Älemde körkımen köz tartatyn qyzǧylt tüstı kölder sausaqpen sanarlyqtai. Tabiǧattyŋ osyndai ǧajaiyp jauhary bızdıŋ qazaqqa da būiyrǧan eken, bıraq halyqtyŋ tolassyz baruy men olardyŋ ainalasyna aiausyz qoqys tastap, tūzyn alyp-satuy saldarynan bügıngı jaǧdaiy müşkılge ainaldy.
Aqmola oblysy Ereimentau audanyndaǧy erekşe Köbeitūz kölınıŋ qazırgı müşkıl jaǧdaiy jaily «Adyrna» ūlttyq portaly būǧan deiın de jazǧan bolatyn (https://adyrna.kz/post/41919). Bügın nazarlaryŋyzǧa Köbeitūz sekıldı älemdegı qyzǧylt kölderdıŋ tızımın ūsynady.
Jer betındegı keibır kölderdıŋ suy karotinoidtar (organikalyq pigmentter) böletınbaldyrlardyŋ äserınen özgeşe qyzyl nemese qyzǧylt reŋkke enıp, erekşe közdıŋ jauyn alady. Mūndai baldyrlar tek tūzdy suda ǧana ömır süredı. Qyzǧylt kölderdıŋ suy mūhit suynan da tūzdy bop keledı. Keibır aimaqtarda qyzǧylt kölder erekşe baqylau men qorǧauǧa alynsa, älı örkeniettıŋ köşıne ılese almaǧan elderde ornalasqan kölderqarausyz qalǧan. Saldarynan tabiǧattyŋ osyndai keremet bailyqtary adamzattyŋ türlı ziiandy äreketterınen äbden zardap şegude.
Qyzǧylt kölderdıŋ tabiǧaty asqan sūlu bolǧanmen, jazdyŋ ystyq künderınde onyŋ tym tūzdy suyna tüsu mümkın de emes. Adamdar mūndai oryndarǧa köbıne ädemı lokasiia üşın ǧana baryp, arnaiy fotosessiia jasaidy.
Älemdegı köz tartar sūlulyǧymen erekşelenetın qyzǧylt kölder tızımı tömendegıdei:
Turister aǧylyp keletın äigılı kölderdıŋ bırı. Batys Avstraliiadaǧy eŋ ırı aral Midl Ailendte ornalasqan. Köl suynyŋ tüsı eşqaşan özgermeidı. Jalpy ūzyndyǧy – 600 m. Mūhit pen köldıŋ arasyn kışkentai ǧana jolaq bölıp tūr. Ainalasynda orman bar. Midl Ailend araly men Hiller kölı 1812 jyly tabyldy.
Retba nemese qyzǧylt köl Senegaldaǧy Jasyl mys (Cap Vert) tübegınen şyǧysqa qarai, el astanasy Dakardan soltüstık-şyǧysqa qarai ornalasqan. Köldıŋ atyn sudyŋ tüsıne bailanysty ataǧan, onda Dunaliella baldyrlary ösedı.
Köldıŋ tüsı, äsırese, qūrǧaq kezde aiqyndala tüsedı. Onyŋ tūzynyŋ deŋgeiı Ölı teŋızdıŋ tūzymen teŋ. Jergılıktı halyq osy kölden tūz öndıredı. Jūmysşylar kölde künıne 6-7 saǧat jūmys ısteidı. Olar terısın tūzdan saqtau üşın ärtürlı jaŋǧaq maiyn jaǧady.
Torreveha tūzdy kölı men La Mata tūzdy kölı – İspaniianyŋ oŋtüstık-şyǧysyndaǧy Torreveha qalasyn qorşap tūrǧan tūzdy kölder. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy Torreveha men La Mata kölderı qūrǧan mikroklimat Europadaǧy öte paidaly klimat ekenın jariialaǧan.
Batys Avstraliiada Hatt özenınıŋ saǧasynan soltüstıkke qarai jaqyn ornalasqan tūzdy köl.
Ūzyndyǧy – 14 km, enı – 2 km. Kölde älemdegıeŋ ırı Dunaliella salina baldyry ösırıletın jalpy audany 250 ga bolatyn jasandy toǧan bar. Hatt kölı belgılı uaqytta aşyq qyzǧylt tüsten külgın tüske almasyp otyrady.
Kanadadaǧy Britandyq Kolumbiiada ornalasqan būl qyzǧylt köl öte erekşe jäne asa tanymal emes. Onyŋ suy mülde tūzsyz jäne baldyry joq, soǧan qaramastan, ol qyzǧylt reŋke ie. Fotoda kölge aǧyp jatqan qyzǧylt özenkörınedı.
Sudyŋ tüsı negızınen osy aimaqtaǧy tau jynystarynyŋ qaitalanbas üilesımıne bailanysty (mūzdyqtaǧy tau tozaŋy).
Avstraliiada qyzǧylt kölderdıŋ ärtürlı peizajyn köruge bolady. Būl köl ärdaiym qyzǧylt tüstı bop tūra bermeidı.
Halyqaralyq qūstardy qorǧau ūiymy būl köldı qūstardyŋ maŋyzdy tırşılık etu jäne olardy saqtau ortasy retınde belgılegen.
Äzırbaijan astanasy Bakuge jaqyn ornalasqan tūzdy köl. Köldıŋ jalpy audany – 10 şarşy şaqyrym. Sudyŋ iondyq qūramyna köp mölşerde hlorid pen sulfat kıredı. 2010 jyldan bastap osy kölden tūz öndıruşı «Azeri» zauyty aşylǧan. Būl kölden tūzdy sūiyq küide de, qatty küide de öndıruge bolady.
Sasyq-Sivaş qyzǧylt tūzdy kölı (keide ony Sasyq dep te ataidy) Evpatoriia men Saki kurorttyq qalalarynyŋ arasynda ornalasqan. Ol Qyrym tübegındegı eŋ ülken köl bolyp sanalady, jalpy audany – 75 şarşy şaqyrym. Öte taiaz, eŋ tereŋ tūsy – 1,2 metr. Köldıŋ erekşelıgı – sudyŋ tüsı aq-qaradan qyzǧylt tüske özgerıp otyrady, sonymen qatar emdık qasietı de bar. Kölden alynǧan tūzdy kosmetikalyq zattar üşın de paidalanady.
Qyzǧylt kölder būdan bölek, AQŞ, Fransiia, Tunis, Boliviia, Meksika syndy elderde bar. Al joǧaryda atalǧan, bızdıŋ elımızdegı, Nūr-Sūltan qalasyna jaqyn aumaqtaǧy Köbeitūz kölınıŋ erekşelıgı – köl däiım qyzǧylt tüstı bolyp tūra bermei, külgın tüske de almasady. Tüstıŋ özgeruı aua raiy men künnıŋ säulesıne, täulıktık mezgılge tıkelei bailanysty. Kün qatty ysyǧanda, iaǧni jaz mezgılınde köl suy qyzǧylt tüstı bop tūrady.
Köbeitūzǧa elde jariialanǧan karantin rejimıne qaramastan, adamdar lek-legımen baryp, ainalasy bır aidyŋ ışınde qūrdymǧa ketırdı. Mamandardyŋ aituynşa köldıŋ bastapqy qalpyna keluıne köp jyldar kerek.
Aita keteiık, qoǧam qairatkerı, jurnalist Arman Hairullin 2021 jyldy «Ekologiia jyly» dep ūsynǧan bolatyn. Atyraulyq ekologtyŋ pıkırınşe, elımızde ekologiia mäselesı öte özektı bolyp tūr. Būl ūsynysty Aqparat jäne qoǧamdyq damu ministrı Aida Balaeva da qoldady.
Köbeitūz kölınıŋ qazırgı jaǧdaiy. Suretter Iаkov Fedorovtyŋ Facebook paraqşasynan
Aijan Qūrmanbai, “Adyrna” ūlttyq portaly
