyp, ǧylym jolyna tüsedı.
Bıraq sol sätterde Novorossiisk universitetı studentter men oqytuşylardyŋ söz bostandyǧyn tejep, erkındıgın şektep, äbden aşyndyrady. Azat oily 240 student bırlesıp, Bılım ministrlıgıne özderınıŋ qysymnan mezı bolǧandyǧyn jetkıze kelıp, mūndai ortada ǧylymnyŋ da ılgerılemeitının aşyp jazady. Qysymnan bölek,studentterdıŋ materialdyq jaǧdaiy da müşkıl jaǧdaiǧa jetıp, universitet rektoryna hat jazady. Havkin ekı hatqa da qol qoiǧandyqtan, ol taǧy da oqudan şyǧarylady. Būl sätte professorlar studentterın aqtap almai, qaita özderı baulyp otyrǧan jas şäkırtterımen bırlesıp, būl universitette qyzmet jalǧastyrudy toqtatudy jön köredı. Olardyŋ qatarynda İ. Mechnikov te bar edı.
Osy jaitqa qaramastan, 1884 V.A. Havkinge kandittyq dissertasiiasyn qorǧauǧa rūqsat berıledı. Bıraq Havkin özınıŋ memleket aldynda qalyptasqan «senımsız reputasiiasynyŋ arqasynda» öz elınde ǧylymmen ainalysuyna jäne bala tärbielep, ūstaz boluyna şekteu qoiylady. «Narodnaia Volia» ūiymy tolyqtai küirep, Havkin jaqyn dostarynan airylyp, tıptı, minimaldy sumany da taba almai, talaily taǧdyry men bırbetkei mınezınıŋ, jaŋaşyl közqarasynyŋ arqasynda tyǧyryqqa äbden tıreledı.
Osyndai qiyn sätınde oǧan taǧy da ūstazy İ. Mechnikov qol ūşyn sozady. Ol şäkırtıne ǧylymi ızdenısın Şveisariiada jalǧastyruyna mümkındık beredı. Būdan keiın İ. Mechnikov Havkinge qyzmetın Parijdegı äigılı mikrobiolog Lui Pasterdıŋ institutynda jalǧastyruǧa jol aşyp beredı. Sol sätte institut qabyrǧasynda tek kışı kıtaphanaşy qyzmetı ǧana bos bolǧandyqtan, Havkin eş oilanbastan kelıse ketıp, ıske kırısedı. Jūmys barysynda qoly qalt ete qalǧan sätterınde labaratoriiaǧa baryp, türlı zertteuler jürgızıp, mol täjıribe jinaqtaidy.
Ol kezde köptegen aimaqtarda tyrysqaq auruy taraluynan epidemiialyq jaǧdai oryn alyp jatty. Därıger Havkin däl qazırgı bızdıŋ elımız ben dünie jüzı halyqtary sekıldı karantin şaralaryn saqtaǧanmen, vaksinasyz virustyŋ taraluyn tejei almaitynyn tüsınedı. Ol nauqastarǧa tezırek vaksinasiia jasau kerek ekenın ūǧynyp, zerthanadaǧy qoian men doŋyz organizmınıŋ immundyq jüiesın jaqsartuǧa talpynady.
Januarlar arqyly zertteu dūrys ta şyǧar, bıraq vaksinanyŋ adamǧa qalai äser etetını bärıne belgısız. Osy maqsatta V.Havkin özınıŋ üş saiasi emigrant dosyn Paster institutyna kömekke şaqyrady.
V. Havkin jūmys ıstegen zerthana meŋgeruşısı, professor Emil Ruk vaksinany adamǧa synaqtan ötkızuge bırden rūqsat bere qoimaidy. Sol sebepten Vaksina dozasyn bırınşı bolyp Vladimir Aronovichtıŋ özı qabyldap köredı. Sodan keiın ǧana onyŋ ekı därıger joldasy vaksinany özderıne saldyryp, synaidy.
Zertteu sättı aiaqtalyp, az uaqyt ışınde ülken nätije körsetedı. Būl 1892 jyldyŋ 18 mausymy bolatyn. V. Havkinnıŋ ūstazdary İ. Mechnikov pen L. Paster şäkırtın osyndai aituly körsetkışımen quana qūttyqtaidy. Sol sätte tyrysqaq Odessada da qatty örşıp tūrǧan edı.
Ǧalymnyŋ zamandasy, körnektı jazuşy, ärı därıger Anton Pavlovich Chehov V.Havkinnıŋ vaksinasyn Reseidegı tyrysqaqpen küresu üşın qoldanuǧa bolatyndyǧyn jazady. - «Ökınışke orai V. Havkinnıŋ Reseide mülde ataǧy joq» jäne ol senımsızdeu adam bop körınedı, ärı saiasi emigrant bolǧandyqtan,eşkım onyŋ vaksinasyn eeldıŋ territoriiasyna jolatpaitynyn aşyq aitady. Ol kezde Havkinnıŋ vaksinasiiasyna ırgesındegı Resei ǧana emes, Fransiia, Germaniia sekıldı Europanyŋ özge de alpauyt memleketterdıŋ bakteriologterı kümänmen qaraidy. Äigılı därıger, bakteriolog Robert Koh «Būlai boluy mümkın emes. Ol tyrysqaqqa qarsy em tabatyndai myqty emes dep,» - moiyndamaidy.
Tek Ūlybritaniia öz koloniiasy İndiia halqyna vaksinany saluǧa rūqsat beredı. Sebebı däl sol sätte İndiia halqy tyrysqaqtan qatty zardap şegıp, 1 mln. astam adamnan airylǧan. Havkin vaksinasyn synau üşın būl taptyrmas mümkındık boldy.
1893 jyly Havkin Ūlybritaniianyŋ memlekettık bakteriology retınde Kalkuttaǧa baryp, adamdarǧa ekpe ege bastaidy. Ärine, «adam ölımı men auruy tylsym küşterdıŋ äserınen bolady, sol sebeptı onyŋ äreketıne aralaspai, baǧynu kerek,» - dep esepteitın ündıler alǧaşynda därıger Havkindı taspenūryp, quady. Havkin de qaşa jönelmei, saspai kostiumı men jeidesın şeşıp, vaksinany özıne qabyldap körsetedı. Mūny körgen şarua ündılerdıŋ arasynan 116 er-azamat kelısımın berıp, vaksinany saldyryp köredı,nätijesınde eşkım auyrmaidy. Havkinnıŋ būl jaqsylyǧy küllı jūrtqa taraidy. 2,5 jylda 42000 adam ekpe saldyrady. Emdeu kezınde özı de syrqattanyp qalǧan Havkin Europaǧa emdeluge attanady. Onda jarty jyl aialdap, İndiiaǧa qaita oralyp, taǧy 30000 adamǧa ekpe salyp, milliondaǧan halyqty ındetten qūtqarady.
V.A. Havkinnıŋ obaǧa qarsy tapqan vaksinasyn da aitpai ketu mümkın emes. Sebebı älem tyrysqaqqa qaraǧanda, obadan köp zardap şektı. 1896 jyly būl epidemiianyŋ negızgı oşaǧy İndiianyŋ ülken qalalarynyŋ bırı Bombeide paida boldy.
Vladimir Havkin Bombeige kelıp,medisinalyq kolledjden bır bölmenı iemdenıp, oǧan qosa özıne tört tehnikalyq personaldy kömekşılıkke alyp, zerthanasyn egeuqūiryq salynǧan torlar men tırı oba qozdyrǧyştarǧa toltyryp tastaidy.
Talai jannyŋ ömırı qyrşynynan qiylyp jatqanyn körgen Havkin künıne 12-14 saǧat jan aiamai jūmys ıstep, 3 aidan keiın vaksinany jasap şyǧady. Eŋ bırınşıvaksinany egeuqūiryqqa salyp körıp, eşbırı auyrmaǧandyqtan, Havkin taǧy da köz jetkızu üşın 10 esege deiın dozasyn arttyryp, öz denesıne salyp kördı. Būdan keiın Havkinnıŋ boiynda obanyŋ belgısı älsın-älsın bılıne bastaidy. Bıraq därıger aurudy elemei, öz tırşılıgınıŋ qamymen jürıp, tez aiyǧyp şyǧady.
Būdan keiın vaksinany Medisina kolledjınıŋ studentterı men oqytuşylary salyp köredı. Sättı aiaqtalǧan soŋ Bombeitürmesınde jazasyn öteuşı azamattarǧa salyna bastaidy.
Havkin obamen küresu üşın vaksina oilap tapqan oryn uaqyt öte tek osy qaladaǧy ǧana emes, barlyq jer jüzındegı eŋ keremet epidemiologiialyq jäne bakteriialogiialyq ortalyqqa ainalady.
Ündıstanda 1909 jylǧa deiın – 8 million adamǧa, al 1940 jyly – 35 million adamǧa V.Havkinnıŋ obaǧa qarsy vaksinasy egılgen.Sonymen qatar ol būl elde kezeŋ-kezeŋımen paida bolǧan tyrysqaqpen de bır sät damyldamai, küres jürgıze aldy. Ol 18 jyl boiy öz käsıbın adal atqardy. Havkin 1915 jyly süiıktı jūmysyn tastap, Europaǧa oraldy. Bırınşı düniejüzılık soǧys kezınde ataqty bakteriolog Ūlybritaniianyŋ äskeri kafedrasynda maidanǧa attanǧan äskerilerdı vaksinasiialaudy basqardy.
Ol ömırınıŋ soŋǧy 15 jylyn Parijde qaiyrymdylyqpen ainalysa jürıp ötkızedı. Ol özı ünemı kezdestıretın qauıp-qaterge otbasyn itermeleuge qūqyǧy joq ekenın aityp, eşqaşan üilenbei ömırden ötedı. Ölımınen bır jyl būryn ol özınıŋ jeke qarajatyna (500 myŋ frank) jas ǧalymdarǧa arnalǧan qor qūrudy tapsyryp ketedı.
Adyrna ūlttyq portaly
